Tshitupa 3
Mutudi Mua Kumanya Ne: Nzambi Udiku
1, 2. Ndîyi-diludiki kayi didi dituambuluisha bua kujadika ne: Nzambi udiku?
MUSHINDU umue wa kujadika bikala Nzambi utuku nkutumikila kua dîyi-diludiki edi dijadika bimpe: Tshintu tshienza tshidi tshikengela mutshienji. Padi tshintu tshienza tshikala tshijingakane, mutshienji udi ne bua kuikala muntu mupiluke.
2 Tshilejilu, kenzakana mu nzubu muebe. Mesa, nkuasa, bibasa, malalu, ngesu ya tshikuku, mpanu, malongo, ne bintu bikuabu bionso bia kudiila bidi bikengela mubienji, pamue ne bimanu, sima udi mu nzubu, ne bisasa. Kadi, mu difuanyikija ne bikuabu, bintu ebi mbipepele bua kubienza. Bu mudi bintu bipepele bikengela mubienji, kabiena bia meji bua se: bintu bijingakane bikengela mubienji udi muena lungenyi lua bungi anyi?
Bukua-mabulunge buetu bukemeshi
3, 4. Mmunyi mudi bukua-mabulunge butuambuluisha bua kumanya se: Nzambi udiku?
3 Dîba dia pa diboku didi dikengela muenji wa mêba. Bidi munyi bua tshisumbu tshia mabulunge adi pabuipi ne Dîba ne adi adinyunguluka ne bujalame ku sekonde ne ku sekonde munkatshi mua siekele ne siekele? Bidi munyi bua galaksi (tshisumbu tshia mitoto) wa dikema mutudi basombele, udi ne dîna ne: Njila wa Mabele (La voie lactée), ne mitoto yende mipite pa miliyare 100? Ukadiku muimane butuku bua kutangila Njila wa Mabele anyi? Biakakukemesha anyi? Nunku elabi meji ku bukua-mabulunge bualabale budi ne miliyare kayiyi kubala ya bisumbu bia mitoto bia muomumue ne galaksi wetu! Kabidi, mabulunge aa a muulu adi anyunguluka ne bujalame bukole siekele ne siekele ne mbafike kuafuanyikija ne ntanku anyi mêba.
4 Bikala dîba dia pa diboku, didi dimueneka dipepele, dikengela dikalaku dia muenji wa mêba, bushuwa bukua-mabulunge budi bujingakane bikole ne budi bukemesha budi bukengela dikalaku dia mufumbi ne muenji. Ke bua tshinyi Bible udi utulomba bua ‘kubandisha mêsu etu kuulu ne kumona,’ ne pashishe udi ukonka ne: “Wakafuka bintu ebi nganyi?” Diandamuna: ‘Nyeye [Nzambi] udi upatula misumba yabi, ubala bungi buabi, ne udi ubibikila buonso buabi mêna abi; ne bualu bua bunene bua bukole buende, ne bualu bua bukole bua bukokeshi buende, kakuena umue wabi udi upanga kumueneka.’ (Yeshaya 40:26) Pa nanku, bukua-mabulunge budiku ku diambuluisha dia bukole budi kabuyi bumueneka, bukole budi ne lungenyi ne buludika malu, mbuena kuamba ne: Nzambi.
Buloba mbufumba mu mushindu wa pa buawu
5-7. Mmalu kayi adi atangila buloba adi atuleja ne: buvua ne Mubufuki?
5 Padi bena sianse batamba kuditua mu dilonga dia buloba, badi batamba kujingulula ne: mbufumba mu mushindu wa pa buawu bua muntu kusombelapu. Budi ntanta muakanyine ne dîba bua kupeta bungi bukumbane bua bukenke ne luya. Budi bunyunguluka dîba musangu umue ku tshidimu, mbusendame mu mushindu muakane udi uvuija miuvu mishilangane mu bitupa bivule bia pa buloba. Buloba budi kabidi budinyungulukila ku mulongo wabu wa pankatshi mu mêba onso 24, bufila bikondo bilondangane bia bukenke ne mîdima. Budi ne kapepe kasambakaja bimpe ne lubungibungi bua tuetu kumona mua kueyela ne kukubibua ku njiwu ya nsese idi ifumina mu tshibuashibuashi. Budi kabidi ne mâyi pamue ne maloba a mushinga mukole adi bantu bakengela bua kukolesha biakudia.
