Nshapita wa 17
‘Anyima mikosa muminu’ idi ifutshibua
1. Tudi mpindieu mu tshikondo kayi, ne ntshinyi tshidi tshijadika nenku?
BUKALENGE bua Nzambi buatuadiji kukokesha! Muena kabalu katoke ukadi pa kujikija ditshimuna diende. Kabalu kakunze, kabalu kafike ne kabalu katokoloke, tudi tunyemakana pa buloba! Kabiyi mpata, milayi ya Yezu idi itangila dikalaku diende bu Mukalenge idi yenda ikumbana. (Matayi, nshapita wa 24 ne wa 25; Mako, nshapita wa 13; Luka, nshapita wa 21) Eyowa, tudi mu matuku a ku nshikidilu wa bulongolodi ebu bua malu. (2 Timote 3:1-5) Nenku, tuteya ntema ku malu adi enzeka padi Muan’a mukoko, Yezu Kristo, ulamuna tshikangilu tshitanu tshia muvungu. Ndisokolola kayi dikuabo dituamona mpindieu?
2. (a) Ntshinyi tshidi Yone umona padibo balamuna tshikangilu tshitanu? (b) Bua tshinyi kabiena mua kutukemesha bua mudi Yone umona tshilambuilu tshia milambu tshia mu tshimfuanyi mu diulu?
2 Yone udi umvuija muanda wa dikema: “Ne pakalamunaye tshikangilu tshitanu, meme kumona muinshi mua tshilambuilu, anyima ya aba bavuabo bakose muminu bua dîyi dia Nzambi ne bua mudimu wa bumanyishi uvuabo nawu.” (Buakabuluibua 6:9) Ntshinyi atshi? Tshilambuilu tshia milambu mu diulu? Mmuomu! Bushuwa, eu mmusangu wa kumpala udi Yone wakula bua tshilambuilu, kadi, ukadi mumane kuleja Yehowa musombe pa nkuasa Wende wa butumbi, munyunguluka kudi bakeluba, mbuu wa lumuenu, miendu ne bakulu 24 bikale ne musenga wa kamonya—bionso ebi bidi bivuluija bintu bia mudimu bia mu tabernakle wa pa buloba, sanktuere wa Yehowa uvua mu Izalele. (Ekesode 25:17, 18; 40:24-27, 30-32; 1 Kulondolola 24:4) Nenku, bua tshinyi kukema bua mudi Yone umona kabidi tshilambuilu tshia milambu tshia mu tshimfuanyi mu diulu?—Ekesode 40:29.
3. (a) Mu tabernakle wa kale wa bena Yuda, mmushindu kayi uvua anyima ipongolodibua “kuinshi kua tshilambuilu”? (b) Bua tshinyi Yone udi umona anyima ya bantemu mikosa muminu muinshi mua tshilambuilu tshia mu tshimfuanyi mu diulu?
3 Muinshi mua tshilambuilu etshi mudi “anyima ya aba bavuabo bakose muminu bua dîyi dia Nzambi ne bua mudimu wa bumanyishi uvuabo nawu.” Abi bidi bisua kumvuija tshinyi? Ki ng’anyima idi mipatuke mu mubidi wa bantu bu muvua bena Greke bampangano bitabuja to. (Genese 2:7; Yehezekele 18:4) Tòo, Yone mmumanye ne: anyima peshi muoyo, mmulejibue mu tshimfuanyi bu mashi, kabidi ne: pavua bakuidi balambula nyama kampanda mu tabernakle wa kale wa bena Yuda, bavua bamiamina mashi ende “pa tshilambuilu, ku nseke yonso,” peshi baapongolola “kuinshi kua tshilambuilu tshia milambu.” (Lewitiki 3:2, 8, 13; 4:7; 17:6, 11, 12) Nanku, anyima wa nyama uvua musuikakaja buludi ku tshilambuilu tshia milambu. Kadi, bua tshinyi Yone udi umona anyima peshi mashi a bamue basadidi ba Nzambi muinshi mua tshilambuilu tshia mu tshimfuanyi tshia mu diulu? Bualu lufu luabu nlufu lua mulambu.
