1. Ntshinyi tshidi mêyi a buprofete a mu Bible atuambuluisha bua kumanya?

NTSHINYI tshiafikila bantu ba Yehowa matuku makese kumpala eku? Katubuki to. Mêyi a buprofete a mu Bible adi atuambuluisha bua kumanya malu manene ikala ne bua kutufikila bonso. Kudi mêyi kampanda a buprofete adi atuambuluisha bua kumanya malu enza imue mbulamatadi ya bukole bua bungi idi pa buloba. Mêyi au adi mu Danyele nshapita wa 11, ne adi akula bua bakalenge babidi badi baluishangana; mmumue ne: mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud. Tshitupa tshinene tshia mêyi au tshikadi tshikumbane; nanku tuikale batuishibue ne: tshidi tshishale netshikumbane patshi.

2. Bilondeshile Genese 3:15 ne Buakabuluibua 11:7 ne 12:17, mmalu kayi atudi ne bua kumanya patudi tulonga mêyi a buprofete a Danyele?

² Bua tuetu kumvua mêyi a buprofete adi mu Danyele nshapita wa 11 bimpe, tumanye ne: adi akula anu bua bakalenge ne mbulamatadi bidi bikokeshe muaba udi bantu ba Nzambi ba bungi anyi bidi bibakengeshe. Bualu bukuabu, nansha mudi batendeledi ba Nzambi bikale anu kamoto pa buloba apa, bobu ke batubu batamba kukengesha. Bua tshinyi? Bualu Satana ne bulongolodi buende bujima badi ne tshipatshila tshinene tshimue etshi: kutshimuna bantu badi benzela Yehowa ne Yezu mudimu. (Bala Genese 3:15 ne Buakabuluibua 11:7; 12:17.) Mêyi a buprofete adi Danyele mufunde adi apetangana kabidi ne mêyi a buprofete makuabu adi mu Bible. Ke bualu kayi, bua tuetu kufika ku diumvua mêyi a Danyele aa bimpe, anu tuetu baafuanyikije ne makuabu adi mu Bible.

3. Netulonge tshinyi mu tshiena-bualu etshi ne mu tshialonda?

³ Ne malu aa mu mutu, tukonkononayi mpindieu Danyele 11:25-39. Netumone ne: kutuadijila ku 1870 too ne ku 1991, mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud bavua banganyi, ne netumone bua tshinyi bidi bikumbana bua tuetu kutokesha ngumvuilu wetu wa tshitupa tshia mêyi a buprofete aa. Mu tshiena-bualu tshialonda, netukonkonone Danyele 11:40–12:1, ne netutokeshe ngumvuilu wetu wa tshidi tshitupa tshia mêyi a buprofete aa tshituleja bua tshikondo tshia kutuadijila mu bidimu bia 1990 too ne ku mvita ya Armagedone. Paudi wenda ulonga biena-bualu bibidi ebi, neubiumvue bimpe wewe mubale tshiena-bualu tshia ne: “Bakalenge badi baluishangana mu tshikondo tshia ku nshikidilu” mu tshibejibeji etshi. Kadi netuanji kumona mutudi mua kumanya bakalenge babidi ba mu mêyi a buprofete aa.

MUA KUMANYA MUKALENGE WA KU NORD NE MUKALENGE WA KU SUD

4. Mmalu kayi asatu adi mua kutuambuluisha bua kumanya mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud bimpe?

⁴ Muanzu wa “mukalenge wa ku nord” ne wa “mukalenge wa ku sud” mmianzu ivua nayi bakokeshi bena tshididi bavua eu ku nord eu ku sud kua Isalele wa kale. Bua tshinyi tudi tuamba nanku? Tangila tshivua muanjelu uvua muambile Danyele mukenji eu muambe: “Ndi mulue kukumvuija tshiafikila tshisamba tshienu ku ndekelu kua matuku.” (Dan. 10:14) Too ne mu Pentekoste wa mu 33, tshisamba tshia Isalele ke tshivua tshisamba tshia Nzambi. Kadi katshia anu ku dîba adi, Yehowa wakaleja patoke ne: uvua wangata bayidi ba Yezu ba lulamatu bu tshisamba tshiende. Ke bualu kayi, tshitupa tshinene tshia mêyi a buprofete adi mu Danyele nshapita wa 11 katshiena tshitangila tshisamba tshia Isalele to, kadi tshidi tshitangila bayidi ba Kristo. (Bien. 2:1-4; Lomo 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Kabidi, mu kupita kua bidimu, bakalenge bashilashilangane mbalue eu mukalenge wa ku nord eu mukalenge wa ku sud. Nansha nanku, bavua ne malu a muomumue avuabu benza. Bua kumpala, bakalenge abu bavua bakokesha miaba ivua bantu ba Nzambi ba bungi anyi bavua babakengesha. Buibidi, bavua baleje ku malu avuabu benzela bantu ba Nzambi ne: bavua bakine Yehowa Nzambi mulelela. Buisatu, bakalenge babidi aba bavua baluangana bafuila bukalenge.

5. Kudi mushindu wa kumanya mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud kutuadijila mu bidimu bia 100 ne bia mu njila too ne mu 1870 anyi? Umvuija.

⁵ Tshikondo kampanda mu bidimu bia 100 ne bia mu njila, bena Kristo ba dishima bapite bungi bakabuela mu tshisumbu tshia bena Kristo balelela. Bakavua ne malongesha a bampangano, kabatshiyi balonda bulelela bua mu Dîyi dia Nzambi to. Kubangila anu ku dîba adi too ne ku ndekelu kua bidimu bia 1800, kakuvua tshisumbu tshia batendeledi ba Nzambi tshilongolola pa buloba to. Bena Kristo ba dishima bakavula anu bu bisonsa bia lupela, kupangishabi bua kumanya bena Kristo balelela. (Mat. 13:36-43) Bua tshinyi kumanya bualu ebu kudi ne mushinga? Bualu kudi kuleja ne: tshitudi tubala bua mukalenge wa ku nord ne wa ku sud katshiena mua kuikala tshiakula bua bakokeshi anyi makalenge bivua bikokeshe kutuadijila mu bidimu bia 100 ne bia mu njila too ne mu 1870 to. Kakuvua tshisumbu tshia bantu ba Nzambi tshilongolola tshivuabu mua kuluisha to.b Kadi bidimu bikese panyima pa 1870, kuvua mushindu wa kumanya mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud kabidi. Bua tshinyi tudi tuamba nanku?

