Bunkaya kabunyangi muoyo webe
BUNKAYA budi mua kunyangakaja muoyo wa bakulumpe ne bansonga kabidi. Ke mudi mufundi Judith Viorst wamba mu tshikandakanda tshia Redbook: “Bunkaya budi buzengeja mutshima anu bu dibue. . . . Bunkaya budi butushiya munda mutupu ne babule ditekemena. Bunkaya budi butumvuija bu muana mubule mamu, bu mukoko mupambuke, mutambe bukese ne mujimine mu bulongolodi butambe bualabale ne bupungakanyi.”—Kabitende 1991.
Diditapulula kule ne balunda, miaba itudi katuyi bibidilangane nayi, difua dia dibaka, madilu anyi dikoseka dia diumvuangana, malu a mushindu kayi wonso adi mua kukuvuija nkaya. Pamu’apa nansha bikale banyungulula kudi bakuabo bantu, bamue badi anu bumvua bunkaya bukole butambe.
Ntshinyi tshiudi mua kuenza?
Bikala bunkaya bukukuate, udi ne bua kudilekelela bu muena diakabi kayi musungidi anyi? Udiku mua kuenza tshintu kampanda bua bunkaya kabuvu kukubutula ku kakese ku kakese peshi kukumbusha dijinga dia kuikala ne muoyo anyi? Eyowa bidi mua kuenzeka. Mibelu mivule miambuluishi idiku. Ne mibelu mitambe buimpe mivule mmifidibue mu Dîyi dia Nzambi difunda ku spiritu, Bible. Makankamija a mushindu’eu adi mua kuikala tshionso tshiudi mene ukengela bua kutshimuna bunkaya.—Matayo 11:28, 29.
Tshilejilu, pamu’apa neukankamijibue, pa kubala bualu budi butangila Luta, nsongakaji uvua ne muoyo mu Azi wa Moyen-Orient kukadi bidimu bu 3 000. Kakuyi mpata, uvua mua kuikala mukuatshike bunkaya. Pakafua bayende, wakaya ne mamuende muenu kusombela mu miaba ivuaye kayi muibidilangane nayi ku Izalele. (Luta 2:11) Nansha muvuaye kule ne dîku diende ne balunda bende ba kale ne muikale muenyi mu ditunga dia bende, kakuena kamanyinu nansha kamue mu Bible ka se: bunkaya buakamutshimuna. Udi mua kubala muyuki wende mu mukanda wa Bible wa Luta.
Amu bu Luta, bidi bikengela bua wewe pebe kulama mmuenenu muimpe. Mushindu uudi welangana meji ku mianda ne malu udi mua kukebesha bunkaya. Ann, uvua munkatshi mua bidimu binayi utabalela tatuende pavuaye ne disama ditekeshi dia mubidi, wakajadika bualu ebu. Pakafuaye wakavua nkaya wa katshi ku dînu. “Mvua ndiumvua anu bu mvua mu tshibuashibuashi, tshiyi mushinga nansha mukese—anu bu kakuvua muntu nansha umue uvua nanyi dijinga kabidi,” ke mudiye wamba. “Kadi ngakakamangana ne bualu bua se: muoyo wanyi wakashintuluka mpindieu, ne ngakajingulula se: bua kutshimuna bunkaya buanyi bivua binkengela kuanyisha ne kukuata mudimu biakane ne nsombelu imvua nayi mpindieu.” Pamu’apa kuena mua kushintulula malu adi akuvuila, kadi mushindu udiku bua wewe kushintulula mmuenenu webe wa nsombelu ayi.
Kuikala dîba dionso ne bivule bia kuenza mu mudimu udi usankisha ki ndiandamuna dijima ku diluangisha bunkaya to, nansha mudibi biambuluisha. Irene, wakavua mukamba kunyima kua ngondo isambombo ya dibaka, wakadijinguluila bulelela bua bualu ebu. “Mvua mmona ne: bunkaya buvua butamba kunkuata pamvua ne bikese bia kuenza,” ke mudiye wamba, “ke bualu kayi mvua ndiina mu dilamata bakuabo ne mbambuluisha bua kumonabu mua kupita ne yabo ntatu.” Diambuluisha bakuabo didi dituala disanka, ne bena nkristo bankaya badi mua kupeta bivule bia kuenza mu mudimu wa Mukalenge.—Bienzedi 20:35; 1 Kolinto 15:58.
