Mutshima wanyi mmûle tente ne dianyisha
BU MUDIBI BILONDA KUDI JOHN WYNN
Mmisangu bungi kayipu imvua mukandamane bua kuya mu bisangilu bia Bantemu ba Yehowa! Mvua nshima ne: munda mudi munyenga anyi ne: mutu udi unsama—ngamba nansha tshinyi anu bua kuepuka dibuelamu. Kadi dîsu dikole dia Mamu misangu yonso diakenzeja bua masama bu nunku kujimina ne lukasa luonso, ne mvua ndimona nkadi nende mu njila bua kuenza kilometre isatu batangile ku Nzubu wa Bukalenge, nteleja muvuaye uyukila Dîyi dia Nzambi ne mulunda wende kampanda wa kale.
EBI biakampesha dilongesha dia mushinga: Baledi kabena ne bua kulekela dikala ne dîsu dikole mu mushindu wa dinanga, bua tshidi tshimpe ku mêsu kua Nzambi. (Nsumuinu 29:15, 17) Kabenaku mua kupua muoyo dîyi-dituma dia Nzambi dia ‘tuetu kubenga kulekela didisangisha dietu pamue.’ (Ebelu 10:25) Pandi ntangila nsombelu wanyi wa kale, mmunyipu mundi ne dianyisha bua muvua mamu ungenzeja tshivua tshitambe buimpe buanyi meme!
Muena dianyisha bua bilejilu bilenga
Nansha muvua tatu kayi muena kuitabuja, uvua mulekele Mamu ne mitabuja ende pakaluaye Mulongi wa Bible, ke muvua Bantemu ba Yehowa bamanyike tshikondo atshi. Mu 1913 Mamu wakaya bua kuteleja muyuki wa “Dia muamua dia lukita,” muenza kudi Charles T. Russell, mulombodi wa kumpala wa Société Watch Tower. Kadi wakafika kunyima, ne miaba yonso ikavua mijike. Nenku bakamuambila bua kusomba kumpenga kua tshiakuidi pamue ne bakuabu bavua balue kunyima, anu pabuipi ne Mpasata Russell. Muyuki au wakamukemesha bikole. Dituku diakalonda, bakaupatula mu tshikandakanda tshia muaba au, ne Mamu wakapeta kopi watshi ne kumubalaye misangu ne misangu.
Kunyima kua bisangilu Mamu wakafila kabeji kikale ne dîna diende, ne katupa kîpi, Mulongi mukuabu wa Bible wakamonangana nende. Mutantshi kaunengi, wakabanga kuabanya trakte ya Bible ku tshiibi ne ku tshiibi mu musoko wetu wa Gloucester, mu Angleterre. Kubangila anu patutshivua bapuekele bikole meme ne bayayanyi babidi, tuvua tuenza mudimu wa diyisha pamue ne Mamu.
Pavua Harry Francis, Mulongi wa Bible wa lukunukunu, mumuangale mulue mu Gloucester, Mamu wakamuakidila ne musangelu wa bungi. Mutantshi kaunengi, Francis kuntabalelaye bia nsungasunga, ne dikankamija diende divua muanda munene mu dilua dianyi mpanda-njila pashishe, mmudibu babikila ba-ministre ba ku dîba ne ku dîba. Tshilejilu tshia Muanetu Francis tshiakampesha dilongesha dia mushinga: Bakulumpe misangu yonso badi ne bua kukeba mishindu ya kukankamija bansonga.
Pakalua Mamu Mulongi wa Bible, bantu bakuabu ba mu Gloucester bakenza bia muomumue. Kadi, bamue bakulu mu tshisumbu bakabanga kudiumvua bikole, ne bena mu kalasa—mmuvuabu babikila tshisumbu musangu au—bakabanga kulonda bantu. Mu tshisangilu kampanda, bamue bakatungunuka ne kutua Mamu mu nyima, bamusengelela bua ela tshianza tshiende muulu bua kusungula bamue bakulu. Kadi Mamu uvua mumanye ne: kabavua bafila tshilejilu tshikumbane nansha, ne wakabenga bua kumuenzejabu. Musangu au, mu bidimu bia ndekelu bia 1920, bavule bakumbuka ne kabatshivua balonda kabidi njila wa bulelela. (2 Petelo 2:2) Kadi, ne bulamatshi buonso Mamu kavuaku muanji kusesuka ne mulekele kulamata bulongolodi, nenku uvua ufila tshilejilu tshilenga buanyi meme.
