Nshapita wa 21
Bipupu bia Yehowa pa bukua-buena-nkristo
Tshikena-kumona 5—Buakabuluibua 8:1-9:21
Tshiena-bualu: Diedibua dia isambombo ya ku mpungi muanda-mutekete
Tshikondo tshia dikumbana: Bituadije ku dibanjijibua dia Yezu Kristo mu 1914 too ne ku dikenga dinene
1. Ntshinyi tshidi tshienzeka padi Muan’a mukoko ulamuna tshikangilu tshia muanda-mutekete?
“MPEPELE inayi” mmimanyika too ne patuibua bena Izalele wa mu nyuma 144 000 tshitampi ne panyishibua musumba munene bua lupandu. (Buakabuluibua 7:1-4, 9) Kadi, kumpala kua kusalula mvunde wa dikema pa buloba, malumbuluisha a tshibawu a Yehowa mafundila bulongolodi bua Satana adi ne bua kumanyishibua. Padi Muan’a mukoko utuadija kulamuna tshikangilu tshia muanda-mutekete ne tshia ndekelu, Yone udi ne bua kuikala mutabale bua kutangila bidi bienzeka. Udi utumanyisha mpindieu bidiye umona. “Ne pakalamunaye [Muan’a mukoko] tshikangilu tshia muanda-mutekete, dipuwa divua mu diulu mutantshi bu wa tshia-bibidi tshia dîba. Ne ngakamona banjelu muanda-mutekete badi bimane kumpala kua Nzambi, ne bakabapesha mpungi muanda-mutekete.”—Buakabuluibua 8:1, 2.
Tshikondo tshia masambila a tshisumi
2. Ntshinyi tshidi tshienzeka mu lupolo lua dipuwa dia mu tshimfuanyi tshia tshia-bibidi tshia dîba didi dienzeka mu diulu?
2 Ndipuwa kayipu! Tshia-bibidi tshia dîba, abi bidi mua kumueneka lupolo lule pawudi windila bua muanda kampanda kuenzekawu. Kakuena kumvuika kabidi nansha musambu wa kusamuna nawu ukena ukoseka wa tungimba tua mu diulu. (Buakabuluibua 4:8) Mbua tshinyi? Yone udi ujingulula kabingila mu mêyi adi alonda a tshikena-kumona: “Pashishe muanjelu mukuabo wakafika ne wakimana pabuipi ne tshilambuilu, muikale ne tshibakudi tshia ngolo tshia musenga wa kamonya; ne bakamupesha musenga wa kamonya wa bungi bua kuwulambula pamue ne masambila a bansantu buonso pa tshilambuilu tshia ngolo tshivua kumpala kua nkuasa wa bumfumu. Ne muîshi wa kamonya wakabanda ufumina mu tshianza tshia muanjelu pamue ne masambila a bansantu kumpala kua Nzambi.”—Buakabuluibua 8:3, 4.
3. (a) Dilambula musenga wa kamonya didi dituvuluija tshinyi? (b) Tshia-bibidi tshia dîba tshia dipuwa didi dienzeka mu diulu tshidi tshiambuluisha ku tshinyi?
3 Abi bidi bituvuluija ne: mu ndongoluelu wa malu wa bena Yuda bavua buosha matuku wonso musenga wa kamonya ku tabernakle, ne pashishe, mu ntempelo ku Yeruzaleme. (Ekesode 30:1-8) Mu lupolo lua dîba luvua kamonya kuoshibua, bena Izalele bavua kabayi bakuidi bavua bindila pambelu pa muaba munsantu—benda basambila, kabiyi mpata, mundamunda, mu mitshima yabu—kudi Eu uvua muîshi wa kamonya ubanda mutangile kudiye. (Luka 1:10) Yone udi umona mpindieu bualu bua muomumue buenzeka mu diulu. Musenga wa kamonya udi muanjelu ulambula mmusuikakaja ku “masambila a bansantu.” Kabidi, mu tshikena-kumona tshishale, mbambemu ne: musenga wa kamonya udi uleja mine masambila aa. (Buakabuluibua 5:8, Musambu wa 141:1, 2) Nunku, mbimueneke se: dipuwa dia mu tshimfuanyi didi dienzeka mu diulu didi bua masambila a bansantu badi pa buloba umvuike.
4, 5. Mmianda kayi idi ituambuluisha bua kujadika tshikondo tshidi tshikumbanangane ne tshia-bibidi tshia dîba tshia dipuwa dia mu tshimfuanyi?
4 Tudi mua kujadika dîba diakenzeka dipuwa edi mu diulu anyi? Eyowa, pa kukonkonona mvese idi ku mutu ne kuinshi, kabidi ne mianda ivua mienzeke ku ntuadijilu wa dituku dia Mukalenge. (Buakabuluibua 1:10) Mu 1918 ne mu 1919, mianda yakenzeka pa buloba yakakumbanangana mu mushindu wa dikema ne bidi biumvuija mu Buakabuluibua 8:1-4. Mu bidimu 40 bia kumpala kua 1914, balongi ba Bible—bu muvuabu babikila Bantemu ba Yehowa musangu awu—bavua bamanyisha ne dikima se: bikondo bia Matunga nebijike mu tshidimu atshi. Mianda mikuate buowa yakenzeka mu 1914 yakajadika se: bavua bamba bulelela. (Luka 21:24; Matayi 24:3, 7, 8) Kadi, bavule ba kudibu bavua bitaba ne: mu 1914, nebangatshibue pa buloba ne baye kupeta bumpianyi buabu mu diulu. Pamutu pa nanku, munkatshi mua mvita ya kumpala ya buloba bujima, bakananukila mu makengeshibua makole. Mu dia 31 Kasuamansense 1916, muludiki wa kumpala wa Société Watch Tower, Charles T. Russell, wakafua. Pashishe, mu dia 4 Kashipu 1918, muludiki mupiamupia, Joseph Rutherford, pamue ne baleji-mpala bakuabu ba Société muanda-mutekete bakedibua mu buloko ku Atlanta, mu Georgie, Etats-Unis, kunyima kua buobo bamane kubafundila tshibawu, bilondeshile dilumbuluisha dipange bululame, tshia kushala mu buloko bidimu bivule.
5 Bena nkristo ba muoyo mulenga bavua benza kasumbu ka Yone bakalubakana ne lungenyi. Bituadijile pine apu, dijinga dia Nzambi kudibu divua tshinyi? Ndîba kayi divuabu ne bua kuambuibua bua kuya mu diulu? Tshiena-bualu tshia se: “Dinowa diajiki—ntshinyi tshienzeka mu matuku atshilualua?” tshiakapatuka mu Tshibumba tshia Nsentedi (Angl.) tshia mu dia 1 Lumungulu 1919 tshiakaleja ngikadilu eu wa dielakana ne tshivua tshikankamija bena nkristo ba lulamatu bua kutungunuka ne kunanukila. Tuvua mua kubalamu kabidi ne: “Tudi tuitaba mudibi bijadikibue mpindieu ne: dinowa dia kasumbu ka Bukalenge diajiki, ne bena kasumbu aka mbamane kutuibua tshitampi buonso buabu ne tshiibi ntshimana kuinjila.” Mu tshikondo etshi tshikole, masambila a tshisumi a kasumbu ka Yone avua abanda kudi Yehowa, amu bu mu muîshi wa kamonya ka bungi. Ne masambila abu akatelejibua.
