Shuneme—Mumanyike bua dinanga ne tshinyangu
KU SUD kua Ngalileya, ku Est kua muelelu wa mpata mubatame wa Yizreyele, ke muaba uvua tshimenga tshia Shuneme. Tshimenga etshi tshikese tshiakamona ibidi ya ku mvita ya mushinga wa bungi mu muyuki wa Bible, kadi tshivua kabidi tshiende lumu bu muaba uvuabu balelele bakaji babidi bakafila tshilejilu tshia dinanga dia bulamatshi.
Kunyima kua Shuneme kuvua kakunakuna kavuabu bamba ne: m’Mole, eku Mukuna wa Gileboa muikale dia muamua dia mpata, mutantshi bu wa kilometre muanda-mukulu. Pankatshi pa tukunakuna tubidi atu, pavua buloba bua mâyi a bungi, bua muvulu—umue wa ku rejon ya bufuke bua bungi mu Izalele mujima.
Buloba ebu bua bufuke budi kumpenga kua Shuneme budi buleja ntuadijilu wa umue wa ku miyuki ya dinanga idi itamba kukuatshisha milowo itubu kabayi banji kulonda katshia—Musambu wa Solomo. Musambu eu udi wakula bua nsongakaji kampanda mulengele wa ku musoko wakasungula bua kusedibua kudi mulunda wende mulami wa mikoko pamutu pa kuitaba dilomba dia Mukalenge Solomo dia kulua umue wa ku bakaji bende. Solomo wakatumika ne meji ende onso ne bubanji bua kutekesha mutshima wa nsongakaji eu. Misangu ne misangu wakamusamuna ne: “Nganyi udi ufuanangana ne lunkelu, udi ne bulengele bu ngondo, udi ukenka bu diba?” Ne wakalaya bua kumulengeja ne bilengejilu bionso bivua nsongakaji eu mua kuelela meji.—Musambu wa Solomo 1:11; 6:10.
Bua kumulabuija nsombelu wa bumfumu, Solomo wakenza bua nsongakaji eu kuyaye nende pamue ku Yeruzaleme munkatshi mua tshisumbu tshia bamufidi, mushindikija kudi basalayi bende 60 batambe buimpe. (Musambu wa Solomo 3:6-11) Wakamuteka mu nzubu wa mu lupangu luende lua bumfumu, lupangu luvua lukemesha bikole mu mushindu wa se: pakalumona mukalenge-mukaji wa ku Sheba, “lungenyi kumushikila.”—1 Bamfumu 10:4, 5, MMM.
Kadi nsongakaji wa ku Shuneme uvua muena bulamatshi kudi nsongalume mulami. Wakamba ne: “Mudi mutshi wa mboma munkatshi mua mitshi ya muitu, ke mudi munanga wanyi.” (Musambo Muimpe 2:3, MMM) Solomo asanke ne madimi ende a mvinyo tshinunu. Budimi bumue—pamue ne munanga wende—buvua bumukumbane. Dinanga diende kadivua mua kutenka nansha.—Musambu wa Solomo 8:11, 12.
Mukaji mukuabu mulengele uvua musombele mu Shuneme. Katuena bamanye tshintu nansha tshimue bua mmuenekelu wende wa ku mubidi, kadi uvua bushuwa mulengele mu mutshima. Bible udi wamba ne: ‘uvua muditatshishe bikole’—anyi uvua mudienzeje—bua kumona mua kuikalaye upesha muprofete Elisha biakudia pa tshibidilu ne bikuabu bivua bikengedibua.—2 Bamfumu 4:8-13, MMM.
Tudi mua kuela meji muvua Elisha upingana ne dianyisha panyima pa luendu lule ne lua dipungi, ku nzubu mukese wa kuulu uvua mukaji eu ne bayende bamulongoluele. Bumue uvua ukumbula nzubu wabu pa tshibidilu, bualu mudimu wende wakanenga bidimu 60. Bua tshinyi mukaji eu muena Shuneme wakasuminyina bua Elisha kusombelaye ku nzubu kuabu misangu yonso ivuaye upitshila muaba au? Bualu uvua wangata mudimu wa Elisha ne mushinga. Muprofete eu muena bupuekele ne kayi mudisui uvua wenza mudimu bu musaki wa tshisamba ku dienza malu mimpe, uvuluija bakalenge, bakuidi, ne bantu ba tshianana bua dibanza diabu dia kuenzela Yehowa Nzambi mudimu.
Kakuena mpata bua se: mukaji muena Shuneme uvua umue wa ku bantu bavua Yezu nabu mu lungenyi pakambaye ne: “Eu udi wakidila muprofete bualu mmuprofete, neapete difutu dia muprofete.” (Matayo 10:41, NW) Yehowa wakapesha mukaji eu mutshinyi wa Nzambi difutu dia pa buadi. Nansha muvuaye muikale nkumba munkatshi mua bidimu bia bungi, wakalela muana wa balume. Bidimu bivule pashishe wakapeta kabidi dikuatshisha dia kudi Nzambi pavua nzala ya bidimu muanda-mutekete miyobeshe ditunga. Muyuki eu wa mpatshi udi utuvuluija ne: bulenga butudi tuleja basadidi ba Nzambi kabutu bupita patupu Tatu wetu wa mu diulu kayi mubumone.—2 Bakelenge 4:13-37; 8:1-6; Ebelu 6:10.