6 Bu bintu ebi bionso, ne bikuabu, kabiyi bisangisha pamue, muoyo kauvua mua kuikalaku. Bionso ebi mbualu bua mu mpukapuka anyi? Tshikandakanda tshia Science News tshidi tshiamba ne: “Mbimueneke bu se: ngikadilu eyi ya pa buayi ne mijalame kayivua mua kuikalaku mu mpukapuka.” Tòo, kayivua mua kuikalaku nansha. Bidi biumvuija dilongolola didi ne tshipatshila dia kudi Mufumbi wa kalanda-musenga.
7 Biwabuela mu nzubu muimpe kampanda ne musanganamu biakudia bilama bimpe, ne muikale luya luimpe menemene ne biakaji bia kapepele, ne milonda mimpe ya mâyi, ntshinyi tshiudi mua kukoma? Ne: bionso ebi mbidiluile anu nkayabi anyi? Tòo, udi ne bua kukoma bushuwa ne: muntu kampanda wa lungenyi uvua mubifumbe ne mubienze ne ntema mivule. Buloba buvua bufumba ne buenza kabidi ne ntema ya bungi bua kupetesha badi basombapu bidibu bakengela, ne mbujingakane bikole ne budi ne bintu bimpe kupita nzubu kayi yonso.
8. Ntshinyi tshikuabu tshidiku pa bidi bitangila buloba tshidi tshileja ditabalela dia Nzambi diûle ne dinanga buetu tuetu?
8 Kabidi, tangila bungi buvule bua bintu bidi bisakidila disanka ku nsombelu. Tangila mishindu kabukabu ya bilongo bilenga bia mekala ne mupuya wabi mulenga udibu banyisha kudi bantu. Pashishe kudi mishindu kabukabu ya biakudia bisheme menemene mukana muetu. Kudi mêtu, mikuna, majiba, ne bifukibua bikuabu bidi bisankisha bua kubitangila. Kabidi, netuambe tshinyi bua dibuela dilenga dia dîba didi dikolesha disanka dietu dia muoyo? Ne pa bidi bitangila nyama, katutuku tusanka bua ditumpika dia musangelu ne ngikadilu wa dinanga wa tuana tua mbua, tuana tua mpusu, ne tuana tua nyama mikuabu anyi? Nunku buloba budi ne bintu bivule bimpe bidi bikemesha kadi bidi kabiyi menemene bikengedibua bua muoyo kuikalawuku. Ebi bidi bileja ne: buloba buvua buenza ne ntema ya dinanga, ne bantu mu lungenyi, bua se: tuikale ne muoyo ne tuusankidile.
9. Nnganyi wakenza buloba, ne bua tshinyi wakabuenza?
9 Nunku, nkomenu mulenga ng’wa kuanyisha Mufidi wa bintu ebi bionso, bu muakenza mufundi wa Bible wakamba bua Yehowa Nzambi ne: ‘Wewe wakafuka diulu ne buloba.’ Bua tshipatshila kayi? Udi ufila diandamuna pa kuleja Nzambi bu ‘wakafuka buloba ne wakabuenza, wakabujadika, kakabufuka bu tshintu tshia patupu, wakabufuka bua bantu bashikamepu.’—Yeshaya 37:16; 45:18.
Selile wa kukatshila ne udi ne muoyo
10, 11. Bua tshinyi selile wa muoyo udi ukemesha?