Kapia kadi kakupibua pa buloba
6. Ntshinyi tshidi tshienzeka kunyima kua dipuwa didi dienzeke mu diulu, ne mbua kuandamuna ku tshinyi?
6 Yone udi utuambila ne: “Kadi, pashishe muanjelu wakangata tshibakudi tshia musenga wa kamonya, wakatshiuwuja tente ne ndambu wa kapia ka pa tshilambuilu ne kutshikupaye pa buloba. Ne kuakenzeka makubakuba ne mêyi ne mipenya ne tshikumina.” (Buakabuluibua 8:5) Kunyima kua dipuwa munkatshi mua tshia-bibidi tshia dîba, mianda mikuate buowa yakenzeka diakamue! Mbimueneke se: ndiandamuna ku masambila a bansantu bualu mmikebesha kudi kapia kangata pa tshilambuilu tshia kamonya. Mu 1513 K.B.B., ku mukuna wa Sinayi makubakuba, mipenya, mutoyi mukole, kapia ne dizakala dia mukuna biakaleja se: Yehowa uvua utuma ntema yende kudi tshisamba tshiende. (Ekesode 19:16-20) Mianda ya muomumue milonda kudi Yone idi ileja payi se: Yehowa udi utabalela basadidi bende ba pa buloba. Kadi, malu adi Yone umona mmalejibue mu bimanyinu. (Buakabuluibua 1:1) Nunku, kapia, makubakuba, mêyi, mipenya ne tshikumina bia mu tshimfuanyi bidi biumvuija tshinyi mu tshikondo tshietu etshi?
7. (a) Nkapia kayi ka mu tshimfuanyi kavua Yezu mutemeshe pa buloba pavuaye ukumbaja mudimu wende? (b) Mmunyi muvua bana babu ne Kristo batemeshe kapia mu bukua-buena-nkristo?
7 Dimue dituku, Yezu wakambila balongi bende ne: “Ndi muvue kutuala kapia pa buloba.” (Luka 12:49, Mukenji Mulenga) Bushuwa, wakatemesha kapia. Ku bumanyishi buende bua mitalu, wakavuija Bukalenge bua Nzambi muanda mupite bunene kudi bena Yuda, e kufikishabi ku matapuluka makole munkatshi mua tshine tshisamba etshi. (Matayi 4:17, 25; 10:5-7, 17, 18) Mu 1919, bana babu ne Yezu ba mu nyuma bavua pa buloba (kasumbu kakese ka bena nkristo bela manyi bavua bapanduke ku matuku a diteta a mvita ya kumpala ya buloba bujima) bakatemesha kapia ka muomumue mu bukua-buena-nkristo. Mu Kabitende tshine tshidimu atshi, spiritu wa Yehowa wakaleja buenzeji buende mu mushindu udi ukemesha pakalua Bantemu bende ba lulamatu, bafumina eku ne kuaka bua kubuela mu mpuilu wa ku Cedar Point, Ohio, Etats-Unis. Joseph F. Rutherford uvua utshifuma ku dilekedibua mu buloko ne bakavua pa kubenga malu avuabu bamushiminyine, wakambila bateleji ne dikima dionso ne: “Pa kutumikila dîyi-dituma dia Mfumu wetu, ne pa kuitaba disanka dietu dia pa buadi ne bukenji buetu bua kuluisha miaba-mikolesha ya dishima idi mikuate bantu mu bupika, didifila dietu divua ne didi’anu dia kumanyisha dilua dia Bukalenge bua Masiya bua butumbi.” Ke muanda wa diambedi—Bukalenge bua Nzambi!
8, 9. (a) Mmunyi muakumvuija J. F. Rutherford mmuenenu ne dijinga dia tshisamba tshia Nzambi mu bidimu bikole bia mvita? (b) Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: kapia kavua kakupibue pa buloba? (c) Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba se: makubakuba, mbila, mipenya ne tshikumina bivua bienzeke?
8 Ne lungenyi lutuma ku mateta makole avua tshisamba tshia Nzambi tshifuma ku dipetangana nawu, ngamba-malu wakamba kabidi ne: “Bua bukole bua buluishi bupange luse bua kudi muena lukuna, mikoko mivule ya Mukalenge ivua imueneka bu idi milubakajibue, eku yenda isambila ne yindila bua Mukalenge kuyileja tshidi disua diende. . . . Kadi, nansha muvuabu batekeshibue mu mikolo bua katupa kîpi, balongi ba lulamatu ba Mfumu bavu’anu ne dijinga dikole dia kumanyisha mukenji wa Bukalenge.”—Tangila Tshibumba tshia Nsentedi (angl.) tshia mu dia 15 Kabitende 1919, dibeji dia 280.
9 Dijinga edi diakakumbajibua mu 1919. Kasumbu aka kakese ka bena nkristo ba mitalu kakatema, mu ngakuilu wa mu nyuma, bua kutuadija mudimu wa bumanyishi pa buloba bujima. (Fuanyikija ne 1 Tesalonike 5:19.) Kapia kakakupibua pa buloba, mu ngumvuilu wa se: Bukalenge bua Nzambi buakalua muanda udi utema kapia, bu mutshidibi kabidi ne lelu’eu! Mêyi makole akakosesha dipuwa, kutuadija kumanyisha mukenji wa Bukalenge mushindu mumvuike. Anu bu makubakuba, madimuija mangatshila mu Bible akatayika. Anu bu mipenya, nsese idi ikenka ya bulelela yakapatukila mu Dîyi dia milayi dia Yehowa, ne, anu bu tshikumina tshikole, bulongolodi bua malu a Nzambi buakatenkakajibua too ne mu bishimikidi biabu. Kasumbu ka Yone kakasunguluja ne: kuvua mudimu wa kukumbaja, kabidi ne: too ne lelu’eu, mudimu eu udi’anu wenda walabala pa buloba bujima budi bantu base mu mushindu wa dikema.—Lomo 10:18.
Badi badilongolola bua kuela mpungi
10. Banjelu muanda-mutekete badi badilongolola mpindieu bua kuenza tshinyi, ne mbua tshinyi?
10 Yone udi utungunuka pa kuamba ne: “Ne banjelu muanda mutekete bakadi ne mpungi muanda-mutekete bakadilongolola bua kuyela.” (Buakabuluibua 8:6) Kuela kua mpungi eyi kudi kuleja tshinyi? Mu Izalele wa kale, bavua bela mpungi bua kumanyisha matuku anyi mianda ya mushinga mukole. (Lewitiki 23:24; 2 Bakalenge 11:14) Bia muomumue, miadi ya mpungi ikadi Yone pabuipi ne kumvua neyikoke ntema pa mianda idi itangila muoyo peshi lufu.
11. Mmudimu kayi wa didilongolola uvua kasumbu ka Yone kakumbaje ne mitalu pa buloba biangatshile ku 1919 too ne ku 1922?
11 Mu kudilongolola bua kuela mpungi eyi, kabiyi mpata, banjelu bavua kabidi balombola mudimu wa kulongolola bidi bikengedibua pa buloba. Bituadijile ku 1919 too ne ku 1922, kasumbu ka Yone kafululula kakalongolola tshiakabidi mudimu wa patoke ne mitalu yonso ne kuvudija biamu ne bintu bikuabu bia dituta mikanda. Mu 1919, tshibejibeji tshia L’Age d’Or, tshidi tshibikidibua lelu’eu ne: Réveillez-vous!, tshiakatuadija kupatuka. Bu muvuatshi tshilejibue bu “tshikandakanda tshidi tshishindamene pa mianda milelela, pa ditekemena ne dishindika”—tshiamu etshi tshia mudimu, anu bu mpungi, tshivua ne bua kukumbaja mudimu wa nshindamenu bua kutandula dibuelakana dia bitendelelu bia dishima mu mianda ya tshididi.
12. Muadi wonso wa mpungi udi umanyisha tshinyi, ne abi bidi bituvuluija mianda kayi ivua mienzeke mu matuku a Mozese?
12 Anu bu mutuavua kubimona mpindieu, wonso wa ku miadi eyi ya mpungi udi umanyisha muanda kampanda mukuate buowa, eyowa, bipupu bikole bidi bidituta pa bitupa bishilangane bia buloba. Bimue bia ku bipupu ebi bidi bituvuluija ebi biakatuma Yehowa pa bena Ejipitu bua kubanyoka mu matuku a Mozese. (Ekesode 7:19-12:32) Bipupu ebi bivua dikumbaja dia dilumbuluisha dia Yehowa pa ditunga edi, ne biakunzulula njila bua dipikudibua dia tshisamba tshia Nzambi ku bupika. Bipupu bimona kudi Yone bidi bikumbaja muanda wa muomumue. Kadi, ki mbipupu biena dîna to. Mbimanyinu bidi bileja malumbuluisha makane a Yehowa.—Buakabuluibua 1:1.