Petesha balunda njila wa dikuambuluisha
Tshikandakanda tshia The New York Times Magazine tshidi tshiumvuija bana bankaya bu badi batapike “mputa ya dipanga balunda.” (Dia 28 Tshisanga 1991) Bantu bavule bankaya, bansonga ne bakulumpe, badi badiumvua bu babule balunda. Nunku, kuikala ne bulunda bulelela budi tshisumbu tshitabaledianganyi tshia bena nkristo tshipetesha, kudi bushuwa ne dikuatshisha. Enza madikolela bua kualabaja bungi bua balunda munkatshi mua tshisumbu, ne ubapeteshe mushindu wa kukuambuluishabu muabo muonso. Balunda badiku bua bualu bumue—bua kupetesha dikuatshisha mu bikondo bia ntatu.—Nsumuinu 17:17; 18:24.
Kadi, dimuka, bualu dikenga dia nyanji (sentiments) yebe didi mua kuvuija dikuambuluisha dia balunda bebe bualu bukole. Mmushindu kayi awu? Mufundi Jeffrey Young udi umvuija ne: “Bamue bantu bankaya . . . badi banyemesha bantu badi mua kuvua balunda babo, pa kuakula anu buobo nkayabu dîba dia diyukidilangana anyi pa kuamba malu akena a bulunda anyi akena makanyine. Mu mushindu kampanda anyi kansanga, bankaya batu pa tshibidilu banyanga malanda masheme.”—Tshikandakanda tshia U.S.News & World Report, tshia mu dia 17 Kabitende 1984.
Imue misangu, udi mua kubipisha malu pa kuditola kule ne bakuabo bantu. Ke tshiakenza Peter, mulume wa bidimu 50 ne bia mu njila. Kunyima kua mukajiende mumane kufua, wakaditola kule ne bakuabo, nansha muvuaye munda munda ujinga diambuluisha diabo. “Amue matuku,” ke mudiye wamba, “Tshivua mua kulabula malanda ne bakuabo nansha, ne mu kupita kua matuku mvua ku kakese ku kakese nditola kule ne bantu.” Ebi bidi mua kuikala ne njiwu. Nansha mudi bunkaya buimpe mu bimue bikondo, kuditola kule ne bakuabo nkubi. (Nsumuinu 18:1) Peter wakadijinguluila bualu ebu. Udi wamba ne: “Ngakatantamena lutatu elu, ngakaluangana ne nsombelu wanyi, ne, ku diambuluisha dia balunda, ngakapeta mushindu wa kuasulula muoyo wanyi.”
Kadi, kuedi meji se: bujitu bua bakuabo mu mushindu kampanda mbua kuambuluishangana nansha. Enza madikolela bua kuvu muntu udi ulomba bia bungi. Ne disanka dionso witabe bulenga kayi buonso bukuleja, ne uleje dianyisha. Kadi uvuluke kabidi mubelu muimpe udi usanganyibua mu Nsumuinu 25:17 eu: “Dikasa diebe didiate ku nsubu wa muena mutumba n’ebe anu misangu mibalê, bua bualu buebe kabumutondeshi ne bua yeye kikadi n’ebe lukuna.” Frances, wakakamangana ne bunkaya buondoke pakafua bayende kunyima kua bidimu 35 bia dibaka, mmumanye ne: budimu bua nunku budi bukengela. “Wikale ne butshintshikidi mu biudi utekemena,” ke mudiye wamba, “ne kulombi bivule bitambe kudi bakuabo. Kuikadi dîba dionso anu ku mishiku ya mbelu ya bantu mu dikeba dia diambuluisha.”
Ditabalela dia Yehowa
Nansha bikala imue misangu balunda bakufuisha bundu, udi kabidi mua kuikala ne Yehowa bu Mulunda webe. Wikale ne dishindika dia se: udi ukutabalela. Lama bikole dieyemena diebe kudiye, ne tungunuka ne kukebakeba tshisokomenu mu ditabalelangana diende dikubianganyi. (Musambu wa 27:10; 91:1, 2; Nsumuinu 3:5, 6) Muena Moabe Luta wakenza nunku ne wakabeneshibua bia bungi. Ne bia dikema, wakavua too ne nkambua mukaji wa Yezu Kristo!—Luta 2:12; 4:17; Matayo 1:5, 16.