4. Mmu ngumvuilu kayi mudi lufu lua bena nkristo balela ku spiritu luikale ne mushinga wa mulambu?
4 Nunku, aba buonso badi baledibue ku spiritu bu bana ba mu nyuma ba Nzambi badi bafua lufu lua mulambu. Bua mudimu udibo babikidibue bua kuenza mu Bukalenge bua mu diulu bua Yehowa, disua dia Nzambi ndia se: balekele ne balambule ditekemena dionso dia muoyo wa kashidi pa buloba. Bua bualu ebu, badi banyisha lufu lua mulambu bua kutua butumbi bua Yehowa nyama ku mikolo. (Filipoi 3:8-11; fuanyikija ne 2:17.) Ke tshivuabo benze kudi aba badi Yone umona muinshi mua tshilambuilu. Mbena nkristo bela manyi a spiritu bakafuila ditabuja bu badilambule mu tshiabo tshikondo, amu bua mudimu wa mitalu uvuabo bakumbaja bua kubingisha Dîyi ne butumbi bia Yehowa. ‘Anyima yabo yakakoshibua muminu bua dîyi dia Nzambi ne bua mudimu wa bumanyishi [mar·ty·riʹan] uvuabo nawu.’
5. Mmu ngumvuilu kayi mudi anyima ya bena lulamatu yela lubila bua disombuela, nansha mudiyo mifue?
5 Muanda eu udi utungunuka mushindu’eu: “Ne bakela lubila ne dîyi dikole, bamba ne: ‘Mfumu Munene munsantu ne mulelela, udi udikanda too ne dîba kayi, bua kulumbuluisha ne kusombuela mashi etu kudi aba badi base pa buloba?’” (Buakabuluibua 6:10) Mmunyi mudi anyima yabo, peshi mashi abo, mua kuela lubila lua disombuela, eku, Bible wamba ne: bafue kabena bamanya bualu nansha bumue? (Muambi 9:5) Tuanjibi kuela meji. Mashi a muakane Abele kaavuapu mele lubila kunyima kua dimushipa kudi Kayina anyi? Ke Yehowa kuambila Kayina ne: “Ntshinyi tshiwenji? Teleja! Biangatshile pa buloba, mashi a muanenu adi ela lubila lutangija kundi.” (Genese 4:10, 11; Ebelu 12:24) Kabiena bikengela kuela meji ne: mashi a Abele avua ela lubila bushuwa, kadi, Abele uvua mushipa kayi muenze bualu, ne bilondeshile kulumbuluisha kuakane bivua bikengela kunyoka eu uvua mumushipe. Bia muomumue, bena nkristo bafuile ditabuja bavua Yone mumone kabena ne tshilumbu to, mu buakane buonso, badi ne bua kusombodibua. (Luka 18:7, 8) Lubila ludi lulomba disombuela edi ludi lukole, bualu, aba bavua bashipibue mushindu’eu badi binunu ne binunu.—Fuanyikija ne Yelemiya 15:15, 16.
6. Ndipongoloja kayi dia mashi kapayi bualu divuabo basombuele mu 607 K.B.B.?
6 Tudi kabidi mua kufuanyikija nsombelu udi Yone mumvuije ne eu uvuaku mu bukalenge butontolodi bua Yuda, pakatuadija mukalenge Manasé kukokesha, mu 716 K.B.B. Mukalenge eu wakapongolola mashi mavule a bavua kabayi benze bualu; pamu’apa, wakashipa muprofete Yeshayi pa ‘kukosa muminu ne scie peshi nsele.’ (Ebelu 11:37; 2 Bakalenge 21:16) Bushuwa, wakanyingalala ne kushintulula nsombelu wende pashishe, kadi, tshibawu tshia mashi katshiakumushibua. Ke bua tshinyi pakalua bena Babilone kubutula bukalenge bua Yuda mu 607 K.B.B., “bivu’amu ku dîyi dia Yehowa pakenzekelabi Yuda, bua kumumbusha ku mêsu kuende, bua mpekatu ya Manasé, bilondeshile malu wonso avuaye muenze; kabidi, ne bua mashi a bantu bavua kabayi benze bualu avuaye mupongolole, kufikaye ku diuwuja Yeruzaleme tente ne mashi a bantu bavua kabayi benze bualu, ne Yehowa kakanyisha bua kumufuila luse to.”—2 Bakalenge 24:3, 4.