Disokolodibua dia “tshia-bisatu”
13. Ntshinyi tshidi tshienzeka padi mpungi inayi ya kumpala yedibua, ne abi bidi bijula lukonko kayi?
13 Anu bu mutuavua kubimona, padi mpungi inayi ya kumpala yedibua, bipupu bidi bidituta pa “tshia-bisatu” tshia buloba, tshia mbuu, tshia misulu ne tshia mpokolo ya mâyi, pamue ne bikenkeshi bia buloba. (Buakabuluibua 8:7-12) Tshia-bisatu ntshitupa tshinene tshia tshintu, kadi ki ntshionso tshijima nansha. (Fuanyikija ne Yeshayi 19:24; Yehezekele 5:2; Zekayi 13:8, 9.) Nenku, ntshitupa “tshia-bisatu” kayi tshidi tshiakanyine bua kutamba kukengeshibua kudi bipupu ebi? Satana ne dimiinu diende badi bafofomija ne banyanga tshitupa tshinene tshia bukua-bantu. (Genese 3:15; 2 Kolinto 4:4) Davidi udi umvuija nsombelu wa bantu nunku: “Buonso buabu bakusesuka, . . . buonso buabu bakumana kunyanguka hamue; kakuena umue wabu udi wenza bimpe, kakuena nansha umuehele.” (Musambu wa 14:3, Mukanda wa Nzambi) Nenku, bukua-bantu buonso badi mu njiwu ya kupeta tshibawu tshia dipiila. Kadi, nangananga tshitupa kampanda tshia bantu ke tshidi tshipiile. Tshitupa etshi—“tshia-bisatu”—tshivua ne bua kuikala tshimanye bimpe. “Tshia-bisatu” etshi ntshinyi?
14. Tshia-bisatu tshia mu tshimfuanyi tshidi Yehowa mutumine mikenji idi itua ku mutshima ntshinyi?
14 Ke bukua-buena-nkristo! Mu bidimu bia 1920, tshitupa tshivuabu bukokeshe tshivua bu tshia-bisatu tshia bukua-bantu. Ntendelelu udi ukumbajibuamu mmufume ku ditontolola dinene dia buena-nkristo bulelela—mbutontolodi buvua Yezu ne balongi bende badianjile kumanyisha. (Matayi 13:24-30; Bienzedi 20:29, 30; 2 Tesalonike 2:3; 2 Petelo 2:1-3) Bamfumu ba bukua-buena-nkristo badi badiamba mudibu mu ntempelo wa Nzambi bu balongeshi ba buena-nkristo. Kadi, malongesha abu mmabengangane bikole ne bulelela bua mu Bible, ne badi batungunuka ne kupendeshisha dîna dia Nzambi. Nenku, ne kabingila, bukua-buena-nkristo ke budi buleja mu tshimfuanyi bu tshia-bisatu, ne Yehowa udi ubutumina mikenji mikole ne idi itua ku mutshima. Tshia-bisatu etshi tshia bukua-bantu ki ntshikumbanyine dianyishibua dia kudi Nzambi nansha bia munyi to.
15. (a) Wonso wa ku miadi ya mpungi wakumvuika anu mu tshidimu kampanda tshia pa buatshi anyi? Umvuija. (b) Nnganyi wakasangisha diende dîyi ku dia kasumbu ka Yone bua kumanyisha malumbuluisha a Yehowa?
15 Anu bu miadi ya mpungi milondangane, mapangadika a pa buawu avua mangatshibue mu mpuilu muanda-mutekete mienza munkatshi mua 1922 ne 1928. Kadi, miadi eyi ya mpungi kayivua miumvuike anu mu bidimu abi to. Bubi bua bukua-buena-nkristo budi buenda busokolodibua ne bukole buonso mu lupolo elu ludi dituku dia Mukalenge kadiyi dianji kufika ku ndekelu. Malumbuluisha a Yehowa adi ne bua kumanyishibua kudi bukua-bantu buonso, mu matunga wonso, nansha mudiku lukinu ne makengeshibua pa buloba bujima. Nenku, anu patuangana bumanyishi abu, ke nshikidilu wa bulongolodi ebu bua Satana kushisha kulua. (Mako 13:10, 13) Diakalenga, musumba munene ukadi mpindieu musangishe diawu dîyi ku dia bena mu kasumbu ka Yone bua kumanyisha mapangadika aa adi atayika bu makubakuba adi atangila bukua-bantu buonso.
Tshia-bisatu tshia buloba tshidi tshioshika
16. Ntshinyi tshidi tshienzeka padi muanjelu wa kumpala wela mpungi wende?
16 Pa bidi bitangila banjelu, Yone udi wamba pashishe ne: “Ne wa kumpala wakela mpungi. Ne kuakenzeka mabue a mvula ne kapia kasangisha ne mashi, ne kapia kakakupibua pa buloba; ne tshia-bisatu tshia buloba tshiakoshika, ne tshia-bisatu tshia mitshi tshiakoshika, ne bukua-mitshi mibishi yonso yakoshika.” (Buakabuluibua 8:7) Dikenga edi ndia muomumue ne dikenga dia muanda-mutekete diakadituta pa Ejipitu, kadi didi dileja tshinyi bua matuku etu aa?—Ekesode 9:24.
17. (a) Mu Buakabuluibua 8:7, muaku “buloba” udi ufunkuna tshinyi? (b) Mmunyi mudi tshia-bisatu tshia buloba tshia bukua-buena-nkristo tshiosheke?
17 Mu Bible, muaku “buloba” misangu mivule udi uleja bukua-bantu. (Genese 11:1; Musambu wa 96:1) Bu mudi dikenga dibidi didituta pa mâyi adi kabidi mu diumvuangana ne bukua-bantu, “buloba” budi ne bua kufunkuna nsangilu wa bantu muenza ne mukokesha kudi Satana ne mufundila kabutu udi umueneka bu udi mushindame bikole. (2 Petelo 3:7; Buakabuluibua 21:1) Dipitakana dia dikenga edi didi disokolola se: bukua-buena-nkristo, tshia-bisatu tshia buloba, mbumisha kudi luya lukole lua dipanga kuanyishibua kudi Yehowa. Aba badi ne mianzu minene munkatshi muabu—anu bu mitshi—mboshike ku bumanyishi bua dilumbuluisha dia dipiila didi Yehowa mubafundile tshibawu. Bua miliyo nkama ya batendeledi bena mu ekleziya idi yenza bukua-buena-nkristo, pikalabu batungunuke ne kutua ntendelelu wabu nyama ku mikolo, badi balua bu bisosa bitekete biûme, bifube mu nyuma ku mêsu kua Nzambi.—Fuanyikija ne Musambu wa 37:1, 2.a
18. Mmushindu kayi uvua mukenji wa dipiishibua wa kudi Yehowa mumanyishibue mu mpuilu wa ku Cedar Point mu 1922?
18 Mmunyi muvua mukenji eu wa dipiishibua mumanyishibue? Pa tshibidilu, ki nku diambuluisha dia bikandakanda ne tudiomba, bidibu batumika nabi kudi bena mu bulongolodi ebu ne bidi bidiwula misangu mivule “mupika” wa Nzambi. (Matayi 24:45) Apo, mukenji eu wakamanyishibua mu mushindu wa dikema kudi basadidi ba Nzambi mu mpuilu wakenzabu ku Cedar Point, Ohio, (Etats-Unis), mu dia 10 Kabitende 1922. Dituku adi, buonso tshiapamue bakangata ne disanka dipangadika divua ne tshiena-bualu tshia: “Diyobola kudi balombodi bena mu bulongolodi ebu.” Mu mêyi mambila buludiludi buloba bua mu tshimfuanyi, dipangadika divua diamba ne: “Pa nanku, tudi tukobuela matunga wonso a pa buloba, milopo ne balombodi babu, pamue ne bamfumu ba bukua-bitendelelu, bindondi biabu ne aba badibu badisuike nabu, bangenda-mushinga banene ne bena tshididi bende lumu, bua kujadikabu budiambi buabu bua kuteka ditalala ne bubanji pa buloba ne kutuadila bukua-bantu diakalenga; peshi pikalabu bapangile, tudi tubalomba bua kuteya ntema ku bumanyishi butudi tufila pa bidi bitangila Mukalenge, ne kuamba patoke bikala bumanyishi ebu bulelela peshi kabuyi bulelela.”