6. Ndîba kayi divua bantu ba Nzambi mua kumanyika kabidi? Umvuija.

⁶ Kutuadijila mu 1870, bantu ba Nzambi bakatuadija kuikala bu tshisumbu tshilongolola. Ke tshidimu tshivua Charles Russell ne bena diende benze kasumbu ka Balongi ba Bible. Bobu abu ke bakenza mutuadi wa mukenji uvuabu balaye uvua ‘mutokeshe njila’ kumpala kua kujadikabu Bukalenge bua Masiya. (Mal. 3:1) Bantu ba Nzambi bavua mua kumanyika kabidi! Kuvuaku makalenge a bukole tshikondo atshi avua mua kukengesha bantu ba Nzambi anyi? Tukonkonone malu adi alonda aa.

MUKALENGE WA KU SUD NGANYI?

7. Nnganyi uvua mukalenge wa ku sud mu Mvita ya kumpala ya buloba bujima?

⁷ Mu 1870, Grande-Bretagne wakalua bukalenge bunene pa buloba, ne uvua ne biluilu bia bukole butambe. Bukalenge abu ke buvua tshimfuanyi tshia lusengu lukese luvua lutshimune nsengu mikuabu isatu, mmumue ne: ditunga dia France, dia Espagne, ne dia Pays-Bas. (Dan. 7:7, 8) Nunku yeye ke uvua mulue mukalenge wa ku sud mu Mvita ya kumpala ya buloba bujima. Tshikondo tshimue tshimue atshi, ditunga dia États-Unis diakalua ne bubanji bua bungi kupita matunga makuabu ne divua dieleshangana diboko ne Grande-Bretagne.

8. Nnganyi udi mukalenge wa ku sud mu matuku a ku nshikidilu aa?

⁸ Mu Mvita ya kumpala ya buloba bujima, États-Unis ne Grande-Bretagne bakadisuika tshimuku, kuenzabu tshiluilu tshia basalayi tshia bukole. Tshikondo atshi, bakalua Bukokeshi bua bukole bua buloba bujima bua Grande-Bretagne ne États-Unis. Anu muvua Danyele mumane kuamba, mukalenge eu wakapeta “tshiluilu tshinene menemene ne tshia bukole.” (Dan. 11:25) Mu matuku a ku nshikidilu aa, bukokeshi bua Grande-Bretagne ne États-Unis ke budi buenza mukalenge wa ku sud.c Kadi nnganyi udi muangate muaba wa mukalenge wa ku nord?

DIJUKULUKA DIA MUKALENGE WA KU NORD

9. Ndîba kayi divua mukalenge wa ku nord mujukuluke? Mmunyi muvua Danyele 11:25 mukumbane?

⁹ Mu 1871, tshidimu tshimue muanetu Russell ne bena diende bamane kuenza kasumbu ka Balongi ba Bible, mukalenge wa ku nord wakajukuluka. Mu tshidimu atshi, Otto von Bismarck wakenza bua bitupa bishilashilangane bia buloba bidisangishe, biobi kulua ditunga dia bukole dia Allemagne. Wilhelm wa kumpala ke wakalua mukalenge wa kumpala, kutekaye Bismarck ku mutu kua bukalenge buende.d Mu makumi a bidimu akalonda, Allemagne wakabanga kukuata matunga makuabu ku bupika, utangila ne matunga a mu Afrike ne a mu Mbuu wa Pasifike; wakajinga bua kupita Grande-Bretagne ku bukole. (Bala Danyele 11:25.) Bukalenge bua Allemagne buakapeta tshiluilu tshia basalayi tshia bukole, kupetabu kabidi tshiluilu tshinene tshia pa mâyi tshibidi bua pa buloba bujima. Allemagne wakaluisha nabi baluishi bende mu mvita ya kumpala ya buloba bujima.

10. Mmunyi muvua Danyele 11:25b, 26 mukumbane?

¹⁰ Danyele udi ulua kuakula bua tshivua ne bua kufikila bukalenge bua Allemagne ne tshiluilu tshiabu. Mêyi a buprofete adi amba ne: mukalange wa ku nord “kakuimana” to. Bua tshinyi? “Bualu nebamuelele bifufu. Bantu badi badia biakudia biende bitambe buimpe nebamukulule.” (Dan. 11:25b, 26a) Mu tshikondo tshia Danyele, mu bantu bavua badia “biakudia bitambe buimpe bia mukalenge” muvua kabidi bena mudimu ba mu bukalenge bavua ku “mudimu wa mukalenge.” (Dan. 1:5) Mêyi a buprofete aa adi atangila banganyi? Adi atangila bantu banene ba mu bukalenge bua Allemagne bakalua kukuluisha bukalenge abu. Mu bantu abu muvua banene ba basalayi ba mukalenge ne bafidi bende ba mibelu mu malu a busalayi.e Mêyi a buprofete kaakakula anu bua dikuluka dia bukalenge abu to, akaleja kabidi tshivua ne bua kuenzeka panyima pa mvita yabu ne mukalenge wa ku sud. Adi amba bua mukalenge wa ku nord ne: “Kadi bua tshiluilu tshiende, nebatshikombe, ne ba bungi nebakuluke bashipa.” (Dan. 11:26b) Anu muvuawu madianjile kuamba, mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, ‘bakakomba’ tshiluilu tshia Allemagne, bantu ba bungi ‘kukulukabu bashipa.’ Mvita ayi ivua mishipe bantu bapite bungi bua katshia bafuka diulu ne buloba.