7. Nnganyi nangananga udi mupiile bua muvuaye mupongolole “mashi a bansantu”?
7 Amu bu mu bikondo bitshivuabo bafunda Bible, mbimueneke se: bavule ba ku aba bavua bashipe bantemu ba Nzambi mu tshikondo tshietu etshi mbafue kukadi musangu mule, kadi, bulongolodi buvua bukebeshe lufu luabu lua ditabuja butshidi’amu kuoku ne mbupiile bua kushipangana eku. Ke bulongolodi bua pa buloba bua Satana, dimiinu diende ka pa buloba. Tshimue tshia ku bitupa biende binene mBabilone Munene, nsangilu wa pa buloba bujima wa bitendelelu bia dishima.a Mbamuleje bu “udi mukuatshike mashi a bansantu ne mashi a bantemu ba Yezu.” Eyowa, “muende bakasanganamu mashi a baprofete ne a bansantu ne a aba buonso bakakoshibua muminu pa buloba.” (Buakabuluibua 17:5, 6; 18:24; Efeso 4:11; 1 Kolinto 12:28) Mbantu bungi kayipu bavua bashipibue! Mu lupolo luonso lutshidi Babilone Munene kuoku, mashi a bavuaye mushipe neatungunuke ne kuela lubila bua dilumbuluisha diakane kukumbajibua.—Buakabuluibua 19:1, 2.
8. (a) Mbantu kayi bavua bafuile ditabuja patshivua Yone ne muoyo? (b) Mmakengeshibua kayi akabudika ku disongakaja dia ba amperere ba Roma?
8 Mu siekele wa kumpala, Yone yeye nkayende wakamona mushindu uvua nyoka wa luonji ne dimiinu diende dia pa buloba bashipe bena mu tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi tshivua tshienda tshidiunda ne tshivuabo baluisha. Wakamona Mfumu mukudika ku mutshi, kumona kabidi lufu lua Etienne, lua muanabo Yakobo, lua Petelo, lua Paulo ne lua bakuabo bena mudimu nende bakashipibua. (Yone 19:26, 27; 21:15, 18, 19; Bienzedi 7:59, 60; 8:2; 12:2; 2 Timote 1:1; 4:6, 7) Mu tshidimu tshia 64 B.B., amperere wa Roma Neron wakashiminyina bena nkristo tshilumbu tshia dituibua dia tshimenga tshia Roma kapia, bua kutuyisha dinunganyi dia se: yeye ke uvua mutshitue kapia. Mushikuluji wa mianda ya kale, Tacite, mmufunde ne: “Kukengeshibua kuabo [kua bena nkristo] kuakavuijibua dinaya: bamue babuikila biseba bia nyama, bakadibua kudi mbua; bavule [bakudika ku mitshi],b bamue buoshibua pavua butuku buila, bua kutokesha butuku.” Pashishe, mu tshikondo tshia makengeshibua makole akamueneka mu bukokeshi bua amperere Domitien (81 too ne 96 B.B.), Yone wakipatshibua ne kutumibua mu tshidiila tshia Patmose. Mianda eyi yakajadika bulelela bua mêyi aa a Yezu: “Bu mudibo bankengeshe, nebanukengeshe penu.”—Yone 15:20; Matayi 10:22.
9. (a) Ntshiamu kayi tshipiluke tshia kudingangana natshi tshivua Satana mupatule pabuipi ne siekele 4 B.B., ne tshintu etshi ntshitupa tshia kumpala tshia tshinyi? (b) Mu bisumbu bia bukua-buena-nkristo, mmunyi muvua bamue bamfumu ba Mbulamatadi bakengeshe Bantemu ba Yehowa mu tshikondo tshia mvita ya kumpala ne mibidi ya buloba bujima?