19. Mbumanyishi kayi budi butangila Bukalenge bua Nzambi buakafila tshisamba tshia Nzambi kudi bukua-buena-nkristo?
19 Mbumanyishi kayi buvua bena nkristo bafila ku dipangadika edi? Ng’ebu nunku: “Tudi tuamba ne dishindika dionso ne: Bukalenge bua Masiya ke tshiamu tshia mudimu tshikena kuelekeja tshiajikija makenga adi atatshisha bukua-bantu ne nebutuale ditalala pa buloba ne nebupeshe bantu disua dimpe—ne ke dijinga mene dia matunga wonso; kabidi aba baditeka ku budisuile ku luseke lua bukokeshi buende buakane bukadi butuadije mpindieu, nebabeneshibue ne ditalala divulavulayi, muoyo, budikadidi pamue ne disanka kadiyi ndekelu.” Mu tshikondo etshi tshinyanguke, bu mudi mbulamatadi ya bantu kayiyi ifika nansha kakese ku dijikija ntatu ya bukua-bantu, nangananga mu matunga a bukua-buena-nkristo, diyobola edi dikuabu difuanangane ne muadi wa mpungi didi diumvuika bikole kupita ne mu 1922. Kabiyi mpata, Bukalenge bua Nzambi bulombola kudi Kristo mutshimunyi ke ditekemena dimu’epele bua bukua-bantu!
20. (a) Kubangila ku 1922, mbiamu kayi bia mudimu biakatumika nabi tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi bua kumanyisha mikenji ya dipiila, anu bu miadi ya mpungi? (b) Ntshinyi tshiakenzekela bukua-buena-nkristo katshia muadi wa mpungi wa kumpala umvuika?
20 Ku diambuluisha dia mapangadika, trakte, broshire, mikanda, bibejibeji ne miyuki, tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi ntshimanyishe lumu elu mu miaba yonso ne mbila mikole, ebi ne mamanyisha makuabu mene bakatumika nabi mu matuku akalonda, bienz’anu bu miadi ya mpungi. Pakelabu mpungi wa kumpala, bu tshipeta, bukua-buena-nkristo buvua bu bututa kudi mabue a mvula makole. Dishipangana diende dia ku musangu ne ku musangu ku dibuelakana mu mvita ya mu siekele wa 20, diakasokolodibua patoke, ne biakamueneka patoke se: mbukumbanyine kupeta dinyoka dia tshiji tshikole tshia Yehowa. Kasumbu ka Yone, kambuluisha pashishe kudi musumba munene, kakatungunuka ne kuvuluija muadi wa kumpala wa mpungi pa kukoka ntema pa muanda eu wa se: ku mêsu kua Yehowa, bukua-buena-nkristo mbukumbanyine kabutu.—Buakabuluibua 7:9, 15.
Amu bu mukuna muteme ne kapia
21. Ntshinyi tshidi tshienzeka padi muanjelu muibidi wela mpungi wende?
21 “Ne muanjelu muibidi wakela mpungi. Ne tshintu kampanda tshifuane mukuna munene muteme ne kapia tshiakedibua mu mbuu. Ne tshia-bisatu tshia mbuu tshiakalua mashi; ne tshia-bisatu tshia bifukibua bidi mu mbuu ne bidi ne anyima biakafua; ne tshia-bisatu tshia mazuwa tshiakadina.” (Buakabuluibua 8:8, 9) Muanda eu mukuate buowa udi uleja tshinyi?
22, 23. (a) Ndipangadika kayi diakangatshibua kabiyi mpata bu tshipeta tshia muadi wa mpungi muibidi? (b) “Tshia-bisatu tshia mbuu” tshidi tshileja tshinyi?
22 Kabiyi mpata, nebikale bipepele kutudi bua kujingulula muanda eu bituakonkonona tshivua tshienzeke ku mpuilu muenza kudi tshisamba tshia Yehowa ku Los Angeles, mu Californie, ku Etats-Unis, mu dia 18-26 Tshimungu 1923. Mu disambombo kunyima kua midi, J. F. Rutherford wakenza muyuki uvua ne tshiena-bualu tshia: “Mikoko ne mbuji.” Wakasunguluja bimpe bitambe “mikoko” bu bantu badi badiakaje biakane bapiana buloba bukokesha kudi Bukalenge bua Nzambi. Dipangadika kampanda diangata pashishe mu muine mpuilu eu divua dikoka ntema pa ngikadilu wa mpala-ibidi wa “bamfumu ba ekleziya batontolodi ne ‘balombodi ba bisumbu biabu,’ badi ne buenzeji bukole pa buloba bujima mu mianda ya mabanji ne ya tshididi.” Dipangadika edi divua disengelela mu dîna dia Nzambi “aba buonso bavua bakengela ditalala ne bulongame, ne bikale batshina Mukalenge, kadi batshikale balamate ekleziya miena kutondatonda mpekatu . . . bua kutapuluka ne bulongolodi bua malu a Nzambi buashila pa dipanga buakane ne budi Mukalenge mufundile tshibawu tshia lufu pa kubupesha dîna dia ‘Babilone’” ne kudilongolola “bua kulabula mabenesha a bukalenge bua Nzambi.”
23 Kabiyi mpata, dipangadika edi divua bu tshipeta tshia muadi wa mpungi muibidi. Aba bangata mukenji eu ne mushinga nebatapuluke ku tshisumbu tshia “mbuji” ivua Yeshayi mumvuije mu miaku eyi: “Kadi, bantu babi badi bu mbuu muvuanduluke, padiye kayi mua kubatama, mâyi ende adi atungunuka ne kusampula nzawula ne bitotshi.” (Yeshayi 57:20; 17:12, 13) Nenku, mbuu udi uleja bimpe bantu bena disalu, basumpakanyi ne batomboki badi bakebesha bimvundu ne dilomba mashintuluka ku bukole. (Fuanyikija ne Buakabuluibua 13:1.) Dituku nedilue dikala “mbuu” eu katshiyiku. (Buakabuluibua 21:1) Mu mutantshi eu, ku diambuluisha dia muadi wa mpungi muibidi, Yehowa udi umanyisha tshibawu tshidiye mufundile tshia-bisatu tshia mbuu eu—tshitupa tshivuanduluke tshia bukua-bantu tshidi mu bukua-buena-nkristo buine.
24. Dibulu kampanda dinene difuane mukuna muteme ne kapia diakedibua mu mbuu didi dileja tshinyi?
24 Dibulu kampanda dinene difuane mukuna muteme ne kapia didi diedibua mu “mbuu” eu. Mu Bible, misangu mivule mikuna itu tshimfuanyi tshia mbulamatadi. Tshilejilu, Bukalenge bua Nzambi mbulejibue bu mukuna. (Danyele 2:35, 44) Babilone, tshimenga tshibutudi tshia bikuabu, tshiakalua “mukuna wakadi muhia kahia.” (Yelemiya 51:25, Mukanda wa Nzambi) Kadi, dibulu difuane mukuna didi Yone umona didi’anu ditema kapia. Didi diedibua mu mbuu, bua kuleja se: munkatshi ne kunyima kua mvita ya kumpala ya buloba bujima, tshilumbu tshia mbulamatadi tshivua tshijudije difuilakana ne ndululu mikole munkatshi mua bantu, nangananga mu matunga a bukua-buena-nkristo. Mu Italie, Mussolini wakabueja fascisme, mbulamatadi wa bu-tshikokesha-nkaya. Ditunga dia Allemagne diakasungula nazisme wa Hitler, eku matunga makuabu enda idikija mishindu kabukabu ya socialisme. Dishintuluka dijima diakenzeka mu ditunga dia Russie muvua ndululu mijula kudi ba-bolshevike bavua balomba mashintuluka ku bukole mmifikishe ku dienza dia ditunga dia kumpala dia ba-Koministe, bena tshinsangasanga, ne bu tshipeta, bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakajimija bukokeshi ne buenzeji buabu mu ditunga edi divua dimue dia ku maboko abu a bukole.