11. Ntshinyi tshivua mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud benze?

¹¹ Danyele 11:27, 28 udi umvuija malu avua ne bua kuenzeka mu tshikondo tshivua tshifikisha ku Mvita ya kumpala ya buloba bujima ne: mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud “nebasombe ku mêsa amue bua kuambilangana malu a dishima.” Udi wamba kabidi ne: mukalenge wa ku nord uvua ne bua kupeta “bintu bia bungi menemene.” Ke tshivua tshienzeke kabidi. Allemagne ne Grande-Bretagne bakayukila bua kukeba ditalala, kadi mvita yakalua kubudika mu 1914 yakaleja ne: miyuki ayi ivua ya dishima. Bualu bukuabu, bidimu bivumvuke kumpala kua 1914, Allemagne uvua mupete bubanji bua bungi, kuluaye ditunga dibidi divua ne bubanji bua bungi pa buloba bujima. Pashishe, bua kukumbaja mêyi a mu Danyele 11:29 ne tshitupa tshia kumpala tshia mvese wa 30, Allemagne wakaluangana ne mukalenge wa ku sud, kadi kumutshimunabu.

BAKALENGE BADI BALUISHA BANTU BA NZAMBI

12. Mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, ntshinyi tshivua mukalenge wa ku nord ne wa ku sud benze?

¹² Kutuadijila mu 1914, bakalenge aba mbaluishangane bikole menemene ne mbaluishe kabidi bantu ba Nzambi bikole. Tshilejilu, mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, mbulamatadi wa Allemagne ne wa Grande-Bretagne yakakengesha bantu ba Nzambi bualu bavua babenga kuya ku mvita. Mbulamatadi wa États-Unis pende wakela bana betu bavua balombola mudimu wa buambi mu buloko bua kukumbaja mêyi a buprofete a mu Buakabuluibua 11:7-10.

13. Mu bidimu bia 1930 ne mu mvita mibidi ya buloba bujima, ntshinyi tshivua mukalenge wa ku nord muenze?

¹³ Pashishe, mu bidimu bia 1930 ne nangananga mu mvita mibidi ya buloba bujima, mukalenge wa ku nord wakaluisha bantu ba Nzambi kayi luse. Pavua bena Nazi batuadije kukokesha mu Allemagne, Hitler ne bantu bende bakakandika midimu ya bantu ba Nzambi. Baluishi aba bakashipa bantu ba Yehowa nkama ne nkama, kutumabu bakuabu binunu ne binunu mu tumponya tua dimueneshangana kasuba. Danyele ukavua mumane kuleja malu onso aa. Mukalenge wa ku nord wakakumbana bua ‘kunyanga muaba munsantu’ ne ‘kumbusha mulambu wa kufila ku musangu ne ku musangu.’ Wakenza nanku pavuaye mukandike mudimu wa buambi muwukandikilamu. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler mulombodi wabu wakafika too ne ku diditshipa wamba ne: neajikije bualu bua bantu ba Nzambi bonso mu Allemagne.

MUKALENGE MUKUABU WA KU NORD UDI UJUKA

14. Nnganyi uvua muangate muaba wa mukalenge wa ku nord panyima pa mvita mibidi ya buloba bujima? Umvuija.

¹⁴ Mvita mibidi ya buloba bujima mimane kujika, mbulamatadi wa Union soviétiquef wakabanga kukokesha miaba ya bungi ivuabu bakuate kudi Allemagne, kuluaye mukalenge wa ku nord. Anu bu bukalenge bua tshikokesha nkaya bua bena Nazi, Union soviétique uvua pende ukengesha muntu yonso uvua uteka ntendelelu wa Nzambi mulelela pa muaba wa kumpala pamutu pa kutumikila mbulamatadi au mu malu onso.

15. Ntshinyi tshivua mukalenge wa ku nord muenze panyima pa Mvita mibidi ya buloba bujima?

¹⁵ Matuku makese Mvita mibidi ya buloba bujima mimane kujika, mukalenge mupiamupia wa ku nord, mmumue ne: Union soviétique ne matunga avua madisange nende, bakela bantu ba Nzambi mvita ya dikema. Mu diumvuangana ne mêyi a buprofete adi mu Buakabuluibua 12:15-17, mukalenge eu wakakandika mudimu wetu wa buambi ne kutumaye bantu ba Yehowa binunu ne binunu mu Sibérie bu bena buloko. Mu bulelela, mu matuku onso a ku nshikidilu aa, mukalenge wa ku nord mmulukile bantu ba Nzambi “musulu” wa dikengeshibua bua kuimanyika mudimu wabu, kadi ki mmukumbane to.g

16. Mmunyi muvua Union soviétique mukumbaje Danyele 11:37-39?

¹⁶ Bala Danyele 11:37-39. Bua kukumbaja mêyi aa, mukalenge wa ku nord kakaleja “Nzambi wa batatuende kanemu” nansha kakese to. Mushindu kayi? Bu muvua Union soviétique ne tshipatshila tshia kujikija bualu bua bitendelelu, wakajinga bua kupangisha bantu bua kutendelela muvuabu benza kuonso eku. Bua kukumbaja bualu abu, mbulamatadi wa Union soviétique ukavua muele mukenji katshia ku 1918 bua batuadije kulongesha mu tulasa ne: Nzambi katuku to. Mmushindu kayi uvua mukalenge wa ku nord eu ‘mutumbishe nzambi wa miaba mikolesha’? Union soviétique wakatula makuta bungi tshianana bua kukolesha tshiluilu tshiende ne kuenza bingoma binene bia mbutula binunu ne binunu bua kukolesha bukalenge buende. Mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud bakafika ku dipeta bia mvita bia bungi bia bukole bua kushipa nabi bantu bungi kabuyi kubala!

