Nshapita Wa Dikumi Ne Umue
Badi Bamanyisha Tshikondo tshia Dilua dia Masiya
1. Bu mudi Yehowa muikale Munemeki Munene wa dîba, ntshinyi tshitudi mua kuikala bajadike?
YEHOWA m’Munemeki Munene wa dîba. Bikondo ne bidimu bionso bidi bitangila mudimu wende bidi mu bianza biende. (Bienzedi 1:7) Malu onso adiye mulongolole bua kuenza mu bikondo ne mu bidimu ebi adi ne bua kukumbana. Neenzeke bulelela.
2, 3. Mmulayi kayi uvua Danyele ulondesha ne ntema, ne ng’ampire kayi uvua ukokesha mu Babulona dîba adi?
2 Bu muvua muprofete Danyele muikale mulongi wa Bible wa tshisumi, uvua mushindike bua se: Yehowa udi ne bukokeshi bua kulongolola malu ne bua kuakumbaja. Danyele uvua mutambe kutuma ntema yende ku milayi ivua yakula bua dibutuka dia Yelushalema. Yelemiya ukavua mufunde bualu buvua Nzambi mumubuluile bua bule bua tshikondo tshivua tshimenga tshinsantu ne bua kushala munda mutupu, ne Danyele uvua ulondesha mulayi eu ne ntema ya bungi. Wakafunda ne: ‘Mu tshidimu tshia kumudilu tshia bukokeshi bua Dayawesha, muana wa Ahashawelosha, wa tshisamba tshia bena Madai, wakatekabu mukalenge ku mutu kua bukalenge bua bena Kasada; mu tshidimu tshia kumudilu tshia bukokeshi buende, meme Danyele, ngakatangila mu Mifundu ya Nzambi ne: bidimu makumi muanda mutekete nebipite diambedi dibutuka dia Yelushalema kadiyi dianji kujika bu bungi bua bidimu biakambila Yehowa Yelemiya muprofete.’—Danyele 9:1, 2; Yelemiya 25:11.
3 Dayawesha muena Madai uvua ukokesha tshikondo atshi mu ‘bukalenge bua bena Kasada.’ Bualu bukavua Danyele mumanyishe kumpala pavuaye umvuija tshifundu tshia ku tshimanu bukavua bukumbane ne lukasa. Ampire wa bena Babulona katshivuaku kabidi to. ‘Bakamupesha bena Madai ne bena Pelasa’ mu 539 K.B.B.—Danyele 5:24-28, 30, 31.
DANYELE UDI USAMBILA YEHOWA NE BUDIPUEKESHI
4. (a) Mmalu kayi avua bena Yuda ne bua kuenza bua Nzambi kubapikulaye? (b) Mmalu kayi akenza Danyele bua kumona mua kusambila Yehowa?
4 Danyele wakajingulula ne: bidimu 70 bia dibutuka dia Yelushalema bikavua pa kujika. Ntshinyi tshivuaye ne bua kuenza? Yeye nkayende udi utuambila ne: ‘Ngakatangija mpala wanyi kudi Mukalenge Nzambi bua kumukeba mu kulomba ne kutendekena, mu kujila kua biakudia, mu kuluata kua bilulu bikayabale ne mu kulaba kua butu. Ngakatendelela Yehowa Nzambi wanyi, ngakatonda mibi yanyi kudiye.’ (Danyele 9:3, 4) Bena Yuda bavua ne bua kuikala ne mutshima muakane bua Nzambi kushishaye kubapikula bua luse luende. (Lewitiki 26:31-46; 1 Bakelenge 8:46-53) Bavua ne bua kuikala ne ditabuja ne budipuekeshi, ne bavua ne bua kunyingalala bikole bua mibi ivua mibafikishe ku diya mu bupika. Danyele wakalombela bena mu tshisamba tshiende Nzambi bua mibi yabu. Mmushindu kayi? Mu dijila biakudia, didila, ne mu divuala bilulu bikayabale, bidi bileja dinyingalala ne mutshima mujima.