Dîba dionso sambila Yehowa. (Musambu wa 34:4; 62:7, 8) Margaret wakajingulula ne: disambila mmpokolo wa dikanda dia bungi mu diakamangana ne bunkaya. Wakadifila mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba ne bayende too ne pakafuaye mu bunsongalume buende. “Mvua mmona ne: bivua bimpe bua kusambila ne dîyi dikole ne kuambila Yehowa malu wonso, ditshina ne ntatu bianyi bionso,” ke mudiye wamba. “Biakangambuluisha bua kuangata malu ne mmuenenu muakane padi bunkaya bunkuata. Ne pa kumona Yehowa wandamuna masambila awu mvua mpeta dieyemena.” Udi upeta dikuatshisha dinene pa kutumikila mubelu wa mupostolo Petelo udi ulonda eu: “Nunku nudihuekeshe kunshi kua tshianza tshikole tshia Nzambi, bua yeye anubandishe mu tshikondo tshiasunguleye; nuteke ntatu yenu yonso kudiye, bualu bua yeye udi unulubulula.”—1 Petelo 5:6, 7; Musambu wa 55:22.
Malanda masheme ne Yehowa neambuluishe bua kulama tshintu tshidi misangu mivule tshimane kujimijibua kudi bantu bankaya—didinemeka. Pakafua bayende ne disama dia kansere, kamona-kamba Jeannette Kupfermann wakafunda bua “nyanji ya dikepela dia didinemeka ne didiupula mushinga.” Wakamba ne: “Didiupula mushinga dia mushindu’eu ke didi difikisha bakamba ba bungi ku disama dia mu tshieledi tshia lungenyi didi disakangana ku didishipa.”
Vuluka ne: Yehowa udi ukuangata ne mushinga munene. Kêna wela meji ne: udi mubule mushinga nansha. (Yone 3:16) Nzambi neakukuatshishe anu bu muakakuatshishaye tshisamba tshiende, bena Izalele mu bikondo bia kale. Wakabambila ne: “Kutshinyi, bualu bua ndi n’ebe; kukenzakanyi bua buowa nansha, bualu bua ndi Nzambi webe; nenkukoleshe, bulelela, nenkukuatshishe; bulelela nenkujadike ne tshianza tshianyi tshia balume tshia buakane buanyi.”—Yeshaya 41:9, 10.
Kudiudi Nzambi nansha
Kupita bionso, kudiudi Nzambi bua bunkaya buebe nansha. Yehowa ki mmubukebeshi to. Dilongolola Diende dia kashidi ndia se: wewe, ne bukua-bantu bujima, nulabule malanda masheme, a disanka. Nzambi pakafukaye Adama, wakamba ne: “Kabimpe bua mulume ashale nkayandi nansha; nemmufukile mukuatshishi bu mudiye.” (Genese 2:18) Ne ke tshiakenza Nzambi pakafukaye Eva, mukaji wa kumpala. Bu biobi kabiyi bua ditomboka dia Satana, mulume ne mukaji ne mêku akalelabu kabavua mua kumanya bunkaya nansha.
Dilekelela bubi dia Yehowa dia musangu muîpi, bushuwa, ndishiile bunkaya muaba bua kulubulukabu ne makenga makuabo kabidi. Kadi, kupu muoyo ne: bionso ebi bidi bua musangu muîpi. Mbipepele bua kutantamena mateta a bunkaya padiwu angatshibua mu butoke bua tshienza Nzambi buebe wewe mu bulongolodi buende bupiabupia. Mu tshikondo atshi neakukuatshishe ne neakukankamije.—Musambu wa 18:2; Filipoi 4:6, 7.
Kumanya bualu ebu kudi mua kukupetesha bukole. Pakavua Frances (mutêla ku ntuadijilu) mukamba, wakapeta dikankamijibua dinene mu mêyi a Musambu 4:8, nangananga butuku: “Nendale hanshi, nendale tulu mu ditalala kabidi, bualu bua wewe nkayebe, Yehowa, udi unvuishila muaba wa kusomba talalâ.” Elangana meji pa nyanji bu eyi idi isanganyibua mu mukanda wa Misambu. Fuanyikija mudi Nzambi ukutabalela, bu mudibi biumvuijibue mu Musambu wa 23:1-3.
Mmunyi mudi bankaya mua kuambuluishibua?