DIPETANGANA DIA KADIYI KUELELA MEJI

17. “Tshintu tshia muendi tshidi tshikebesha kabutu” ntshinyi?

¹⁷ Mukalenge wa ku nord wakakuatshisha mukalenge wa ku sud bua kuenzabu bualu kampanda bunene; ‘bakateka tshintu tshia muendi tshidi tshikebesha kabutu.’ (Dan. 11:31) “Tshintu tshia muendi” atshi ke Bulongolodi bua matunga masanga.

18. Bua tshinyi badi babikila Bulongolodi bua matunga masanga ne: “tshintu tshia muendi”?

¹⁸ Badi babikila Bulongolodi bua matunga masanga ne: “tshintu tshia muendi” bualu budi buamba mudibu bukumbane bua kuenza bualu budi anu Bukalenge bua Nzambi nkayabu mua kuenza, tuambe ne: kuteka ditalala pa buloba bujima. Mêyi a buprofete mmambe ne: tshintu tshia muendi “tshidi tshikebesha kabutu” bualu Bulongolodi bua matunga masanga nebuenze mudimu munene mu dibutula dia bitendelelu bionso bia dishima.​—Tangila tshiena-bualu tshia ne: “Bakalenge badi baluishangana mu tshikondo tshia ku nshikidilu.”

BUA TSHINYI BIBI BIKENGELA TUMANYE MALU AA?

19-20. a) Bua tshinyi bidi bikengela tumanye malu akadi menzeke aa? b) Ndukonko kayi lutuandamuna mu tshiena-bualu tshialonda?

¹⁹ Bidi bikengela tumanye malu akadi menzeke aa bualu adi ajadika ne: katshia ku bidimu bia 1870 too ne ku ntuadijilu kua bidimu bia 1990, mêyi a Danyele adi atangila mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud akadi makumbane. Ke bualu kayi mbimpe tuikale ne ditabuja dia ne: tshitupa tshia mêyi a buprofete tshidi tshishale netshikumbane patshi.

²⁰ Mu 1991, Union soviétique wakakosoloka. Kadi nnganyi udi muangate muaba wa mukalenge wa ku nord patudi tuambangana apa? Tshiena-bualu tshialonda netshiandamune lukonko elu.

1-2. Ntshinyi tshituamona mu tshiena-bualu etshi?

BIJADIKI bitudi nabi lelu bia ne: tudi ku ndekelu kua matuku a ku nshikidilu wa ndongoluelu wa malu eu mbia bungi kupita bituvua nabi kumpala. Yehowa ne Yezu Kristo bakadi pa kubutula mbulamatadi yonso idi iluisha Bukalenge bua Nzambi. Kumpala kua bualu ebu kuenzeka, mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud nebatungunuke ne kuluishangana ne kuluisha kabidi bantu ba Nzambi.

² Mu tshiena-bualu etshi, netukonkonone mêyi a buprofete adi mu Danyele 11:40–12:1. Netumanye mukalenge wa ku nord udiku patudi tuambangana apa ne netumvuije bua tshinyi tudi mua kutua ntatu idi mituindile kumpala eku tshiadi ne dishindika dionso.

MUKALENGE MUPIAMUPIA WA KU NORD UDI UJUKA

3-4. Nnganyi udi mulue mukalenge wa ku nord? Umvuija.

³ Union soviétique mumane kukuluka mu 1991, bantu ba Nzambi bavua muntu muonso amu bakapetaku “diambuluisha dikese,” mmumue ne: tshikondo kampanda tshia budikadidi. (Dan. 11:34) Bua bualu abu bakabanga kuyisha badilekelele, ne panyima pa matuku makese, bungi bua bamanyishi ba mu matunga avua enza Union soviétique buakavula, kuluabu binunu ne binunu. Ku kakese ku kakese, ditunga dia Russie ne matunga makuabu avua madisange nende bakalua mukalenge wa ku nord. Anu mutuvua bamone mu tshiena-bualu tshishale, bua ditunga anyi matunga adi madisange kuluawu mukalenge wa ku nord anyi mukalenge wa ku sud, anu owu 1) makokeshe miaba idi bantu ba Nzambi ba bungi anyi mabakengeshe, 2) menze malu adi aleja ne: adi aluisha Yehowa ne bantu bende, ne 3) maluangane ne mukalenge mukuabu au.

⁴ Mona bua tshinyi tudi tuamba ne: lelu, ditunga dia Russie ne matunga adi madisange nende ke badi benza mukalenge wa ku nord. 1) Mmakokeshe miaba idi bantu ba Nzambi anyi mmabakengeshe, makandike mudimu wetu wa buambi ne makengeshe bana betu binunu ne binunu badi miaba idiwu akokesha. 2) Malu aa adi aleja ne: mmakine Yehowa ne bantu bende. 3) Mmaditue mu diluishangana ne mukalenge wa ku sud, mmumue ne: Bukokeshi bua bukole bua buloba bujima bua Grande-Bretagne ne États-Unis. Tumonayi mpindieu mudi Russie ne matunga adi madisange nende bangate muaba wa mukalenge wa ku nord.

MUKALENGE WA KU NORD NE MUKALENGE WA KU SUD BADI BATUNGUNUKA NE KUSAKILANGANA

5. Ntshikondo kayi tshidibu bakuile mu Danyele 11:40-43? Ntshinyi tshidi tshienzeka tshikondo atshi?

⁵ Bala Danyele 11:40-43. Tshitupa tshia mêyi a buprofete aa tshidi tshiakula bua tshikondo tshia matuku a ku nshikidilu. Mvese eyi idi itamba kuakula bua diluishangana dia mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud. Anu mukavua Danyele muambe, mu matuku a ku nshikidilu, mukalenge wa ku sud uvua ne bua ‘kusakilangana’ ne mukalenge wa ku nord anyi ‘kupindakajangana nende nsengu.’​—Dan. 11:40; dim.