5. Bua tshinyi Danyele uvua mujadike se: bena Yuda bavua ne bua kupingana mu ditunga diabu?
5 Mulayi wa Yelemiya ukavua mupeshe Danyele ditekemena, bualu uvua uleja ne: mu katupa kakese bena Yuda bavua ne bua kupingana mu ditunga diabu dia Yuda. (Yelemiya 25:12; 29:10) Kakuyi mpata, Danyele uvua mujadike ne: bena Yuda bavua mu bupika bavua ne bua kupeta disulakana bualu muntu uvuabu babikila ne: Kolesha ukavua mudie bumfumu mu Pelasa. Yeshaya kavuaku mumanyishe ne: Kolesha ke uvua mua kuenza bua ne: bena Yuda bapatuke mu bupika ne bua kuibakulula Yelushalema ne ntempelo anyi? (Yeshaya 44:28–45:3) Kadi Danyele kavua mumanye mushindu uvua malu au ne bua kuenzeka to. Ke bualu kayi wakatungunuka ne kutendekena Yehowa.
6. Mmalu kayi akitaba Danyele mu disambila diende?
6 Danyele wakakula bua malu malenga ne luse lujalame lua Nzambi. Wakitaba ne budipuekeshi ne: bena Yuda bavua benze mibi pavuabu batombokele Yehowa, balekele mikenji yende ne bapetule baprofete bende. Nzambi uvua mubinge ‘[pakabamuangalajaye] bua kutomboka kuabu.’ Danyele wakasambila ne: ‘Mukalenge, ku mêsu kuetu kudi anu bundu, kudi bakalenge betu, kudi bakokeshi betu ne kudi batatuetu, bualu bua tuakukuenzela bibi. Kudi Mukalenge Nzambi wetu kudi luse ne kujimija kua mibi yetu, bualu bua tuakumutombokela. Katuakutumikila dîyi dia Yehowa Nzambi wetu, bua kulonda mikenji yende yakatekaye kumpala kuetu mu mêyi akamba bantu bende baprofete. Bulelela, bonso ba mu Isalele bakushipa mikenji yebe, bakusesuka, kabakumvua dîyi diebe. Nunku bakutuela mulawu bu muakamba mutshipu udi mufunda mu mikenji ya Mose, muntu wa Nzambi, bualu bua tuakuenzela Nzambi bibi.’—Danyele 9:5-11; Ekesode 19:5-8; 24:3, 7, 8.
7. Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: Yehowa uvua mubinge pakalekelaye bena Yuda baya mu bupika?
7 Nzambi ukavua mudimuije bena Isalele bua ntatu ivuabu mua kupeta pavuabu babenga kumutumikila ne pavuabu balengulula tshipungidi tshivuaye mudie nabu. (Lewitiki 26:31-33; Dutelonome 28:15; 31:17) Danyele udi witaba mudi bienzedi bia Nzambi bikale biakane, wamba ne: ‘Yeye wakujadika mêyi ende akutupishaye nawu, ne akupishaye nawu bakokeshi betu bakadi batukokesha pakututuminaye dikenga dikole. Kabena banji kuenza muanda muinshi mua diulu dionso bu muanda eu wakuenzelabu Yelushalema. Dikenga edi diakutukuata, bu muakafundabu mu mikenji ya Mose; katuena banji kulomba luse kudi Yehowa Nzambi wetu; katuena banji kulekela malu mabi etu ne katuakutumikila mêyi ebe a bushuwa. Bua malu aa, Yehowa wakalongolola dikenga edi, wakadituma kutudi; bualu bua Yehowa Nzambi wetu udi muakane mu bienzedi biende bionso, tuetu katuakutumikila dîyi diende.’—Danyele 9:12-14.
8. Danyele udi wimanyina pa malu kayi mu dilomba diende kudi Yehowa?
8 Danyele kêna ukeba kubingisha bienzedi bia bena mu tshisamba tshiende to. Bavua bakanyine bupika abu, anu mudiye utonda patoke ne: “Tuakuenza bibi, tuakuenza malu mabi.” (Danyele 9:15) Kêna anu ukeba bua se: makenga abu ajike nansha. Tòo, mu dilomba diende udi wimanyina pa butumbi ne lumu lua Yehowa. Pavua Nzambi ufuila bena Yuda luse ne ubapingaja mu ditunga diabu, uvua ukumbaja mulayi wende uvuaye mumanyishe mukana mua Yelemiya ne uvua utumbisha dîna Diende dinsantu. Danyele udi utendakena Nzambi ne: ‘Mukalenge, bu mudi bienzedi biebe bionso biakane, ndi nkusengelela ne: Tshifika munda tshiebe ne tshiji tshiebe tshikole biumuke ku musoko webe Yelushalema, mukuna webe wa tshijila. Bualu bua mibi yetu ne bua malu mabi a batatuetu, Yelushalema ne bantu bebe biakulua tshipendu kudi bantu bonso badi batunyunguluke.’—Danyele 9:16.