10 Netuambe tshinyi bua bintu bidi ne muoyo? Kabiena bikengela mubienji anyi? Tshilejilu, tangila bintu bikese bidi bikemesha bidi mu selile wa muoyo. Mu mukanda wende, Michael Denton, mushikuluji wa molekile (tutupa tukese) ya bintu bia muoyo udi wamba ne: “Nansha selile ya tuishi tua bakteri, idi mitambe bukese ku bintu bidi ne muoyo pa buloba lelu’eu, itu mijingakane bikole menemene. Nansha mudi selile ya tuishi tua bakteri mipite bukese, . . . bushuwa kishi konso ntshiapu tshikepesha tshidi ne binunu bia tutupa tukese tuenza biakane tua nsangilu mujingakane muenza kudi tutupa tutambe bukese . . . mukole mua kulonga kupita tshintu kayi tshionso tshienza kudi muntu ne kayi mene ne tshia kumufuanyikija natshi mu bukua bintu bidi kabiyi ne muoyo.”—Evolution: A Theory in Crisis.
11 Pa bidi bitangila kode jenetike mu selile yonso, mushikuluji eu udi wamba ne: “Bukokeshi bua ADN bua kubuta malu mbupite kule ne kule ebu buonso bua ndongoluelu kayi mukuabu mumanyike; bukokeshi ebu mbunene bualu malu onso adi akengedibua bua kusunguluja tshintu kampanda tshia muoyo tshijingakane tshia muomumue ne muntu adi ne bujitu bushadile ku ndambu wa tutupa tua grame umue muabulula misangu miliyare. . . . Pa kufuanyikija bualabale bua meji ne dijingakana bia ngibakilu wa molekile ya muoyo, nansha [bintu] bietu bitambe buimpe bidi bimueneka bienza buenzenza. Tudi tudiumvua bundu.”
12. Ntshinyi tshivua muena sianse muambe bua ntuadijilu wa selile?
12 Denton udi usakidila ne: “Dijingakana dia mishindu ya selile mitambe kupepela idi mimanyike ndinene mu mushindu wa se: mbikole bua kuitaba ne: tshintu bu nunku tshivua mua kuikala diakamue tshisangisha pamue kudi muanda wa mu mpukapuka.” Selile eyi idi ne bua kuikala ne muyifumbi ne muyenji.
Buongo buetu budi bukemesha
13, 14. Bua tshinyi buongo budi butamba kukemesha kupita selile udi ne muoyo?
13 Muena sianse eu udi wamba pashishe ne: “Bua bidi bitangila dijingakana, selile kêna bu tshintu padiye mufuanyikija ne ndongoluelu kampanda bu mudi buongo bua bukua-nyama idi ne mabele. Buongo bua muntu mbuenza ne miliyo mitue ku binunu dikumi ya selile. Selile yonso wa buongo udi walabaja tujilujilu tutuangaji tutue ku binunu dikumi anyi binunu lukama tudi tumutuangaja ne selile mikuabu ya buongo idi mu mutu. Bungi buonso busangisha pamue bua matuangaja a mu buongo bua muntu budi busemena pabuipi ne . . . muliyo mujima wa muliyare.”
14 Denton udi utungunuka ne: “Nansha bu bikala anu tshimue tshia pa lukama tshia matuangaja a mu buongo tshikale tshilongolola mu mushindu musunguluke, ebi bivua mua kuleja kabidi ndongoluelu udi ne bungi butambe bunene bua matuangaja masunguluke kupita mu nsangilu mujima wa ndongoluelu ya dimanyishilangana ngumu pa Buloba.” Udi ukonka pashishe ne: “Dienzeka dia malu mu mpukapuka divua mua kuikala disangishe pamue ndongoluelu eyi anyi?” Bimueneke patoke, diandamuna didi ne bua kuikala ne: tòo. Buongo buvua ne bua kuikala ne Mufumbi ne Muenji udi ne ditabalela.