6. Mmalu kayi adi aleja ne: bakalenge babidi aba badi basakilangana?

⁶ Mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud batshidi baluishangana; yonso wa kudibu mmusue kuikala bukokeshi bua bukole bua buloba bujima. Tshilejilu, tangila tshivua tshienzeke panyima pa Mvita mibidi ya buloba bujima pavua Union soviétique ne matunga avua madisange nende bituadije kukokesha tshitupa tshinene tshia ku Mputu. Malu avua mukalenge wa ku nord eu wenza akasaka mukalenge wa ku sud bua kumvuangana ne matunga makuabu bua kusangisha biluilu biabu bua kuenza nsangilu udibu babikila ne: OTAN. Bakenza nanku bua kuluisha mukalenge wa ku nord. Mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud badi batula kabidi makuta mapite bungi bua kuikala ne bingoma binene bia mbutula bajinga kupitangana. Yonso wa kudibu wakaluisha mukalenge mukuabu mu diambuluisha matunga a mu Afrike, mu Azi, ne mu Amerike Latine avua aluangana ne mukalenge mukuabu au. Bidimu bidi panshi ebi, Russie ne matunga adi madisange nende mbilue ne bukole bua bungi pa buloba bujima. Badi baluangana kabidi ne mukalenge wa ku sud ku diambuluisha dia biamu bia ordinatere. Bakalenge aba mbabandangane bua mudi yonso wa kudibu wenza mudimu ne programe ya ordinatere mibi mitambe bua kunyangakaja mabanji abu ne malu abu a tshididi. Bualu bukuabu, anu mukavua Danyele muambe, mukalenge wa ku nord udi utungunuka ne kuluisha bantu ba Nzambi.​—Dan. 11:41.

MUKALENGE WA KU NORD UDI UBUELA MU “BULOBA BUA TSHILENGA”

7. “Buloba bua Tshilenga” ntshinyi?

⁷ Danyele 11:41 udi wamba ne: mukalenge wa ku nord neabuele mu “buloba bua Tshilenga.” Mbuloba kayi abu? Kale, bavua bangata buloba bua Isalele bu “buloba butambe buimpe bua ku maloba onso.” (Yeh. 20:6) Kadi buloba abu buvua nangananga ne mushinga bualu muomu amu ke muvua bantu batendelela Nzambi mulelela. Katshia ku Pentekoste wa mu 33, “buloba” abu kabutshiena anu buobu abu to, bualu bantu ba Yehowa bakadi pa buloba bujima. Nunku lelu, “buloba bua Tshilenga” ebu budi buleja malu adi bantu ba Nzambi benza mu nsombelu wabu, bu mudi kutendelela Yehowa mu bisangilu ne mu mudimu wa buambi.

8. Mmunyi mudi mukalenge wa ku nord mubuele mu “buloba bua Tshilenga”?

⁸ Mu matuku a ku nshikidilu, mukalenge wa ku nord mmubuele mu “buloba bua Tshilenga” misangu ne misangu. Tshilejilu, pavua bena Nazi ba mu Allemagne bangate muaba wa mukalenge wa ku nord, nangananga mu mvita mibidi ya buloba bujima, mukalenge au wakabuela mu “buloba bua Tshilenga” pavuaye ukengesha bantu ba Nzambi ne ubashipa. Pavua Union soviétique muangate pende muaba wa mukalenge wa ku nord panyima pa Mvita mibidi ya buloba bujima, mukalenge eu wakabuela mu “buloba bua Tshilenga” pavuaye ukengesha bantu ba Nzambi ne ubipata ubatuma miaba ya kule ne kuabu.

9. Bidimu bidi panshi ebi, mmunyi mudi ditunga dia Russie ne matunga adi madisange nende babuele mu “buloba bua Tshilenga”?

⁹ Bidimu bidi panshi ebi, ditunga dia Russie ne matunga adi madisange nende mbabuele pabu mu “buloba bua Tshilenga.” Mushindu kayi? Mu 2017, mukalenge wa ku nord eu wakakandika midimu ya bantu ba Yehowa, kuelaye kabidi bamue bana betu mu buloko. Wakakandika kabidi mikanda yetu, too ne Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia. Wakanyenga kabidi Betele wetu wa mu Russie, kabidi ne Nzubu ya Bukalenge ne ya mpuilu. Malu au mamane kuenzeka, mu 2018 Kasumbu kaludiki kakaleja ne: Russie ne matunga adi madisange nende mbilue mukalenge wa ku nord. Kadi nansha padibu bakengesha bantu ba Nzambi bibi menemene, batu babenga bua kubuelakana mu malu adi bantu benza bua kukulula mbulamatadi kampanda anyi kumushintulula. Bobu batu balonda mubelu wa mu Bible wa kusambidila “bonso badi ku mutu,” nangananga padibu bangata mapangadika adi atangila budikadidi bua kutendelela.​—1 Tim. 2:1, 2.

MUKALENGE WA KU NORD NEATSHIMUNE MUKALENGE WA KU SUD ANYI?

10. Mukalenge wa ku nord neatshimune mukalenge wa ku sud anyi? Bua tshinyi?

¹⁰ Mêyi a buprofete adi mu Danyele 11:40-45 adi atamba kuakula bua malu adi mukalenge wa ku nord wenza. Bidi bileja ne: neatshimune mukalenge wa ku sud anyi? Tòo. Mukalenge wa ku sud neikale utshidi “ne muoyo” pabutula Yehowa ne Yezu makalenge onso a bana ba bantu ku mvita ya Armagedone. (Buak. 19:20) Bua tshinyi tudi batuishibue nanku? Mona tshidi mêyi a buprofete adi mu Danyele ne mu Buakabuluibua aleja.