Mushindu muimpe wa kuambuluisha bankaya nkubaleja dinanga. Misangu ne misangu Bible udi ukankamija bena tshisamba tshia Nzambi bua kulejangana dinanga umue ne mukuabo, nangananga mu bikondo bia diteta. “Mu dinanga dia bana benu ba mu Kilisto nunangangane, muntu ne muntu;” ke muakafunda mupostolo Paulo. (Lomo 12:10) Bushuwa, Dîyi dia Nzambi difunda ku spiritu didi diamba ne: “Dinanga didi dia kashidi.” (1 Kolinto 13:8, Muanda Mulenga Lelu) Mmunyi muudi mua kuleja dinanga kudi aba badi bankaya?
Pamutu pa kuimansha anyi kupungakaja bankaya, bantu badi bualu ebu butangila badi mua kubaleja dinanga diabo pa kubambuluisha ne lutulu luonso dîba kayi dionso didiku mushindu. Badi mua kuikala bu Yobo, wakamba ne: “Nakasungila bahele bakadila dikuatshisha, ne muan’a nshiya ne mukuabo yonso wakadi kayi ne mukuatshishi. . . . Nakimbisha mutshima wa mukashi wa mu lufuila musambu wa disanka.” (Yobo 29:12, 13) Bakulu bateka mu tshisumbu ne balunda baditeki ba pa muaba wa bakuabo badi mua kuleja bulenga anyi ditabalela dia muomumue, pa kukumbaja majinga a nshindamenu a muntu a kunangibua, kusankishibua, ne kuambuluishibua. Badi mua kuleja diditeka pa muaba wa bakuabo, ne mu tshikondo tshiakanyine badi mua kukumbaja dijinga dia diyukidilangana pa malu adi nawu nkaya munda.—1 Petelo 3:8.
Misangu ya bungi, mbintu bikese bidi balunda benza bua bankaya ke bidi ne mushinga mutambe bunene. Tshilejilu, padi muena nkristo netu ufuisha munangibue kampanda, malu mimpe mavule adi mua kuenjibua ku diambuluisha dia bienzedi bia bulenga bua bulunda bulelela. Kanuangatshi ne mushinga mukese malenga makese, bu mudi dibikilangana ku didia, kuikala muteleji muditeki wa pa muaba wa bakuabo, anyi muyuki udi ukankamija. Bintu ebi bidi ne buenzeji bunene mu diambuluisha muntu bua kuluanganaye ne bunkaya.—Ebelu 13:16.
Kakuyi mpata, yonso wa kutudi neakamangane misangu ne misangu ne bunkaya. Kadi, kabiena bikengela bua bunkaya kuvuabu bualu bua tshinyongopelu. Uuje nsombelu webe ne midimu idi ne tshipatshila, idi ibaka. Upeteshe balunda njila wa dikuambuluisha padibu ne mushindu. Wikale ne dieyemena kudi Yehowa Nzambi. Kupu muoyo mulayi mukankamiji udi mu Musambu wa 34:19: “Makenga a muntu muakane adi a bungi; kadi Yehowa udi umusungila ku buonso buau.” Kudimuka kudi Yehowa bua diambuluisha, ne kushiidi bunkaya muaba bua kabunyangakaji nsombelu webe.
[Kazubu mu dibeji 24]
IMUE MISHINDU YA KUTANTAMENA BUNKAYA
▪ Tungunuka ne kulamata Yehowa
▪ Kêba disambibua pa kubala Bible
▪ Lama mmuenenu muakane wa bena nkristo
▪ Tungunuka ne dienza mudimu udi wibaka
▪ Alabaja bungi bua balunda bebe
▪ Vuija dikuambuluisha bualu bupepele kudi balunda
▪ Kuditodi kule ne bakuabo, kadi dima dinanga bua bantu nebe
▪ Wikale ne dieyemena dia se: Yehowa udi ukukuba
[Kazubu mu dibeji 24]
MUSHINDU UUDI MUA KUAMBULUISHA BANKAYA
▪ Fila bulenga, musangelu, ne diambuluisha
▪ Kumbaja dijinga dia diyukidilangana pa malu adi nawu nkaya munda
▪ Nanukila mu dienza bintu bikese bidi biambuluisha
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Nansha muvua nsombelu yende mikale mikole, kakuena kamanyinu nansha kamue kadi kaleja ne: Luta wakashiila bunkaya muaba bua kunyangakajabu muoyo wende