15. Nnseka kayi idi bakuabu bela bua buongo?
15 Nansha ordinatere idi mitamba kumueneka se: mmienza biakane idi bu bintu bia kale patudi tuyifuanyikija ne buongo bua muntu. Morton Hunt, mufundi wa malu a sianse wakamba ne: “Bivulukidi bietu bitu bilama malu mavule kupita ordinatere munene wa bukebuludi wa mu tshikondo tshietu etshi misangu miliyare mivule.” Nunku, Dr. Robert J. White, mushikuluji wa malu a buongo wakakomesha ne: “Tshiena ne disungula dikuabu dia kuenza kadi anu kuitaba dikalaku dia Lungenyi kampanda Lubandile, ludi ne bukokeshi bua kuenza ne kudiundisha malanda a dikema pankatshi pa buongo ne tshieledi tshia lungenyi—tshintu tshidi muntu kayi mua kumvua ku diambuluisha dia makokeshi ende. . . . Ndi ne bua kuitaba ne: bionso ebi bivua ne ntuadijilu wa meji, ne se: Muntu kampanda wakabienza.” Bivua kabidi ne bua kuikala Muntu uvua ne ditabalela.
Mashi: ndongoluelu wa pa buende
16-18. (a) Mmushindu kayi udi ndongoluelu wa mashi kayi kufuanyikija? (b) Nku nkomenu kayi kutudi ne bua kufika?
16 Tangila kabidi, ndongoluelu wa mashi wa pa buende udi wendesha bidishi bia mubidi pamue ne oksijene (udi mu kapepe katudi tueyela) ne ukuba mubidi ku tuishi. Pa bidi bitangila tubulu tua mashi tukunze (globules rouges), tshitupa tshinene tshia ndongoluelu’eu, mukanda kampanda (ABC’s of the Human Body) udi wamba ne: “Dimata dimue patupu dia mashi didi ne miliyo mipita pa 250 ya tubulu tutapuluke tua mashi . . . Mubidi udi ne tubulu etu pamu’apa miliyare 25 000, tukumbane dibuikila bipalu binayi bia dinaya dia tenise, bu buobu mua kututangalaja. . . . Tubulu etu tudi tupingakanangana, mu bungi bua tubulu tupiatupia miliyo 3 mu kasunsa konso.”
17 Bua bidi bitangila tubulu tua mashi tutoke (globules blancs), tshitupa tshikuabu tshia ndongoluelu’eu wa mashi udi kayi kufuanyikija, mukanda umue-umue eu udi utuambila ne: “Padiku anu mushindu umuepele wa tubulu tukunze, tubulu tutoke tuotu tudiku mishindu nkongu ne nsanzu, mushindu wonso mmukumbane bua kuluangana ne biluishi bia mubidi mu nsombelu mishilashilangane. Tshilejilu, mushindu umue utu ubutula selile mifue. Mishindu mikuabu itu ipatula selile mikubi ya mubidi (anticorps) bua kuluisha tuishi tukebi tua masama (virus), ituyisha bintu bionso bidi bienyi mu mubidi, peshi idia tuishi tua bakteri ne ituandamuna bunyawu.”
18 Nndongoluelu kayipu mukemeshi ne mulongolola mu mushindu mutumbuke! Bushuwa tshintu tshionso tshilongolola bimpe ne tshilama biakane tshidi ne bua kuikala ne mulongolodi wa lungenyi ne wa ntema mikole—Nzambi.