9 Mu siekele 4 B.B., Nyoka wa kale, Satana Diabolo, wakapatula tshiende tshiamu tshia mudimu tshipiluke bua kudingangana natshi, ntendelelu wa butontolodi wa bukua-buena-nkristo—ndongoluelu wa ku Babilone mulaba mukubu wa “buena-nkristo.” Bukua-buena-nkristo ke tshitupa tshia kumpala tshia dimiinu dia Nyoka ne mbutapuluke mu bisumbu kabukabu bia malu a Nzambi bidi biluishangana munkatshi muabi. Amu bu bukalenge bua kale bua Yuda bupange lulamatu, bukua-buena-nkristo mbupiile bua bantu bavule bakashipibua, bualu buvua budifile ne kasuki bua kuambuluisha biluilu bivua biditue mu mvita ya kumpala ne mibidi ya buloba bujima. Mu bukua-buena-nkristo, bamue bamfumu ba Mbulamatadi bakababidila bimvundu ebi bua kushipa basadidi ba Nzambi bela manyi a spiritu. Pa bidi bitangila dikengeshibua dia Bantemu ba Yehowa ku disongakaja dia Hitler, monayi tshitudi mua kubala mu mukanda wa Kirchenkampf in Deutschland (Mvita ya bukua-Ekleziya mu ditunga dia Allemagne), mufunda kudi Friedrich Zipfel: “Tshia bisatu tshia kudibo [Bantemu] bakashipibua peshi bakafua bua tshinyangu, nzala, masama peshi midimu mipite bukole. Tshinyangu etshi tshikole tshiakapatuka amu bua ditabuja dikole divua dibengangane ne bipatshila bia bena Nazi.” Bushuwa, pa bidi bitangila bukua-buena-nkristo mu tshi-bungi ne nangananga bamfumu babu, tudi mua kuamba ne: “Mu nsonsa ya bivualu biebe mbasanganemu mashi a anyima ya bapele bavua kabayi ne bualu.”—Yelemiya 2:34.c
10. Mmakengeshibua kayi adi bansonga bena nkristo bena mu musumba munene bapetangane nawu mu matunga mavule?
10 Bituadije ku 1935, nangananga bansonga bena nkristo ba lulamatu, bena mu musumba munene, bakakengeshibua mu matunga mavule. (Buakabuluibua 7:9) Pabuipi ne ndekelu wa mvita mibidi ya buloba bujima, bakuowa bansonga Bantemu ba Yehowa 14 mu tshimenga kampanda tshimuepele tshia ku Mputu. Ntshibawu kayi tshivuabo babunde? Bavua babenga bua ‘kulonga mvita nansha kakese.’ (Yeshayi 2:4) Matuku adi panshi aa, amu bua kine kabingila aka, mbashipe bansonga bavule ku mitutu anyi ne bingoma kudi basalayi ku Azi ne mu Afrike. Kabiyi mpata, bansonga aba bafuile ditabuja, bakambuluisha muabo muonso bana babo ne Yezu bela manyi a spiritu, nebabiishibue ku lufu mu buloba bupiabupia bulaya kudi Nzambi.—2 Petelo 3:13; Fuanyikija ne Musambu wa 110:3; Matayi 25:34-40; Luka 20:37, 38.
Nkanzu mutoke
11. Mmu ngumvuilu kayi mudi bena nkristo bela manyi bafuile ditabuja bapeta “nkanzu mutoke”?
11 Yeye mumane kuakula bua bienzedi bia ditabuja bia bena muoyo mutoke ba mu bikondo bia kale, mupostolo Paulo udi wamba ne: “Ne buonso buabo, nansha muvuabo bapete bijadiki ku diambuluisha dia ditabuja diabo, kadi ki mbapete dikumbana dia dilaya, bualu Nzambi uvua mupangadije tshintu tshilenga bualu buetu, bua kabavuijibu bapuangane pa kutulekela tuetu.” (Ebelu 11:39, 40) “Tshintu tshilenga” tshidi Paulo ne bena nkristo bakuabo bela manyi badianjila kulabula ntshintu kayi? Ke tshidi Yone umona mpindieu mu tshikena-kumona tshiende: “Ne bakapesha yonso wa kudibo nkanzu mutoke; ne kubambilabo bua kuikisha katupa kîpi, too ne pakumbana kabidi bungi bua bena bupika nabo ne bua bana babo bakavua pa kushipibua, amu bu muvuabo pabo bashipibue.” (Buakabuluibua 6:11) “Nkanzu mutoke” udibo bapeta udi mu diumvuangana ne dibiishibua diabo ku lufu bu bifukibua bia mu nyuma bikena-bifua. Kabena kabidi anyima mikosa muminu idi muinshi mua tshilambuilu, kadi, mbabiishibue bua kuikala mu kasumbu ka bakulu 24 badi batendelela mu diulu kumpala kua nkuasa wa butumbi wa Nzambi. Mbabapeshe nkuasa ya butumbi muine emu, ke tshidi tshileja se: babuedi mu midimu ya bukalenge. Kabidi, ‘mbavuale bilamba bia pa mutu bitoke,’ mbuena kuamba ne: bavua babadibue bu bakane, bakumbanyine kupeta muaba wa lumu kumpala kua Yehowa, mu lubanza luende lua mu diulu. Abi bidi bikumbaja kabidi dilaya divua Yezu muenzele bena nkristo bela manyi ba lulamatu ba mu tshisumbu tshia Sarde: “Mutshimunyi nebamuvuadike bilamba bia pa mutu bitoke.”—Buakabuluibua 3:5; 4:4; 1 Petelo 1:4.