9. (a) Mmalu kayi adi Danyele ulomba ku ndekelu kua disambila diende? (b) Mbualu kayi budi bubungamija Danyele bikole, kadi mmunyi mudiye uleja kanemu bua dîna dia Nzambi?
9 Danyele udi utungunuka ne kusambila ne muoyo mujima ne: ‘Bua muanda eu, Nzambi wetu, umvua kulomba kua muntu webe ne misengelelu yende, ne bua bualu buebe mpala webe atemene tshitendelelu tshiebe tshidi tshinyanguke. Nzambi wanyi, uteleje matshi ebe, umvue. Ubulule mêsu ebe, umone dibutuka dietu ne dia musoko udi muinyika dîna diebe. Bualu bua katuena tukutendekena bua [mutudi] ne bienzedi biakane, kadi anu bualu bua luse luebe lunene. Mukalenge, umvue biebe; Mukalenge, utujimijile mibi yetu; Mukalenge, utumvuile, wenze bualu ebu; kujanguluki bua muanda webe, Nzambi wanyi, bualu bua musoko webe ne bantu bebe bidi binyikibua dîna diebe.’ (Danyele 9:17-19) Bu Nzambi kayi mufuile bantu bende luse ne mubalekele mu bupika, bu yeye mulekele tshimenga tshiende tshinsantu tshia Yelushalema tshishale munda mutupu kashidi, bisamba bikuabu bivuaku mua kumumona bu Nzambi Mutambe Bunene wa diulu ne buloba anyi? Kabivuaku mua kuamba diakamue ne: Yehowa kavua ne mufobo wa kuluisha nzambi ya bena Babulona anyi? Bushuwa, bavua ne bua kupenda dîna dia Yehowa, ne bualu ebu ke budi bunyingalaja Danyele bikole. Dîna dia Nzambi, Yehowa, didi misangu 19 mu mukanda wa Danyele, kadi mu disambila edi didimu misangu 18 mijima!
GABALIELE UDI ULUA LUBILU
10. (a) Nnganyi uvuabu batumine Danyele, ne bua tshinyi? (b) Bua tshi nyi Danyele wakabikila Gabaliele ne: “muntu”?
10 Patshidi Danyele usambila apu, muanjelu Gabaliele udi umumuenekela. Udi umuambila ne: ‘Danyele, ngakulua mpindieu bua kukupa lungenyi lua kujingulula nalu malu. Ku tshibangidilu tshia kutendekena kuebe, dîyi diakafuma kudi Nzambi; ngakulua bua kukuambiladi, bualu bua wewe udi munangibue bikole. Nunku teleja matshi ebe ku bualu ebu, jingulula tshikena-kumona etshi.’ Kadi bua tshinyi Danyele udi umubikila ne: “muntu eu Gabaliele”? (Danyele 9:20-23) Bushuwa, pavua Danyele ukeba dijingulula dia tshikena-kumona tshiende tshia kumpala tshia mpumbu wa mbuji ne tshimpanga, “tshimfuanyi bu tshia muntu” tshiakamueneka kumpala kuende. Muntu au uvua muanjelu Gabaliele, uvuabu batume bua kupesha Danyele dijingulula dia bualu ebu. (Danyele 8:15-17) Bia muomumue, kunyima kua disambila dia Danyele, muanjelu eu wakalua pabuipi nende mu tshimfuanyi bu tshia muntu ne kuyukilaye nende mutu muntu uyukila ne mukuabu.
11, 12. (a) Nansha muvuaku kakuyi ntempelo anyi tshioshelu mu Babulona, mmunyi muvua bena Yuda ba lulamatu baleja kanemu bua milambu ivuabu balombe mu Mikenji? (b) Bua tshinyi bakabikila Danyele ne: “munangibue bikole”?