Bintu bikuabu bia kukatshila
19. Difuanyikija dîsu ne biamu bienza kudi muntu didi dileja tshinyi?
19 Kudi bintu bikuabu bivule bia kukatshila mu mubidi wa muntu. Dîsu ntshimue tshia kudibi, ndienza mu mushindu wa dikema udi tshiamu tshia foto katshiyi mua kutembangana nadi. Robert Jastrow, mushikuluji wa mabulunge wakamba ne: “Dîsu didi dimueneka ne: divua dizola; muenji wa teleskope (talatala wa ditangila nende muulu) nansha umue kavua mua kuikala muzola bilenga nunku.” Ne mukanda kampanda (Popular Photography) udi ulonda ne: “Mêsu a muntu atu amona mulongolongo wa bintu mutantshi mule kupita mudi tshiamu tshia filme tshienza. Adi amona mu bule, mu butshiama ne mu buondoke ne kabidi mu tshijengu tshialabale tshidi tshikemesha, kakuyi disendamija, mu dinyungakana ditungunuke . . . Kufuanyikija tshiamu tshia foto ne dîsu dia muntu ki mbia meji nansha. Dîsu dia muntu ndipite kufuanangana ne ordinatere muenza mu mushindu udi ukemesha ne udi ne lungenyi lupatula kudi muntu, makokeshi a ditumika ne mamanyisha, dienza malu ne lukasa, ne mishindu ya ntumikilu idi kule ne kule mipite tshiamu kayi tshionso tshienza kudi muntu, ordinatere anyi tshiamu tshia foto.”
20. Ng’imue ngikadilu kayi mikuabu ya kukatshila ya mubidi wa muntu?
20 Elabi kabidi meji, bua mushindu udi bitupa bia mubidi bienzejangana mudimu kakuyi madikolela etu tuetu bine a ku budisuile. Tshilejilu, tudi tubueja mishindu mishilashilangane ya biakudia ne biakunua mu tshifu tshietu, pabi mubidi udi ubitata ne upatula bukole. Teta kuela mishindu kabukabu ya bintu bia mushindu’eu mu tshilaminu tshia kasolonyi ka mashinyi ne tangila mutantshi udiwu enda! Kudi kabidi tshishima tshia lulelu, dipatula dia muana wa kusankidila—tshimfuanyi tshia baledi bende—mu ngondo tshitema patupu. Ne bidi munyi bua bukokeshi budi nabu muana bua kulonga mua kuakula muakulu kampanda mujingakane anu mu bidimu bikese patupu?
21. Ntshinyi tshidi bantu badi bela meji bamba, padibu batangila malu a kukatshila a mubidi?
21 Eyowa, bitupa bivule bidi bikemesha, bijingakane bidi mu mubidi wa muntu bidi bituuja ne dikatshila. Enjenyere nansha umue kêna mua kuenzulula bintu ebi. Bidi mua kuikala midimu ya mu mpukapuka ya bumpofu anyi? Bushuwa kabiena nanku to. Bishilangane, pa kutangila ngikadilu yonso ya mpatshi ya mubidi wa muntu, bantu badi bela meji batu bamba bu muakamba mufundi wa misambu ne: ‘Ndi nkusakidila [Nzambi], bualu bua difukibua dianyi didi dingelesha meji a mua kukunemeka bikole, didi dinkemesha. Midimu yebe yonso idi malu a kukema.’ —Musambu 139:14.
Muibaki mutambe bunene
22, 23. (a) Bua tshinyi tudi ne bua kuitaba dikalaku dia Mufuki? (b) Ntshinyi tshidi Bible wamba ne kubinga konso pa bidi bitangila Nzambi?
22 Bible udi wamba ne: “Nzubu wonso mmuibaka kudi muntu kampanda, kadi muibaki wa bionso [n’Nzambi].” (Bena Hebreyi 3:4, MMM) Kadi bikala nzubu yonso, udi mupepele, ne bua kuikala ne muibaki, nenku bukua-mabulunge budi butambe kujingakana, pamue ne mishindu mialabale ya muoyo pa buloba, bidi ne bua kuikala kabidi ne mubienji. Ne bu mutudi tuitaba dikalaku dia bantu bakenza biamu bu mudi ndeke, televizion, ne ordinatere, katuena ne bua kuitaba kabidi dikalaku dia Eu wakapesha bantu buongo bua kuenza bintu bia mushindu’eu anyi?