25. Ntshinyi tshidi tshileja se: tshilumbu tshia mbulamatadi tshivua tshitungunuke ne kukola kunyima kua mvita mibidi ya buloba bujima?
25 Mvita mibidi ya buloba bujima yakatua tshisala ku midimu ya ba fasciste ne bena Nazi, kadi tshilumbu tshia mbulamatadi tshiakashala tshitema, ne mbuu wa bantu wakatungunuka ne kuteka ne kutonkola popamue mbulamatadi mipiamipia mituadi ya mashintuluka. Mu bidimu biakalonda 1945, mbulamatadi ya mushindu’eu yakatekibua mu miaba mivule, tshilejilu, mu Chine, ku Viêt Nam, ku Cuba ne ku Nicaragua. Mu Grece, mbulamatadi wa bu-tshikokesha-nkaya wakatekibua kudi basalayi, pashishe e kumutonkolabu. Ku Kampuchea (Cambodge), midimu ya mbulamatadi wa ba-Koministe banekeshi, tshisangasanga tshijima, yakashikila ne lufu lua bantu bapite pa miliyo ibidi.
26. Mmunyi mudi “mukuna muteme ne kapia” mutungunuke ne kukebesha mavuala mu mbuu wa bukua-bantu?
26 “Mukuna eu muteme ne kapia” wakatungunuka ne kukebesha mavuala mu mbuu, mbuena kuamba ne: bukua-bantu. Mvita ya dishintulula mbulamatadi mmibudike mu Afrike, Amerike wa ku nord ne wa ku sud, Azi ne bidiila bia mu Pasifike. Mivule ya ku mvita eyi mmienzekele mu matunga mudi bukua-buena-nkristo bujame ne mu matunga mudi ba-misionere ba bukua-buena-nkristo bakobola pa kusaka bantu ku ditombokela bena tshididi. “Bansaserdose” bena katolike bakadisangisha mene ne bisumbu bia ba-Koministe bena mvita bua kuluangana nabu ku luseke luabu. Pinapo, ku Amerike wa pankatshi, bisumbu bia bena mishonyi bamuangalaji ba evanjeliyo bakadikolesha bua kuluisha ne muoyo umue tshidibu babikila ne: “nyota mibipe ne ikena kujikija ya kudia mamfumu” ya ba-Koministe. Kadi, nansha dimue dia ku divuanduluka edi didi dienzeka mu mbuu wa bukua-bantu kadivua dituala ditalala ne dikubibua.—Fuanyikija ne Yeshayi 25:10-12; 1 Tesalonike 5:3.
27. (a) Mmu ngumvuilu kayi muvua “tshia-bisatu tshia mbuu” tshilue mashi? (b) Mmushindu kayi uvua ‘tshia-bisatu tshia bifukibua bidi mu mbuu’ bifue, ne ntshinyi tshidi tshienzekela “tshia-bisatu tshia mazuwa”?
27 Anu bu mudi muadi muibidi wa mpungi ubisokolola, bantu badi baditua mu bimvundu bia dilomba mashintuluka ku bukole pamutu pa kukokela Bukalenge bua Nzambi, badi badivuija bena tshibawu tshia dishipangana. Nangananga “tshia-bisatu tshia mbuu” tshidi tshileja bukua-buena-nkristo ntshilue anu bu mashi. Bifukibua bionso bidi ne muoyo bidimu mbifue ku mêsu kua Nzambi. Nansha dimue dia ku malongolodi manekeshi adi malelame bu mazuwa pa tshia-bisatu etshi tshia mbuu, kadiena mua kuepuka bua kudiina kashidi. Ndisanka kayipu ditudi nadi pa kumona miliyo ya bantu bafuane “mikoko” bangate ne mushinga muadi wa mpungi udi ubalomba bua kutapuluka ku aba batshidi basankila mu buena-ditunga bukena kumvuila bakuabu luse ne mu dimuangalaja mashi dia muine mbuu eu!
Mutoto waponyi mufume mu diulu
28. Ntshinyi tshidi tshienzeka padi muanjelu muisatu wela mpungi wende?
28 “Ne muanjelu muisatu wakela mpungi. Ne mutoto munene uvua wosha bu muinda wakapona mufume mu diulu, ne wakapona pa tshia-bisatu tshia misulu ne pa mpokolo ya mâyi. Ne mutoto udi ubikidibua ku dîna dia Bululu. Ne tshia-bisatu tshia mâyi tshiakandamuka bululu, ne bavule munkatshi mua bantu bakafua bua mâyi aa, bualu avua mavuijibue bululu.” (Buakabuluibua 8:10, 11) Musangu eu kabidi, mvese mikuabu ya mu Bible idi ituambuluisha bua kujingulula mushindu udi mvese eyi ikumbana mu dituku dia Mukalenge.
29. “Mutoto munene uvua wosha bu muendu” udi tshimfuanyi tshia tshinyi, ne mbua tshinyi?
29 Bakavua bakule bua mitoto ya mu tshimfuanyi mu mikenji ivua Yezu mutumine bisumbu muanda-mutekete; mitoto muanda-mutekete idi tshimfuanyi tshia bakulu, bela manyi a spiritu, badi batekibue mu bisumbu.b (Buakabuluibua 1:20) “Mitoto” eyi, pamue ne bena nkristo bakuabu buonso bela manyi mbasombele mu miaba ya mu diulu mu ngumvuilu wa mu nyuma, bituadijile ku dîba didibo batuibua tshitampi ne spiritu munsantu bu tshieya bua bumpianyi buabu bua mu diulu. (Efeso 2:6, 7) Kadi, mupostolo Paulo wakadimuija bena nkristo ne: munkatshi mua “mitoto” eyi nekupatuke batontolodi, benji ba tusumbusumbu, bapambuisha tshisumbu tshia mikoko. (Bienzedi 20:29, 30) Dipanga lulamatu edi nedifikishe ku butontolodi bunene ne, buonso basanga, bakulu aba bikala balenduke nunku ke benza muntu udi upetula mikenji, yeye mene wadibandisha pa muanzu wa nzambi ku mutu kua bukua-bantu. (2 Tesalonike 2:3, 4) Madimuija a Paulo akaleja bulelela buawu pakamueneka kasumbu ka bamfumu ba bukua-buena-nkristo mu mianda ya bukua-bantu. Kasumbu aka ke kadi kaleja mu tshimfuanyi tshia “mutoto munene udi wosha bu muendu.”
30. (a) Pakambabu bua mukalenge wa Babilone muvuaye mupone ufuma mu diulu, abi bivua biumvuija tshinyi? (b) Miaku kupona pa kufuma mu diulu idi mua kumvuija tshinyi?
30 Yone udi umona mutoto eu upona mufume mu diulu. Mbuena kuamba tshinyi? Netujingulule muanda eu pa kukonkonona malu avua menzekele mukalenge kampanda wa mu bikondo bia kale, mukalenge wa Babilone, uvua Yeshayi muambile ne: “O bu muudi mupone ufuma mu diulu, wewe mukenki we, muana wa lunkelu! Bu muakakukululabu panshi pa buloba, wewe uvua utshimuna menemene matunga mu mvita!” (Yeshayi 14:12) Mêyi aa a buprofete akakumbana pakatonkolabu Babilone kudi biluilu bia Cyrus, ne mukalenge wa kuoku kukuluka diakamue pa muanzu wa muludiki wa buloba bujima pa kutshimunyibua mu mushindu mukuate bundu. Nunku, kupona mufume mu diulu kudi mua kumvuija kujimija muaba mubandile ne kufuishibua bundu bua bungi.