12. Mmu ngumvuilu kayi mudi bena nkristo bela manyi babiishibue ne bua “kuikisha katupa kîpi,” ne nebiikishe nenku too ne dîba kayi?
12 Mianda yonso itu mienzeke idi ijadika ne: dibiishibua ku lufu edi dia kuya mu diulu diakatuadija mu 1918, kunyima kua ditekibua dia Yezu mu kuasa mu diulu mu 1914 ne kua dituadija dia lubilu luende lua butshimunyi pa kabalu pa kuipata Satana ne ba-demon bende mu diulu. Nansha nanku, mbambile bena nkristo aba bela manyi babiishibue ku lufu bua “kuikishabo katupa kîpi too ne pakumbana . . . bungi bua bena bupika nabo.” Bena mu kasumbu ka Yone batshidi pa buloba badi ne bua kuleja muoyo mutoke wabo mu mateta ne makengeshibua; bidi mua kuenzeka pamu’apa bua bamue ba kudibo bashipibue. Kadi, ndekelu wa bionso, mashi wonso makane mapumuna kudi Babilone Munene ne ba-bayende bena tshididi neasombodibue. Mu mutantshi eu, kabiyi mpata, babiishibue badi benza midimu kampanda mu diulu. Badi biikisha, apo ki mpa kusomba mu lulengu kabayi ne tshidibo benza, kadi, mmu ngumvuilu wa se: mbindile ne lutulu dituku dia kudisombuela dia Yehowa. (Yeshayi 34:8; Lomo 12:19) Diikisha diabo nedijike paluabo bantemu ba dibutudibua dia bitendelelu bia dishima ne bu mudibo “babikidibue, basungula ne bena lulamatu,” nebadisangishe kudi Mukalenge Yezu bua kukumbaja dilumbuluisha pa bitupa bikuabo bionso bia dimiinu dibi dia Satana pa buloba.—Buakabuluibua 2:26, 27; 17:14; Lomo 16:20.
‘Aba badi bafue nebabiishibue diambedi’
13, 14. (a) Bilondeshile mupostolo Paulo, ndîba kayi didi dibiishibua dia mu diulu ne bua kutuadija, ne mbua banganyi? (b) Ndîba kayi didi bena nkristo bela manyi badi ne muoyo mu dituku dia Mukalenge ne bua kubiishibua bua kuya mu diulu?
13 Mumvuija mafila ku dilamunyibua dia tshikangilu tshitanu adi mu diumvuangana menemene ne mvese mikuabo ya mu Mifundu idi yakula bua dibiishibua dia kuya mu diulu. Tshilejilu, mupostolo Paulo wakafunda ne: “Bualu, monayi tshitudi tunuambila ku dîyi dia Yehowa: tuetu badi ne muoyo, badi bashale ne muoyo too ne ku dikalaku dia Mukalenge, katuakudianjila ne kupita aba bakalala mu lufu kumpala nansha kakese; bualu, Mukalenge yeye nkayende neapueke ufumina mu diulu ne tshisamu tshia dibiikila, ne dîyi dia muarkanjelu ne mpungi wa Nzambi, ne aba badi bafue mu buobumue ne Kristo nebabiishibue diambedi. Pashishe, tuetu ba muoyo batshidi bashale ne muoyo, netuambuibue nabo tshiapamue mu matutu bua kusambakena ne Mukalenge mu kapepa; ne nunku, netuikale ne Mukalenge kashidi.”—1 Tesalonike 4:15-17.