Dilamata dianyi ku bulelela
Pashishe, mu Kabalashipu 1939, pamvua ne bidimu 18, bakantambuisha mu musulu wa Severn. Tshine tshidimu atshi bakanteka kabidi bu musadidi mu biamu bia mêyi. Mu matuku au, tuvua tutumika ne fono munene uvua utuma kule mukenji wa se: “Ntendelelu mbuteyi ne didinga.” Muanda munene dîba adi uvua wa kutandula lubombo ne malongesha a dishima a Bukua-buena-nkristo.
Musangu mukuabu mvua kumpala kua mulongo muambule dibendele divua ne dimanyisha difunda mu luseke lumue ne: “Ntendelelu mbuteyi ne didinga” ne mu lukuabu ne: “Sadilayi Nzambi ne Kristo Mukalenge.” Kuvua kulonda mpunda mukese uvua ne mabendele ku nseke yende yonso ibidi avua amanyisha muyuki wa patoke. Dienda mindololotshi adi divua ne bua kuikala bualu bunene bua kubandila mu tshimenga tshine tshia Gloucester tshiûle tente ne malu a Nzambi!
Nansha muvuaku ntatu ya malu a mfranga kumbelu, Mamu wakankankamija bua kulua mpanda-njila. Nenku, mu Kabitende 1939, ku ntuadijilu kua Mvita Mibidi ya Buloba bujima, ngakafika mu Leamington, muaba wanyi wa kumpala uvuabu bantume bu mpanda-njila, tshimenga tshikese tshia mu Warwickshire. Tshimenga atshi tshivua tshisombedi tshia ndambu wa bamfumu ba bitendelelu bakavua bapete pansio.
Tuvua tutumika ne fono mukese mu mudimu wetu wa ku nzubu ne ku nzubu, tuela miyuki ya Joseph F. Rutherford, eu uvua musangu au mulombodi wa Société Watch Tower. Ku lunga luseke, fono wetu munene (utuvua mua kutumika nende bua bateleji ba bungi) uvua ne bujitu bua bungi, ne tuvua tumuambuila mu ditempu dikese dia bana. Imue misangu bamfumu ba bitendelelu, bikale ne tshiji bua mukenji uvua utandula ntendelelu wa dishima, bavua batuipata ku mabu. Kadi katuakateketa mu mikolo nansha. Yehowa wakabenesha mudimu wetu, ne lelu’eu kudi tshisumbu tshia Bantemu bapite pa lukama mu Leamington.
Mu 1941, bu muvua Mvita Mibidi ya Buloba bujima mikale ifuima, ngakumbuka mutangile ku ditunga dia Pays de Galles, kungakenza bumpanda-njila mu bimenga ebi: Haverfordwest, Carmarthen, ne Wrexham. Bu mumvua ministre wa ku dîba ne ku dîba, kabavua mua kuntuma ku busalayi, kadi bantu kabavua banyisha ngikadilu wetu wa ndubidilu. Nenku, bakatufunda meme ne muinanyi bu batentekedi bambuluishi ba baluishi. Butuku bukuabu, bampulushi bakajingila nzubu wetu. Muinanyi utshivua ufuminaku ku mudimu wende wa disangisha makala, kupatulaye mutu wende pambelu bua kumona muntu uvuapu. Kuîsu kuende kuvua mishila ya makala, nenku bua bampulushi, wakamueneka bu muntu uvua usua kuluangana mvita ya ba-komando. Abi biakalomba amue mumvuija!
Tuakapeta mabenesha mavule mu midimu yetu. Musangu mukuabu, patuvua mu Carmarthen, John Barr, wa ku biro bia filiale wa mu Londres (mpindieu udi muena mu Kasumbu Kaludiki) wakatukumbula ne kutukankamija. Musangu au, kuvua anu bamanyishi babidi mu Carmarthen; mpindieu, mbapite pa lukama. Patudi tuakula apa Wrexham udi ne bisumbu bisatu, ne matuku mashale aa mvua ne diakalenga dia kubanjija Nzubu muimpe wa Bukalenge mu Haverfordwest.—1 Kolinto 3:6.