11. Ntshinyi tshidi Danyele 2:43-45 uleja? (Tangila tshimfuanyi tshia pa tshizubu.)

¹¹ Bala Danyele 2:43-45. Muprofete Danyele udi umvuija dilondangana dia mbulamatadi ya bantu idi ne buenzeji kudi bantu ba Nzambi. Mmileja kudi bitupa bishilashilangane bia lupingu lunene lua tshiamu. Mbulamatadi wa ndekelu mu mbulamatadi ayi ke makasa a lupingu adi menza ne tshiamu tshifiike tshisambakaja ne diima. Makasa au adi aleja Bukokeshi bua bukole bua buloba bujima bua Grande-Bretagne ne États-Unis. Mêyi a buprofete aa adi aleja ne: bukokeshi ebu ke buikala bukokesha pabutula Bukalenge bua Nzambi makalenge onso a bantu.

12. Mutu wa muanda mutekete wa nyama udi uleja tshinyi? Bua tshinyi bualu ebu budi ne mushinga?

¹² Mupostolo Yone mmuvuije pende dilondangana dia makokeshi a bukole a buloba bujima adi makokeshe bantu ba Nzambi. Yone udi ufuanyikija mbulamatadi eyi ne nyama wa luonji wa mitu muanda mutekete. Mutu wa muanda mutekete wa nyama au udi uleja Bukokeshi bua bukole bua buloba bujima bua Grande-Bretagne ne États-Unis. Bualu ebu budi ne mushinga bualu ki mbaleje ne: nyama au udi wenda wasa mitu mikuabu to. Mutu wa muanda mutekete wa nyama au ke wikala ukokesha padi Yezu ulua ne biluilu biende bia mu diulu bua kuwubutula wowu ne bitupa bikuabu bia nyama au.b​—Buak. 13:1, 2; 17:13, 14.

NTSHINYI TSHIENZA MUKALENGE WA KU NORD MATUKU MAKESE KUMPALA EKU?

13-14. “Goga wa mu buloba bua Magoga” nganyi? Ntshinyi tshidi mua kumusaka bua kuela bantu ba Nzambi mvita?

¹³ Mêyi a buprofete adibu bambe kudi Yehezekele adi atuleja tshidi mua kuenzeka mu matuku a ndekelu a mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud. Bidi bimueneka ne: mêyi adi mu Yehezekele 38:10-23, mu Danyele 2:43-45 ne 11:44–12:1, ne mu Buakabuluibua 16:13-16, 21 adi akula bua malu a muomumue. Biobi nanku, malu adi alonda aa neenzeke.

¹⁴ Tshikondo kampanda panyima pa dikenga dinene dimane kutuadija, “bakalenge ba pa buloba bujima budi bantu basombele” nebadisange. (Buak. 16:13, 14; 19:19) Didisanga diabu adi ke didi dilua tshidi Bible ubikila ne: “Goga wa mu buloba bua Magoga.” (Yeh. 38:2) Bisamba biadisanga abi nebiele bantu ba Nzambi mvita ya ndekelu ya katshi ku dînu. Ntshinyi tshiabasaka bua kubela mvita? Pavua mupostolo Yone wakula bua tshikondo atshi, wakamona mabue manene a mvula alokela baluishi ba Nzambi. Mabue a mvula a mu tshimfuanyi au adi mua kuikala aleja mukenji wa kuamba kakuyi ditshina muntu wambabu kudi bantu ba Yehowa. Bidi mua kuenzeka bua mukenji eu ujule Goga wa ku Magoga luonji bua kuela bantu ba Nzambi mvita ne tshipatshila tshia kubabutula bonso pa buloba.​—Buak. 16:21.

15-16. a) Danyele 11:44, 45 udi wakula bua bualu kayi? b) Ntshinyi tshienzekela mukalenge wa ku nord ne matunga makuabu onso adi enza pawu Goga wa ku Magoga?

¹⁵ Mukenji wamba bantu ba Nzambi kabayi batshina muntu eu ne mvita ya ndekelu yabelabu kudi baluishi ba Nzambi bidi bua kuikala malu a muomumue ne adibu bambe mu Danyele 11:44, 45. (Bala.) Danyele udi wambamu ne: “ngumu idi ifumina ku est ne idi ifumina ku nord” idi ipampakaja mukalenge wa ku nord, ne yeye udi upatuka ne “luonji lukole.” Mukalenge wa ku nord udi ne meji a “kubutula bantu ba bungi.” Bidi bimueneka ne: “bantu ba bungi” aba mbantu ba Yehowa.c Muaba eu Danyele udi mua kuikala wakula bua mvita ya ndekelu ya katshi ku dînu yelabu bantu ba Nzambi.

¹⁶ Mvita yelabu kudi mukalenge wa ku nord pamue ne mbulamatadi mikuabu yonso ya pa buloba bujima eyi neyijule Wa Bukole Buonso tshiji ne neyikebeshe mvita ya Armagedone. (Buak. 16:14, 16) Dîba adi, mukalenge wa ku nord pamue ne matunga makuabu onso adi enza pawu Goga wa ku Magoga nebibutudibue; katuakuakula kabidi bualu buende to, bualu “kakuakuikala muntu wa kumuambuluisha to.”​—Dan. 11:45.

17. Mikaele “mukokeshi munene” udibu batele mu Danyele 12:1 nganyi? Ntshinyi tshidiye wenza mpindieu? Ntshinyi tshienzaye kumpala eku?

¹⁷ Mvese wa kumpala wa Danyele nshapita wa 12 udi uleja malu makuabu a muikala mukalenge wa ku nord ne matunga adi madisange nende mua kufika ku nshikidilu wabu ne mutuasungidibua tuetu. (Bala Danyele 12:1.) Mvese eu udi umvuija tshinyi? Mikaele ndîna dikuabu dia Kristo Yezu, Mukalenge wetu udi ukokesha. ‘Mmuimanyine’ bantu ba Nzambi katshia ku 1914 pavuabu bajadike Bukalenge buende mu diulu. Matuku makese kumpala eku, “neimane” anyi neenze tshia musangu umue mu mvita ya Armagedone. Mvita ayi neyikale bualu bua ndekelu buenzeka mu tshidi Danyele ubikila ne: “tshikondo tshia dikenga.” Dikenga adi nedikale dibi ditambe bualu kaditu dianji kukuata bantu to. Mêyi a buprofete a Yone adi mu Buakabuluibua adi abikila tshikondo tshiafikisha ku mvita eyi ne: “dikenga dinene.”​—Buak. 6:2; 7:14.