14 Mmamanyisha kayipu a disanka adi mvese eyi itumanyisha! Aba ba ku bana babo ne Yezu bela manyi batshidi ne muoyo too ne ku dikalaku dia Yezu, mbuena kuamba ne: batshidi ne muoyo pa buloba mu tshikondo tshia dikalaku diende, nebabadianjidile kumpala, bua kuya mu diulu, kudi aba bakadi bamane kufua. Aba badi bafue mu buobumue ne Kristo nebabiishibue diambedi. Yezu udi upueka, mbuena kuamba ne: ubatabalela pa kubavuluka, ne ubabiisha ku lufu bua muoyo wa mu nyuma, ke mushindu udiye ubapesha “nkanzu mutoke.” Pashishe, aba batshidi’amu ne muoyo bu bantu badi bajikija lubilu luabo pa buloba, bavule pa kupetangana ne lufu lua tshikisu ku tshianza tshia baluishi babo. Kadi, kabakulala mu lufu bu muvuabi bua aba bakafua kumpala kuabo nansha. Padibo bafua, badi bakudimunyibua diakamue—“mu mupodi wa dîsu”—ne bambuibua mu diulu bua kupetangana ne Yezu ne bakuabo bena mu mubidi wa Kristo. (1 Kolinto 15:50-52; fuanyikija ne Buakabuluibua 14:13.) Nenku, dibiishibua ku lufu dia bena nkristo bela manyi diakatuadija lupolo lukese kunyima kua dituadija lubilu kudi bena tubalu banayi ba mu Buakabuluibua.
15. (a) Ndumu luimpe kayi ludi dilamunyibua dia tshikangilu tshitanu lutuale? (b) Mmunyi muajika lubilu lua Mutshimunyi udi pa kabalu katoke?
15 Dilamunyibua dia tshikangilu tshitanu didi dituala lumu luimpe ludi lutangila bena nkristo bela manyi ba muoyo mutoke bavua batshimune, bashale ne lulamatu too ne ku lufu. Kadi, kadiena dituadila Satana ne dimiinu diende lumu luimpe to. Lubilu lua Mutshimunyi muena kabalu katoke lutshidi lutungunuka; kakuena tshidi mua kumuimanyika. Lubilu elu nelujike pakumbana tshikondo tshia dilumbuluisha bulongolodi ebu “budi ku bukokeshi bua mubi.” (1 Yone 5:19) Ke tshidi tshilejibue patoke padi Muan’a mukoko ulamuna tshikangilu tshisambombo.
[Mêyi adi kuinshi]
a Diumvuija mu ka-bujima dia Babilone Munene didi mu Nshapita wa 33.
b Fuanyikija ne Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau—avec notes et références, mfundilu wa maleta manene, dibeji dia 1648, tshiena-bualu tshia 8, “Poteau de supplice” (mutshi wa tshinyongopelu).
c Mu nshapita wa 36 neupetamu bijadiki bivule bidi bileja se: bukua-bitendelelu budi ne dibanza dia mashi.
[Kazubu mu dibeji 102]
‘Anyima mikosa muminu’
Tshibungu tshia Cyclopedia tshia McClintock ne Strong (angl.) tshidi tshilamika John Jortin, muena mishonyi wa mu ditunga dia Angleterre wa mu siekele wa 18, mulela kudi baledi bena Huguenot ba mu ditunga dia France, miaku eyi: “Mu muaba mudi dikengeshibua dituadija, buena-nkristo budi bujika. . . . Kadi, kunyima kua buena-nkristo bumane kutekibua bu tshitendelelu tshia Bukalenge bua bena Roma, ne kunyima kua difila bubanji ne lumu kudi ba-ministre ba Roma, dikengeshibua ditambe bukole diakadiunda ne diakatuala buenzeji buadi bubi pa tshitendelelu tshivua ne bua kulongesha Evanjeliyo.”
[Tshimfuanyi mu dibeji 103]
“Ne bakapesha yonso wa kudibo nkanzu mutoke”