Muena dianyisha bua mudimu wanyi
Patuvua mu Swansea, ku Sud kua ditunga dia Pays de Galles, muinanyi Don Rendell, kakapeta budikadidi bua kubenga kuenza mudimu wa busalayi. Bakamuela mu buloko nansha mutuakumvuija ne: kavua mua kuya ku mvita ku budisuile bua kuluisha bena nkristo nende ba mu matunga makuabu. (Yeshaya 2:2-4; Yone 13:34, 35) Bua kumukankamija, kabidi ne bua kufila bumanyishi kudi bena mutumba, ngakateka fono munene pabuipi ne buloko abu ne kuela miyuki ya mu Bible.
Kadi, bakaji ba muaba au kabavua basue bualu ebu, ne bakaya benda basangisha mfranga ya kufuta basalayi bua kutukuma meme ne muinanyi. Tuakumbuka muaba au, tuenda tunyema muetu muonso—mvua kabidi ngenda mpusa ditempu dikese divua ne fono munene—tuenda tukeba bua kupengama ku Nzubu wa Bukalenge. Kadi patuakafikaku, kuvua kukanga! Anu dituakuila dienza pa dîba diadi kudi bampulushi diakatusungila ku mututu au mukole mutambe.
Bualu ebu buakalua kumanyika bikole. Pamvua nyisha mu musoko mukuabu pabuipi ne Swansea munga musangu matuku mamane kupita, muntu kampanda wakangambila ne dianyisha dionso ne: “Buena-nkristo ke tshintu tshinudi nubingisha, anu bu nsongalume mukuabu wa mu Swansea wakamanyisha ne dikima dionso malu avuaye witabuja, ne uvua ne bua kunyema bua bukubi buende.” Mmunyipu muakakemaye pakamanyaye se: nsongalume au uvua meme!
Kuenza bumpanda-njila mu bidimu abi bia mvita kakuvua kupepele nansha. Katuvua ne bintu bia ku mubidi bia bungi, kadi bituvua nabi, tuvua tubianyisha ne tusanka nabi. Misangu yonso tuvua tupeta pa tshibidilu mishiki ya biakudia bia mu nyuma, ne katuvuaku banji kupangila tshisangilu, pa kumbusha anu patuvua tusama. Ngakasumba dikalu dia kale, ne tuvua ne bitunga binene bitekapu bua kuambula fono pamue ne mikanda miumvuiji ya Bible. Imue misangu mvua ngenza kilometre 80 ku dituku pa dikalu! Ngakenza bumpanda-njila munda mua bidimu bu muanda-mutekete ne ndi mvuluka matuku au ne disanka dionso.
Mu 1946, panyima pa Mvita Mibidi ya Buloba bujima mimane kujika, bakambikila bua kuenza mudimu ku Betele, ke mudibu babikila nzubu minene ya Bantemu ba Yehowa mu matunga masunguluke. Betele wetu uvua mu 34 Craven Terrace, pabuipi ne Tabernakle wa mu Londres. Ngakanyisha bulunda ne bantu bakulumpe kuine aku, bu mudi Alice Hart. Batu bamba ne: Tom Hart, tatuende wa Alice, ke Ntemu wa kumpala mu Angleterre.
Ndi mpeta muena dianyi wa lulamatu
Mu 1956, ngakumbuka ku Betele bua kusela Etty, mpanda-njila ungakamanyangana nende pakafumaye ku Pays-Bas bua kukumbula yayende uvua musombele mu Londres musangu au. Batangile ku ndekelu kua mvita, Etty uvua ulongesha daktilografi (difunda ku mashinyi a mikanda) ne stenografi (mfundilu wa mu tshikoso) mu tshilongelu tshia malu a bungenda mu Tilburg, ku Sud kua Pays-Bas. Dimue edi, mulongeshi mukuabu wakalomba bua kupingana nende kumbelu ku dikalu bua kujadika bikalaye uvua ufika bimpe. Uvua muena Katolike ka bena Roma. Pakafikabu, bakabanga kuyukila ne baledi ba Etty bena Mishonyi. Bulunda e kukuatakana, ne mulongeshi eu kutuadijaye kulua kuabu pa tshibidilu.
Katupa kîpi kunyima kua mvita, mulongeshi eu wakalua kua ba-Etty, wenda wela mbila ne: “Ngapetshi bulelela!”
Ke tatuende wa Etty kuandamuna ne: “Mvua ngela meji ne: uvua ne bulelela pauvua mu Katolike ka bena Roma!”
Ne bukole buonso kuandamunaye ne: “Tòo! Bantemu ba Yehowa ke badi ne bulelela!”