DÎNA DIEBE NEDIKALE ‘DIFUNDA MU MUKANDA’ ANYI?

18. Bua tshinyi mbimpe tuikale ne dishindika dia ne: netutue matuku atshilualua tshiadi?

¹⁸ Tudi mua kuikala ne dishindika dia ne: netutue matuku atshilualua tshiadi bualu Danyele ne Yone mbatujadikile ne: bantu badi benzela Yehowa ne Yezu mudimu nebapanduke ku tshikondo tshia dikenga ditu kadiyi dianji kukuata bantu edi. Danyele udi wamba ne: bantu badi bapanduka mbena mêna adibu “bafunde mu mukanda.” (Dan. 12:1) Ntshinyi tshitudi mua kuenza bua mêna etu ikale mu mukanda au? Tudi ne bua kuleja patoke ne: tudi bitabuje Yezu, Muana wa mukoko wa Nzambi. (Yone 1:29) Bidi bikengela tubatijibue bua kuleja ne: tudi badilambule kudi Nzambi. (1 Pet. 3:21) Tudi kabidi ne bua kuenza muetu muonso bua kuambuluisha bakuabu bua bamanye Yehowa bua tuleje ne: tudi tutua Bukalenge bua Nzambi mpanda.

19. Ntshinyi tshitudi ne bua kuenza mpindieu? Bua tshinyi?

¹⁹ Tshikondo tshitudi etshi ke tshikondo tshia tuetu kueyemena Yehowa ne bulongolodi buende budi buenza ne batendeledi ba lulamatu. Etshi ke tshikondo tshia kutua Bukalenge bua Nzambi mpanda. Tuetu benze nanku, netusungidibue pabutulabu mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud kudi Bukalenge bua Nzambi.

Amue mêyi a buprofete atudi bakuile muaba eu adi akula bua malu adi enzeka tshikondo tshimue. Adi ajadika mu mishindu ya bungi ne: tudi “tshikondo tshia ku nshikidilu.”​—Dan. 12:4.

• 

  

  Mvese: Buak. 11:7; 12:13, 17; 13:1-8, 12

  Mêyi a buprofete: “Nyama wa luonji” mmukokeshe bantu pa buloba bidimu ne bidimu. Mu tshikondo tshia ku nshikidilu, badi bamutapa ku mutu wende wa muanda mutekete. Pashishe, mputa udi uma ne “buloba bujima” budi bumulonda. Satana udi wenza mudimu ne nyama au bua “kuluisha bashadile.”

  Dikumbana dia mêyi aa: Panyima pa Mvula wa kabutu, mbulamatadi ya bantu ivua midienze baluishi ba Yehowa yakatuadija kukokesha bantu. Bidimu nkama ne nkama pashishe, mu Mvita ya kumpala ya buloba bujima, bakatekesha bukalenge bua Grande-bretagne bikole menemene. Buakapetulula bukole pakadisangabu ne États-Unis. Satana udi wenza mudimu ne ndongoluelu wende wa malu a tshididi bua kukengesha bantu ba Nzambi, nangananga mu matuku a ku nshikidilu.

• 

  Mvese: Dan. 11:25-45

  Mêyi a buprofete: Diluishangana pankatshi pa mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud mu matuku a ku nshikidilu.

  Dikumbana dia mêyi aa: Allemagne ne bukokeshi bua Grande-bretagne ne États-unis biakaluishangana. Mu 1945, Union soviétique ne matunga avua madisange nende bakalua mukalenge wa ku nord. Mu 1991, Union soviétique udi ukosoloka, ne bidimu pashishe, Russie ne matunga adi madisange nende badi bangata muaba wa mukalenge wa ku nord.

• 

  Mvese: Yesh. 61:1; Mal. 3:1; Luka 4:18

  Mêyi a buprofete: Yehowa udi utuma ‘mutuadi wende wa mukenji’ bua ‘kutokesha njila’ kumpala kua kujadikabu Bukalenge bua Masiya. Kasumbu ka bantu aka kadi katuadija “kuambila bena bupuekele lumu luimpe.”

  Dikumbana dia mêyi aa: Kutuadijila mu bidimu bia 1870, Russell ne bena diende bakenza mudimu ne tshisumi bua kumvuija malu adi Bible ulongesha menemene. Mu bidimu bia 1880, bakatuadija kuimanyina pa bualu bua ne: bena mudimu ba Nzambi badi ne bua kuikala bayisha. Bakapatula biena-bualu bu mudi tshia ne: “Dikeba bamanyishi 1 000” ne tshia ne: “Bela manyi bua kuyisha.”

• 

  Mvese: Mat. 13:24-30, 36-43

  Mêyi a buprofete: Muena lukuna udi umiamina ntete ya lupela mu ya blé. Badi bayilekela ikola ne ibuitshidija ya blé too ne padi tshikondo tshia kunowa tshikumbana. Pashishe badi batapulula lupela ne blé.

  Dikumbana dia mêyi aa: Kutuadijila ku ndekelu kua bidimu bia 1800, kuakabanga kumueneka dishilangana dinene pankatshi pa bena Kristo balelela ne ba dishima. Mu matuku a ku nshikidilu, badi basangisha bena Kristo balelela, babatapulula ne ba dishima.

• 

  Mvese: Dan. 2:31-33, 41-43

  Mêyi a buprofete: Makasa a tshiamu tshifiike ne diima nga lupingu luenza ne biamu bishilashilangane.