Mvita ibidi ya kafuafuayi
Nansha mudi Shuneme muvuluka bu tshisombelu tshia bakaji aba babidi bena bulamatshi, tshimenga etshi tshiakamona kabidi mvita ibidi yakashintulula muyuki wa Izalele. Kuvua muaba muimpe wa kuluila mvita pabuipi apu—mpata uvua pankatshi pa kakunakuna ka Mole ne ka Gileboa. Tumanda tua basalayi misangu yonso mu bikondo bifundilebu Bible tuvua tutudila miaba ivua mâyi a bungi, muaba mutumbuke bua kupeta bukubi, ne pavuaku mushindu, kupeta muaba mubandile ku mutu kua mpata wa tshibandabanda tshiume muikale ne tshipapu tshialabale bua ditumika dia bisumbu bia baluanganyi, tubalu, ne makalu a mvita. Shuneme ne Gileboa bivua bipetesha bionso ebi.
Mu tshikondo tshia balumbuluishi, tshiluilu kampanda tshia bantu 135 000 bena Midiyana, bena Amaleka, ne bakuabu bavua batudile mu mpata buludiludi ne Mole. Tumelo tuabu tuvua “bungi bu lusenga lua ku muelelu wa mbu.” (Baludiki 7:12, MMM) Bena Izalele balombola kudi Mulumbuluishi Gideona, uvua yeye anu ne basalayi 32 000, bavua batangilangane nabu dia muamua dia mpata, pabuipi ne tshina tshia mâyi tshia Haloda kuinshi kua Mukuna wa Gileboa.
Munkatshi mua matuku a kumpala kua mvita, bena luseke luonso bavua bateta bua kusalula lungenyi lua bena luseke lukuabu. Bisumbu bia biluilu bivua bisekangana, tumelo tua mvita, matempu a mvita, ne tubalu bivua mua kupesha basalayi ba Izalele buôwa. Kakuyi mpata, bena Midiyana—bakavua badiakaje bua mvita patshivua eku bena Izalele badisangisha—bakamueneka bikale bakuatshisha buôwa. Pakakonka Gideona ne: “Nnganyi udi utshina ne uzakala?” Tshia bibidi pa bisatu tshia tshiluilu tshiende tshiakumbuka muaba wa diluila mvita.—Balumbuluishi 7:1-3, NW.
Mpindieu, anu baluanganyi bena Izalele 10 000 ke bakatangila dia muamua dia mpata muvua basalayi baluishi 135 000, ne mutantshi kaunengi Yehowa kukepeshaye bungi bua basalayi bena Izalele too ne ku bungi bukese bua bantu 300. Bilondeshile tshilele tshia bena Izalele, bakapandulula kasumbu aka kakese mu bitupa bisatu. Mu mîdima, bakatangalaka ne kushalabu bateye ku nseke isatu ya tshitudilu tshia baluishi. Pashishe, ku dîyi dituma kudi Gideona, bantu aba 300 bakatayisha mabungu avua masokoke bimunyi biabu, kuelabu bimunyi abi muulu, ne kuelabu mbila ne: ‘Muele wa mvita wa Yehowa ne wa Gideona.’ Bakela mpungi yabu ne kutungunukabu ne kuyela. Mu mîdima, musumba wa basalayi bakuatshike buôwa ne basambakane wakela meji ne: biluilu bia bantu 300 bikavua bibela mvita. Yehowa wakasaka muntu yonso bua kuluisha mukuabu, ne ‘musumba wonso wakanyema, bakela mbila, bakabipata.’—Balumbuluishi 7:15-22; 8:10.
Mvita mibidi yakenzeka pabuipi ne Shuneme mu tshikondo tshia Mukalenge Shaula. Bible udi ulonda ne: ‘Bena Peleshete bakadisangisha, bakasa tshitudilu tshiabu mu Shuneme; Shaula wakasangisha bena Izalele bonso, bakasa tshitudilu tshiabu mu Gileboa,’ anu bu mukavua tshiluilu tshia Gideona tshienze bidimu kumpala. Kadi Shaula, mushilangane ne Gideona, uvua ne dieyemena dikese kudi Yehowa, kusungulaye bua kumonangana ne muena lubuku ku Ene-dô. Pakamonaye tshitudilu tshia bena Peleshete, ‘wakatamba kutshina, mutshima wende wakakanka bikole.’ Mvita ituadija, bena Izalele bakanyema ne kubatshimunabu bikole. Shaula ne Yonatana bonso babidi bakajimija mioyo yabu.—1 Samuele 28:4-7; 31:1-6.
Nenku muyuki wa Shuneme wakamanyika bua dinanga ne tshinyangu, dieyemena Yehowa ne dieyemena ba-demon. Mu mpata eu wa tshibandabanda, bakaji babidi bakaleja lulamatu mu dinanga ne diakidilangana, ne balombodi babidi bena Izalele bakaluangana mvita ya kafuayifuayi. Bilejilu bionso binayi ebi bidi bileja mushinga wa kueyemena Yehowa, eu utu kayi upanga bua kufuta badi bamusadila.
[Tshimfuanyi mu dibeji 31]
Musoko wa Sulam lelu’eu pa muaba uvua Shuneme wa kale, ne kakunakuna ka Mole kunyima kuawu
[Mêyi a dianyisha]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.