Dilolo adi ne makuabu mêba mavule a ku dilolo avua alonda avua mapitshisha mu diyukila bikole pa Bible. Mutantshi, Etty kuluaye mpanda-njila. Mu mudimu wende wakapeta kabidi buluishi bukole buvua, mu Pays-Bas buikale bufumina kudi Ekleziya Katolike wa bena Roma. Bana, basaka kudi bansaserdose, bavua bakosesha miyuki yende pavuaye uya ku nzubu ne ku nzubu, ne umue musangu bakanyanga dikalu diende. Yeye kuya nadi kudi mulongolodi uvua muitabe kakanda ka kudi Etty matuku kumpala. “Tangila tshidi bana benze!” ke muakambaye ne binsonji ku mêsu.
Ke muntu au kumuandamuna ne bulenga buonso ne: “Kadi, kuteketshi mu mikolo nansha. Udi wenza mudimu mulenga. Nendongolole dikalu diebe kakuyi difutu.” Ne ke muakenzaye.
Etty wakamona ne: bansaserdose kabavua baditatshisha bua bantu babu, anu pavuaye ubanga kulonga nabu Bible. Apu bansaserdose ne ba-mansere bavua balua bua kunyanga ditabuja dia bantu mu Bible ne kudi Yehowa. Nansha nanku, wakasanka bua malonga mavule a Bible akapatula bipeta bimpe.
Dianyisha bua nsombelu wetu pamue
Panyima pa dibaka dietu, bakatutuma ku Angleterre mu mudimu wa dienza ngendu, ne munkatshi mua bidimu bu bitanu, tuakakumbula bisumbu bua kubikolesha mu nyuma. Pashishe ngakapeta dibikila bua kubuela mu kalasa ka 36 ka Gilada, kakenzekela ku bilombuelu bia buloba bujima bia Bantemu ba Yehowa mu Brooklyn, ku New York. Dilongesha dia ngondo dikumi diakajika mu Kasuabanga 1961, divua dilongolola nangananga bua kulongesha bantu mua kuenza mudimu mu biro bia filiale ya Bantemu ba Yehowa. Pamvua mumbuke, Etty wakashala mu Angleterre ku Betele wa mu Londres. Mumane kupeta dipolome dianyi, kututumabu pamue ku Betele kuine aku.
Bua bidimu 16 biakalonda, ngakenza mudimu mu tshibambalu tshia mudimu, mu dijandula malu avua atangila midimu ya bisumbu. Pashishe, mu 1978, pakafua Pryce Hughes, eu uvua mutangidi wa Nzubu ya Betele, bakanteka pa muaba wende. Kuikala muomekela bujitu bua dikala bimpe dia bena dîku dia Betele wetu uvua wenda udiunda—tudi ne bantu bapite pa 260 mu dîku dietu mpindieu—mmudimu wa difutu mu bidimu ebi bivule.
Mu 1971 mamu wanyi munanga wakafua ne bidimu 85. Meme ne Etty tuakapingana ku Gloucester bua dijikibua diende, kuine aku muanetu mukuabu kuenzaye bimpe muyuki pa ditekemena dia mu diulu divua nadi Mamu. (Filipoi 3:14) Ndi ne dianyisha bua ditabalela dia dinanga divua bayayanyi, Doris ne Grace, baleje Mamu ku bukulakaje buende, nenku ebi kutupesha meme ne Etty mushindu wa kutungunuka mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba.
Meme ne Etty tutu misangu yonso tuvuluka baledi betu ne muvuabu batukoleshe mu njila bu eu wa dinanga ne wa dîsu dikole. Ndibanza kayipu kadiyi kubala ditudi nadi kudibu! Nangananga Mamu wakashiya tshilejilu tshilenga buanyi meme ne bua bayayanyi, mu dikolesha dianyisha bua Yehowa ne bua bulongolodi buende.
Bushuwa, mitshima yetu mmiûle ne dianyisha patudi tutangila dituku dionso dipiadipia dia mudimu muenzela Yehowa, Tatuetu wa mu diulu. Udi Nzambi wa dikema ne wa dinanga! Mufundi wa misambu ya mu Bible wakajikula nyanji yetu pakafundaye ne: ‘Nenkutumbishe, Nzambi wanyi, Mukalenge wanyi. Nemvudijile dîna diebe disanka too ne tshiendelele. Nenkuvudijile disanka ku dituku ku dituku, nentumbishe dîna diebe too ne tshiendelele.’—Musambu 145:1, 2.
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Pamue ne mukajanyi Etty