31. (a) Ndîba kayi diakapona bamfumu ba bukua-buena-nkristo pa kufumina mu muaba wa “mu diulu”? (b) Mmunyi muvua mâyi mafila kudi bamfumu ba bitendelelu malue “bululu,” ne kuakapatuka bipeta kayi bua bavule?
31 Pakaditua bamfumu ba bukua-buena-nkristo mu butontolodi pa kukoma nyima ku buena-nkristo bulelela, bakapona bafume pa muaba mubandile “wa mu diulu” udi Paulo wamba mu Efeso 2:6, 7. Pamutu pa mâyi makezuke a bulelela, mbapeshe bantu “[mâyi a] bululu,” mashimi adi ne bululu, bu mudi inferno wa kapia, mpurgatoriyo, Busatu-Bunsantu ne didianjila kusungudibua; mbalombole kabidi matunga ku mvita, bapangila mua kuibaka bantu bua kuluabu basadidi ba Nzambi ba bikadilu bilenga. Mbipeta kayi biakamueneka? Aba bakitabuja mashimi aa bakabanuisha lulengu lua mu nyuma. Bakapeta difutu dia muomumue ne dia bena Izalele babule lulamatu ba mu tshikondo tshia Yelemiya, bakambila Yehowa ne: “Tangilayi, nembadiishe ne bintu bia bululu, nembanuiishe mâyi a lulengu. Bualu bufumina kudi baprofete ba mu Yeruzaleme, butontolodi buakamuangalaka mu buloba bujima.”—Yelemiya 9:15; 23:15.
32. Ndîba kayi diakalejibua patoke ne: bamfumu ba bukua-buena-nkristo mbapone bafuma mu diulu mu ngumvuilu wa mu nyuma, ne ndîba kayi diakamanyishibua patoke bulelela bua dipona edi?
32 Dikuluka pa kufuma mu mawulu dia mu nyuma dia bamfumu ba bukua-buena-nkristo diakamueneka patoke mu 1919 pakapangilabo mua kupeshibua bipatshila bia Bukalenge, ne disanka edi diakaya kudi kasumbu kakese ka bena nkristo bela manyi. (Matayi 24:45-47) Ne bituadijile ku 1922, bulelela bua dipona edi buakamanyishibua patoke pakatuadija kasumbu aka ka bena nkristo kampanye kabu bua kuzangika patoke ne muoyo umue mapanga a bamfumu ba bukua-buena-nkristo.
33. Mmapanga kayi a bamfumu ba bukua-buena-nkristo akasokolodibua mu 1924 mu mpuilu wa ku Columbus, mu Ohio ku Etats-Unis?
33 Mu diumvuangana ne muanda eu, dimanyisha dia dikema diakenjibua mu mpuilu wa ku Columbus, mu Ohio, mu dia 20-27 Kashipu 1924, mpuilu wakabikila tshibejibeji tshia L’Age d’Or ne: “mpuilu munene wa katshia ne katshia utu Balongi ba Bible kabayi banji kuenza.” Kabiyi mpata, ku bulombodi bua muanjelu muisatu uvua wela mpungi, dipangadika dikole diakangatshibua. Dipangadika edi diakapatuka pashishe mu trakte uvua ne tshiena-bualu tshia Ecclesiastics Indicted (Difundibua dia bamfumu ba bitendelelu), ne trakte miliyo 50 yakabanyibua. Kamue ka-tshiena-bualu kavua kamba ne: “Dimiinu dia mulayi mu buluishi ne dimiinu dia nyoka.” Difundibua edi divua dizangika ne muoyo umue bubi bua bamfumu ba bukua-buena-nkristo bua didipesha mianzu ne mêna bia butumbi mu malu a Nzambi, bua dipesha babanji banene ne bena tshididi muaba wa kumpala munkatshi mua bena kuitabuja babu, bua kukeba mua kukenka kumpala kua bantu ne bua dibenga kuenza mudimu wa dimanyisha bantu mukenji wa Bukalenge bua Masiya. Trakte eu uvua uzangika muanda wa se: muena nkristo yonso udi muditshipe kudi Yehowa udi upeta kudiye bukenji bua kumanyisha “dituku dia disombuela dia Nzambi wetu, bua kusamba aba buonso badi mu madilu.”—Yeshayi 61:2.
34, 35. (a) Ntshinyi tshidi tshienzekela bukokeshi ne buenzeji bua bamfumu ba bitendelelu katshia muanjelu muisatu watuadija kuela mpungi wende? (b) Ntshinyi tshienzekela bamfumu ba bukua-buena-nkristo?
34 Katshia muanjelu muisatu watuadija kuela mpungi wende, bamfumu ba bitendelelu badi’anu benda bajimija bukokeshi buabu, pa nanku, anu bakese menemene ba kudibu ke batshidi lelu’eu ne makokeshi a Nzambi avuabu bapete kudi bamfumu ba bitendelelu ba mu siekele mishale. Bumanyishi bua Bantemu ba Yehowa mbuambuluishe bantu bavule bua kujingulula se: malongesha mavule a bamfumu ba bitendelelu adi’anu lulengu lua mu nyuma—“bululu.” Kabidi, mu matunga a ku nord wa Mputu, pa kuamba mene, bamfumu ba bitendelelu mbajimije bukokeshi buonso, eku muamue matunga mbulamatadi udi ukepesha bikole buenzeji buabu. Mu matunga a bena katolike a ku Mputu ne a ku Amerike, mbadiupule lumu nkayabu pa kuikala ne nsombelu wa dienza bidi bilenduisha bantu buonso mu mianda ya mfranga, ya tshididi ne ya bikadilu bia tshitembu. Bituadijile ku mpindieu, nsombelu wabu udi’anu wenda ubiipa, bualu, mu tshitupa tshîpi emu, nebapete tshibawu tshia muomumue ne tshia bena kuitabuja bakuabu buonso ba bitendelelu bia dishima.—Buakabuluibua 18:21; 19:2.
35 Yehowa ki mmuanji kulekela bua kuvuija bipupu pa bukua-buena-nkristo nansha. Tukonkonone tshidi tshienzeka kunyima padi mpungi muinayi wedibua.
Mîdima!
36. Padi muanjelu muinayi wela mpungi wende, ntshinyi tshidi tshienzeka pashishe?
36 “Ne muanjelu muinayi wakela mpungi. Ne tshia-bisatu tshia dîba tshiakatutshibua, ne tshia-bisatu tshia ngondo, ne tshia-bisatu tshia mitoto, bua se: tshia-bisatu tshiabi tshifikishibue ne dituku kadikenkeshibu munkatshi mua tshia-bisatu tshia lupolo luadi, ne butuku bia muomumue.” (Buakabuluibua 8:12) Dikenga dia tshitema diakadituta pa Ejipitu diakabueja ditunga edi mu midima miena-dîna. (Ekesode 10:21-29) Kadi, mîdima eyi ya mu tshimfuanyi idi ikengesha bantu ntshinyi?
37. Mmunyi muvua bapostolo Petelo ne Paulo bumvuije nsombelu wa mu nyuma wa aba badi pambelu pa tshisumbu tshia bena nkristo?
37 Mupostolo Paulo wakambila bena kuitabuja nende ne: bavua mu mîdima ya mu nyuma kumpala kua kuluabu bena nkristo. (1 Petelo 2:9) Paulo wakatumika kabidi ne muaku “mîdima” bua kuakula bua nsombelu wa mu nyuma wa aba badi pambelu pa tshisumbu tshia bena nkristo. (Efeso 5:8; 6:12; Kolosai 1:13; 1 Tesalonike 5:4, 5) Kadi, netuambe tshinyi bua bena mu bukua-buena-nkristo badi badiamba mudibu bitabuja Nzambi ne banyisha Yezu bu Mupandishi wabu?