23 Ke tshidi Bible wenza, pa kumubikila ne: “[“Nzambi mulelela, Yehowa,” NW], . . . yeye ngudi mufuke diulu, mudibalule, mufuke buloba ne bionso bidimu, mupeshe bantu badi basombamu muoyo.” (Yeshaya 42:5, MMM) Bible udi wamba ne kubinga konso ne: “Wewe, Muk[a]lenge wetu ne Nzambi wetu, udi muakane bua kuangata butumbi ne buneme ne bukole; bualu bua wewe wakafuka bintu bionso, ne bualu bua disua diebe biakadiku, ne biakafukibua.” —Buakabuluibua 4:11.
24. Mmunyi mutudi mua kumanya se: Nzambi udiku?
24 Eyowa, tudi mua kumanya ne: Nzambi udiku ku diambuluisha dia bintu bidiye muenze. ‘Bua malu ende adi kaayi mua kumueneka katshia buloba buafukibua, bukole buende bua tshiendelele mene ne bunzambi buende, adi amueneka bimpe, bualu bua adi ajinguluka ku bintu biakafukibua.’ —Lomo 1:20.
25, 26. Bua tshinyi ditumika dibi ne tshintu kampanda kadiena dileja ne: kakuena mutshienji?
25 Dikuata mudimu bibi ne tshintu kampanda tshienza kadiena diumvuija ne: tshintu atshi katshivua ne mutshienji to. Badi mua kutumika ne ndeke bua bipatshila bia ditalala, bu mudi ndeke wa luendu. Kadi badi kabidi mua kutumika nende bua kabutu, bu mudi ndeke muedi wa bombe. Dienza nende mudimu mu malu bua kushipangana kadiena diumvuija ne: kavua ne mumuenji nansha.
26 Bia muomumue, disesuka dia bantu misangu yonso bua kuenza bibi kadiena diumvuija ne: kabavua ne Mubenji, ne se: Nzambi kênaku nansha. Nunku, Bible udi uleja bimpe ne: ‘Monayi tshitshiu tshienu! Mufumbi neabadibue bu dima anyi? Bua tshintu tshidiye ufumba tshiambe bua mufumbi watshi ne: Yeye kakamfumba nansha? Tshintu tshienjibue netshiambe bua yeye wakatshienza ne: Yeye kêna ne lungenyi anyi?’ —Yeshaya 29:16.
27. Bua tshinyi tudi mua kutekemena kudi Nzambi bua kupeta mandamuna ku nkonko yetu pa bidi bitangila makenga?
27 Mufuki mmuleje meji ende ku butuangaji bua bintu bidiye muenze bidi bikemesha bua dijingakana diabi. Mmuleje ne: udi bushuwa uditatshisha bua bualu buetu pa kuenza buloba anu bua tuetu kusombapu, pa kuenza mibidi yetu ne bieledi bietu bia meji mu mushindu udi ukemesha, ne pa kutuenzela bintu bimpe bia bungi bidi bitusankisha. Bushuwa uvua ne bua kuleja meji a muomumue ne ditabalela pa kufila mandamuna ku nkonko bu mudi: Bua tshinyi Nzambi mmulekele makenga? Ntshinyi tshienzaye bua bualu ebu?
[Tshimfuanyi mu dibeji 5]
Buloba, ne mupimbu wabu wa kapepe kakubi, nnzubu udi kayi kufuanyikija mutuenzela kudi Nzambi udi ne ditabalela
[Tshimfuanyi mu dibeji 6]
Buloba buvua buenza ne ditabalela dia dinanga bua tuetu kumona mua kusankidila muoyo tshishiki
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
‘Buongo budi ne matuangaja mavule kupita nsangilu mujima wa ndongoluelu wa dimanyishilangana ngumu pa Buloba.’—Mushikuluji wa molekile ya bintu bia muoyo
[Tshimfuanyi mu dibeji 8]
“Dîsu didi dimueneka ne: divua dizola; muenji nansha umue wa teleskope kavua mua kuenza bilenga nunku.”—Mushikuluji wa mabulunge