  Dikumbana dia mêyi aa: Diima didi dileja bantu betu ba tshianana aba badibu bakokesha kudi Bukokeshi bua bukole bua buloba bujima bua Grande-Bretagne ne États-Unis. Bantu aba batu babutombokela bua kutekesha bukole buabu, bibupangisha bua kukokesha ne bukole bu bua tshiamu tshifiike.

• 

  

  Mvese: Mat. 13:30; 24:14, 45; 28:19, 20

  Mêyi a buprofete: Badi bakunguija “blé” mu “diyeba” ne bateka “mupika wa lulamatu udi mudimuke” ku mutu kua “bena mudimu.” Badi batuadija kuyisha “lumu luimpe . . . lua Bukalenge pa buloba bujima budi bantu basombele.”

  Dikumbana dia mêyi aa: Mu 1919 bakateka mupika wa lulamatu ku mutu kua bantu ba Nzambi. Kutuadijila ku dîba adi, Balongi ba Bible bakatuadija kuvudija mudimu wabu wa buambi. Lelu, Bantemu ba Yehowa bakadi bayisha mu matunga mapite pa 200 ne bapatula mikanda ya malu a mu Bible mu miakulu mipite pa 1 000.

• 

  Mvese: Dan. 12:11; Buak. 13:11, 14, 15

  Mêyi a buprofete: Nyama wa luonji wa nsengu ibidi udi wenzeja “tshimfuanyi tshia nyama wa luonji” wa mitu muanda mutekete ne upesha “tshimfuanyi [atshi] mueyelu.”

  Dikumbana dia mêyi aa: Bukokeshi bua bukole bua buloba bujima bua Grande-Bretagne ne États-Unis buakenzeja Nsangilu wa matunga. Matunga makuabu kutuawu nsangilu eu mpanda. Mukalenge wa ku nord kuluaye pende kumutua mpanda, kadi anu kubangila mu 1926 too ne mu 1933. Nsangilu eu uvua anu bu Bulongolodi bua matunga masanga buakalua panyima pende, bavua bamupesha butumbi budi buakanyine anu Bukalenge bua Nzambi nkayabu.

• 

  

  Mvese: Dan. 8:23, 24

  Mêyi a buprofete: Mukalenge udi ne mpala wa luonji udi ‘ubutula mu mushindu wa dikema.’

  Dikumbana dia mêyi aa: Bukokeshi bua bukole bua buloba bujima bua Grande-Bretagne ne États-Unis mbushipe bantu bapite bungi ne mbunyangakaje bintu. Tshilejilu, mu Mvita mibidi ya buloba bujima, États-Unis wakelela bena lukuna bende yeye ne Grande-bretagne bombe, kubutulaye bantu ne bintu mu mushindu mubi utu kawuyi muanji kuenzeka.

• 

  Mvese: Dan. 11:31; Buak. 17:3, 7-11

  Mêyi a buprofete: Nyama “mukunze” wa nsengu dikumi udi upatuka mu dijimba dile menemene; yeye au ke mukalenge wa 8. Mukanda wa Danyele udi uleja ne: mukalenge eu udi “tshintu tshia muendi tshidi tshikebesha kabutu.”

  Dikumbana dia mêyi aa: Mu Mvita mibidi ya buloba bujima, Nsangilu wa matunga wakafua. Panyima pa mvita, ‘bakateka’ Bulongolodi bua matunga masanga. Mbuenze pabu anu bu Nsangilu wa matunga uvua kumpala kuabu bualu badi babupesha butumbi budi buakanyine anu Bukalenge bua Nzambi. Nebuele bitendelelu mvita.

• 

  

  Mvese: 1 Tes. 5:3; Buak. 17:16

  Mêyi a buprofete: Matunga amanyisha ne: kudi “ditalala, ne kakuena bualu bua kutshina”; “nsengu dikumi” ne “nyama wa luonji” biluisha “ndumba” bimubutula. Pashishe kabutu kakuata matunga onso.

  Dikumbana dia mêyi aa: Matunga adi mua kuamba mudiwu makebeshe ditalala ne mudiku kakuyi bualu bua kutshina. Pashishe matunga neambuluishe Bulongolodi bua matunga masanga bua kubutula bitendelelu bionso bia dishima. Bualu ebu ke buikala ntuadijilu wa dikenga dinene. Dikenga dinene nedijike ne dibutudibua dia ndongoluelu wa malu eu yonso mujima ku Armagedone.

• 

  Mvese: Yeh. 38:11, 14-17; Mat. 24:31

  Mêyi a buprofete: Goga udi uluisha anyi ubuela mu buloba bua bantu ba Nzambi. Pashishe, banjelu basangisha “basungula.”

  Dikumbana dia mêyi aa: Mukalenge wa ku nord neeleshangane diboko ne mbulamatadi mikuabu yonso ya pa buloba bua kubunda bantu ba Nzambi. Tshikondo kampanda panyima pa bamane kubabunda, bashadile ba ku bela manyi nebikale basangishibue mu diulu.

• 

  Mvese: Yeh. 38:18-23; Dan. 2:34, 35, 44, 45; Buak. 6:2; 16:14, 16; 17:14; 19:20

  Mêyi a buprofete: ‘Eu udi musombe’ pa “kabalu katoke” udi ubutula Goga ne tshiluilu tshiende bua kujikija “ditshimuna diende.” “Nyama wa luonji” udi ‘wedibua mu dijiba dia kapia,’ ne bavingutula lupingu lunene.

  Dikumbana dia mêyi aa: Yezu Mukalenge wa Bukalenge bua Nzambi udi mu nkuasa udi ulua kutusungila. Yeye ne bakokeshi nende 144 000 ne biluilu biende bia banjelu badi babutula bisamba bidisange, mmumue ne: ndongoluelu wa Satana wa malu a tshididi yonso mujima.