38. Pa kuela mpungi, muanjelu muinayi udi usokolola tshinyi pa bidi bitangila “butoke” bua bukua-buena-nkristo?
38 Yezu wakamba ne: bena nkristo balelela nebamanyike ku mamuma abu ne bavule ba ku aba badiamba mudibu balongi bende nebikale “bapetudi ba mikenji.” (Matayi 7:15-23) Muntu yonso udi ukeba mua kumanya tshidi mamuma a tshia-bisatu tshia bukua-bantu, mbuena kuamba ne: bukua-buena-nkristo, kêna mua kuvila mudibu buenda bububuta mu mîdima mikole ya mu nyuma. (2 Kolinto 4:4) Bua didiamba mudibu buena-nkristo, mbuakanyine menemene kuela bubi buabu patoke. Nunku, mbikumbanyine menemene padi muanjelu muinayi wela mpungi bua kumanyisha se: “butoke” bua bukua-buena-nkristo budi’anu mîdima, kabidi ne: mpokolo yende ya “butoke” nya bena Babilone—ki nya buena-nkristo.—Mako 13:22, 23; 2 Timote 4:3, 4.
39. (a) Mmunyi muvua dipangadika diangata mu mpuilu wa mu 1925 diumvuije tshidi butoke bua dishima bua bamfumu ba bukua-buena-nkristo? (b) Mmunyi muvua mapanga makuabo mela tshiakabidi patoke mu 1955?
39 Mu diumvuangana ne dimanyisha edi dia mu diulu, mu dia 29 Tshimungu 1925, basadidi ba Nzambi bakasangila bungi buvule ku Indianapolis, mu Indiana, Etats-Unis, ne bakangata dipangadika dijima divua dibikidibua ne: “Mukenji wa ditekemena.” Bakadipatula kabidi pa dibeji dituta ku tshiamu diakabanyabu miliyo 50 mu miakulu mivule. Dipangadika edi divua diakula bua butoke bua dishima bumuangalaja tshiapamue kudi bangenda-mushinga bena lukuka, balombodi bena tshididi ne bamfumu ba bitendelelu, buine butoke budi “bufikishe bantu ku dipona mu mîdima.” Ku lukuabu luseke, divua dizangika Bukalenge bua Nzambi bu ditekemena dimuepele dilelela bua kupeta “ditalala, bubanji, bukole bua mubidi, muoyo, budikadidi ne disanka dia kashidi.” Kasumbu kakese ka bena nkristo bela manyi kakaleja bukitu bua kumanyisha mikenji eyi ivua yela patoke bubi bua bulongolodi bunenanenayi bua bukua-buena-nkristo. Kadi, kumukila ku ntuadijilu wa bidimu bia 1920 too ne ku lelu, kasumbu aka ki nkalekele kuenza nunku to. Bidimu biashadi ebi, mu 1955, kasumbu aka nkatandule tshiakabidi mapanga a bamfumu ba bitendelelu pa kuabanya pa buloba bujima ne mu miakulu mivule mu broshire uvua ne tshiena-bualu tshia Christendom or Christianity—Which One Is “the Light of the World”? (Bukua-buena-nkristo peshi mbuena-nkristo—Nnganyi udi “butoke bua bukua-bantu”?) Lelu’eu, ngikadilu wa mpala-ibidi wa bukua-buena-nkristo mmupite kutanduka, nunku, bavule badi bamujingulula buobo nkayabu. Kadi, nansha nanku, basadidi ba Yehowa ki mbalekele kumanyisha tshidibu menemene: bukalenge bua mîdima.
Mukanku ùdì ubuuka
40. Ntshinyi tshidi miadi inayi ya mpungi misokolole pa bidi bitangila bukua-buena-nkristo?
40 Miadi ya mpungi inayi ya kumpala mmileje patoke bulelela mudi bukua-buena-nkristo bunyawula, ne bubunga ne lufu. Yakasokolola ne: tshitupa tshiabu tshia “buloba” tshidibu bukokesha ntshikumbanyine kupeta dilumbuluisha dia Yehowa. Yakaleja ne: mbulamatadi mituadi ya mashintuluka idi itekibua mu matunga adibu bukokesha, ne mu miaba mikuabu, mmiluishi ya nsombelu kayi yonso wa mu nyuma. Yakatandula ne: bamfumu babu mbapone, ne yakamanyisha bantu buonso ne: nsombelu wabu wa mu nyuma udi’anu mîdima. Eyowa, bukua-buena-nkristo budi bushuwa tshitupa tshia bulongolodi bua malu bua Satana tshia kudiwula menemene pa kuela bubi buatshi patoke.
41. Ntshinyi tshidi Yone umona ne umvua mu diikisha dikese didi diimanyika dilondangana dia miadi ya mpungi?
41 Mmasokolola kayi makuabu adi ne bua kuenzeka pashishe? Bangabanga ne tuetu kupeta diandamuna ku lukonko elu, diikisha dikese didi dianji kuimanyika dilondangana dia miadi ya mpungi. Yone udi wamba ne: “Ne meme kumona, ne meme kumvua mukanku uvua ubuuka munkatshi mua diulu wamba ne dîyi dikole ne: ‘Diakabi, diakabi, diakabi kudi aba badi base pa buloba, bua miadi mikuabu ya mpungi ya banjelu basatu bakadi pa kuela mpungi yabo!’”—Buakabuluibua 8:13.
42. Mukanku udi ubuuka udi mua kuikala umvuija tshinyi, ne mmukenji kayi udiwu umanyisha?
42 Mukanku eu udi ubuuka muulu mu diulu, mu mushindu wa aba badi basombele mu rejon mualabale kuumonabu. Bu mudiwu ne lumonu lutue lua pa bualu, udi mua kumona kulekule. (Yobo 39:29) Tshimue tshia ku bifukibua binayi bia muoyo, bakeluba, badi banyunguluke nkuasa wa bumfumu wa Nzambi tshivua tshileja bu mukanku udi ubuuka. (Buakabuluibua 4:6, 7) Nansha bikala mukanku udibu batele mpindieu muikale mukeluba awu peshi musadidi mukuabu wa Nzambi muena lumonu lutue, tshidi ne mushinga ntshia se: udi umanyisha ne dîyi dikole mukenji eu mukole: “Diakabi, diakabi, diakabi”! Aba badi base pa buloba badiku mua kuwangata ne mushinga, padi miadi mikuabu ya mpungi isatu yumvuika, wonso wa kudiyi musuikakaja ku tshimue tshia ku bipupu ebi!
[Mêyi adi kuinshi]
a Kadi, anu mudi Buakabuluibua 7:16 ubileja, musumba munene kawena ukenga ne luya lukole, ludi lumvuija dibenga kuanyishibua kudi Yehowa.
b Mitoto muanda-mutekete idi mu tshianza tshiabalume tshia Yezu idi ileja batangidi bela manyi ba tshisumbu tshia bena nkristo, lelu’eu, bakulu ba bivule bia ku bisumbu bipite pa 100 000 pa buloba bujima mbena mu musumba munene. (Buakabuluibua 1:16; 7:9) Badi ne muaba kayi? Bu mudi spiritu munsantu ke udi ubateka ku butuangaji bua kasumbu ka bela manyi ka mupika wa lulamatu ne wa budimu, tudi mua kuamba se: badi mu tshianza tshia balume, ku bulombodi bua Yezu, bualu buobo pabu badi balami-bindondi. (Yeshayi 61:5, 6; Bienzedi 20:28) Badi bambuluisha “mitoto muanda-mutekete” ku mudimu udibu benza mu miaba mudi kamuyi Bantemu bela manyi badi bakumbaja malu malomba bua kuikala batangidi.
[Kazubu mu dibeji 139]
Mâyi a bukua-buena-nkristo mmâyi a bululu menemene
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Dîna dia Nzambi kadiena ne mushinga: “Kutumika ne dîna disunguluke bua kufunkuna Nzambi umuepele . . . ki nkukumbanyine nansha kakese ne ditabuja dia pa buloba bujima dia Ekleziya wa bena nkristo.” (Mbuelelu wa Bible wa Revised Standard Version)
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Yezu wakasambila bua ditumbishibua dia dîna dia Nzambi. Petelo wakamba ne: “Eu yonso wabila dîna dia Yehowa neapandishibue.” (Bienzedi 2:21, Yoele 2:32; Matayi 6:9; Ekesode 6:3; Buakabuluibua 4:11; 15:3; 19:6)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Nzambi udi Busatu-Bunsantu: “Tatu udi Nzambi, Muana udi Nzambi, Spiritu Munsantu udi Nzambi, kadi kakuena ba-Nzambi basatu, apo Nzambi umuepele.” (The catholic Encyclopedia, mupatula mu 1912)
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Bible udi wamba ne: Yehowa mmutambe Yezu, ne udi Nzambi ne Mfumu wa Kristo. (Yone 14:28; 20:17; 1 Kolinto 11:3) Spiritu munsantu mbukole buenzeji bua Nzambi. (Matayi 3:11; Luka 1:41; Bienzedi 2:4)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Anyima wa muntu katu ufua: “Padi muntu ufua, anyima wende ne mubidi wende bidi bitapulukangana. Mubidi wende . . . udi ubola. . . . Anyima wa muntu, yeye, kêna ufua to.” (What Happens After Death [Tshitu tshienzeka kunyima kua lufu], mukanda wa bena katolike)
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Muntu udi anyima. Ku lufu, anyima udi ulekela kuela meji, kuenza tshintu kayi tshionso, ne udi upingana ku lupuishi kuvuaye mupatula. (Genese 2:7; 3:19; Musambu wa 146:3, 4; Muambi 3:19, 20; 9:5, 10; Yehezekele 18:4, 20)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Bantu babi badi banyokibua kunyima kua lufu mu inferno: “Bilondeshile mitabuja a kale a bena nkristo, inferno mmuaba wa tunyinganyinga ne makenga bia kashidi.” (The World Book Encyclopedia, mupatula mu 1987)
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Difutu dia mpekatu didi lufu, ki mmuoyo mu dikengeshibua to. (Lomo 6:23) Bafue kabena bamanya bualu nansha bumue mu inferno (Hadès, Sheol), mudibo biikisha pa kuindila dibiishibua ku lufu. (Musambu wa 89:48; Yone 5:28, 29; 11:24, 25; Buakabuluibua 20:13, 14)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
“Muanzu wa Mutuangaji mmulamika [Mariya] Virgo Munsantu.” (Nouvelle Encyclopédie catholique [angl.], mupatula mu 1967)
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Mutuangaji umuepele pankatshi pa Nzambi ne bantu, udi Yezu. (Yone 14:6; 1 Timote 2:5; Ebelu 9:15; 12:24)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Bidi bikengela kutambuisha bana ba katoto: “Ku mbangilu wende, Ekleziya mmufile nsakrementu wa batismo kudi bana ba katoto. Kavu’anu wangata ngenzelu eu bu udi mu diumvuangana ne mikenji, kadi uvua wamba mudiye ukengedibua menemene bua lupandu.” (Nouvelle Encyclopédie catholique [angl.], mupatula mu 1967)
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Batismo udi bua aba badi bavuijibua balongi ba Yezu ne badi balonga mua kutumikila mikenji yende. Bua kukumbaja malu malomba bua kupeta batismo, mbimpe kujingulula Dîyi dia Nzambi ne kuenza midimu ya ditabuja. (Matayi 28:19, 20; Luka 3:21-23; Bienzedi 8:35, 36)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Ekleziya mivule mmitapulula mu bisumbu bibidi: bena kuitabuja ne bamfumu, badi bakumbaja mudimu wabu bua diakalenga dia bena kuitabuja. Bamfumu badi bapeta difutu pa tshibidilu bua mudimu wabu ne mbabandishibue ku mutu kua bena kuitabuja pa kupeshibua mianzu bu mudi “Wa kunemekibua,” “Tatu,” peshi “Munene wende.”
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Bena nkristo ba kumpala buonso bavua ba-ministre ne bavua bafila bumanyishi bua lumu luimpe. (Bienzedi 2:17, 18; Lomo 10:10-13; 16:1) Muena nkristo udi ne bua ‘kufila patupu,’ ne ki mpa kushintakaja ku difutu. (Matayi 10:7, 8) Yezu wakakandika balongi bende ne muoyo umue bua kudipesha mianzu mu malu a Nzambi. (Matayi 6:2; 23:2-12; 1 Petelo 5:1-3)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Mbimpe kutumika ne bimfuanyi, mpingu ne nkuruse mu ditendelela: “Bimfuanyi, . . . bia Kristo, bia Virgo Mamu wa Nzambi ne bia bansantu bakuabo bidi ne bua kuikala . . . bilamibue mu nzubu ya Nzambi, ne bidi ne bua kupeta kanemu ne lumu bidi bibiakanyine.” (Dipangadika dia bepiskopo ku Concile de Trente [1545-1563])
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Bena nkristo badi ne bua kunyema mishindu yonso ya ditendelela mpingu pamue ne ditendelela Nzambi ku butuangaji bua bimfuanyi. (Ekesode 20:4, 5; 1 Kolinto 10:14; 1 Yone 5:21) Badi batendelela Nzambi ki nku lumonu, kadi, nne spiritu ne bulelela. (Yone 4:23, 24; 2 Kolinto 5:7)
Mitabuja ne bienzedi bia bukua-buena-nkristo
Badi balongesha bena kuitabuja ne: malongolola a Nzambi neakumbane ku butuangaji bua tshididi. Kardinale Spellman, ukadi mujimine lelu’eu, wakamba ne: “Njila umuepele udi ufikisha ku ditalala . . . , njila mualabale wa demokrasi.” Tudiomba ne bikandakanda bidi biumvuija dibuelakana dia bitendelelu mu malu a tshididi a bena mu bulongolodi ebu (too ne mu ndululu idi bena ditunga batombokela mbulamatadi) pamue ne ditua O.N.U. nyama ku mikolo, bulongolodi budibi bijadika mudibo “ditekemena dia ndekelu dia diumvuangana ne ditalala.”
Tshidi Bible ulongesha bushuwa
Yezu wakalongesha bukalenge bua Nzambi, kadi ki mbulongolodi kayi buonso bua tshididi, bu ditekemena bua bukua-bantu. (Matayi 4:23; 6:9, 10) Wakabenga bua kubuelakana mu tshididi. (Yone 6:14, 15) Bukalenge buende kabuvua bua mu bulongolodi ebu, balongi bende kabavua pabo ne bua kuditeka ku luseke lua buine bulongolodi ebu. (Yone 18:36; 17:16) Yakobo wakadimuija bena nkristo bua didia bulunda ne bena mu bulongolodi ebu. (Yakobo 4:4)
[Tshimfuanyi mu dibeji 132]
Dikangula dia bikangilu muanda-mutekete didi difikisha ku diela dia mpungi muanda-mutekete
[Tshimfuanyi mu dibeji 140]
“Diyobola dienzela balombodi ba bulongolodi ebu.” (1922)
Dipangadika diakakoka ntema pa tshipupu tshidi Yehowa mututshishe pa “buloba”
[Tshimfuanyi mu dibeji 140]
“Didimuija bena nkristo buonso.” (1923)
Dipangadika edi diakamanyisha dilumbuluisha dia dipiila dimanyisha kudi Yehowa bua “tshia-bisatu tshia mbuu”
[Tshimfuanyi mu dibeji 141]
“Difundibua dia bamfumu ba bitendelelu.” (1924)
Dimuangalaja dikole dia trakte eu diakambuluisha bua kumanyisha bantu ne: “mutoto” wa bamfumu ba bukua-buena-nkristo, mmumane kupona panshi
[Tshimfuanyi mu dibeji 141]
“Mukenji wa ditekemena.” (1925)
Dipangadika edi diangata ne muoyo umue diakambuluisha bua kusokolola ne: mpokolo idibo bamba ne: nya butoke, ya bukua-buena-nkristo, idi bushuwa mpokolo ya mîdima