11 Gabaliele udi ufika pa “diba dia kufila mulambu wa dilolo.” Bakavua babutule tshioshelu tshia Yehowa ne ntempelo wa mu Yelushalema, ne bavua bakuate bena Yuda ku bupika kudi bena Babulona, bantu ba bisamba bia bende. Ke bualu kayi bena Yuda bavua mu Babulona kabavua balambula Nzambi milambu nansha. Kadi bivua biakanyine bua bena Yuda bavua mu Babulona bavua balamate Yehowa kumutumbisha ne kumutendekena pa mêba avuabu bafunde bua kufila milambu mu Mikenji ya Mose. Bu muvua Danyele mulamate Nzambi bikole, bakamubikila ne: “munangibue bikole.” Yehowa, eu utu ‘umvua milombu,’ uvua wanyisha Danyele bikole, ne ke bualu kayi wakatuma Gabaliele lubilu bua kuandamuna disambila divuaye wenza ne ditabuja.—Musambu 65:2.
12 Nansha muvua disambila Yehowa diambe kumushipesha, Danyele wakatungunuka ne kusambila Nzambi misangu isatu ku dituku. (Danyele 6:10, 11) Ki mpatupu to padi Yehowa mumunange bikole! Pa kumbusha disambila, Danyele uvua welangana meji mu Dîyi dia Nzambi, ke tshivua tshimuambuluishe bua kumanya tshivua disua dia Yehowa. Danyele wakananukila mu masambila ne uvua mumanye mushindu muimpe wa kusambila Yehowa bua amuandamune. Uvua utamba kushindamena pa buakane bua Nzambi. (Danyele 9:7, 14, 16) Kabidi, nansha muvua baluishi bende kabayi mua kumuangula tshilema, Danyele uvua mumanye ne: uvua muenji wa mpekatu ku mêsu kua Nzambi ne wakatonda mpekatu yende ku budisuile.—Danyele 6:4; Lomo 3:23.
“MBINGU MAKUMI MUANDA MUTEKETE” BUA KUJIKIJA MPEKATU
13, 14. (a) Mbualu kayi bua mushinga buvua Gabaliele musokoluele Danyele? (b) “Mbingu makumi muanda mutekete” idi yenza matuku bungi kayi, ne mmunyi mutudi bajadike bualu ebu?
13 Ndiandamuna kayipu didi Danyele upeta bua disambila diende! Yehowa kêna anu umujadikila patupu ne: bena Yuda nebapingane mu ditunga diabu, kadi udi umupesha kabidi bujinguludi bua kumvua bualu kampanda bua mushinga wa bungi menemene: dimueneka dia Masiya ukavuabu bamanyishe. (Genese 22:17, 18; Yeshaya 9:6, 7) Gabaliele udi wambila Danyele ne: ‘Bakukosela bantu bebe ne musoko webe wa tshijila mbingu makumi muanda mutekete, bua kumana ditomboka, bua [kujikija mpekatu], bua kulengejija bapambuki kudi Nzambi, bua kubavuijila buakane budi bushala tshiendelele, bua [kutua tshitampi pa] tshikena-kumona ne buprofete, ne bua [kuela] Muaba Mupite Tshijila [manyi]. Nunku umanye, ujingulule ne: Dîba diakapatuka mukenji ne: Bapingaje bantu mu Yelushalema ne base musoko tshiakabidi, too ne ku difika dia [Masiya Mulombodi], mbingu muanda mutekete neyipite. Pashishe, mu mbingu makumi asambombo ne ibidi, nebase musoko tshiakabidi, muikale ne muaba munene bu wa tshisalu ne misesu; tshikondo etshi netshikale tshia ntatu mene.’—Danyele 9:24, 25.
14 Elu luvua lumu luimpe tshia bushuwa! Kabavua anu ne bua kuibakulula patupu Yelushalema ne kupingaja ntendelelu mu ntempelo mupiamupia, kadi kabidi “Masiya Mulombodi” uvua ne bua kumueneka mu tshikondo kampanda tshisunguluke. Malu aa avua ne bua kuenzeka mu “mbingu makumi muanda mutekete.” Bu mudi Gabaliele kayi wakula bua matuku, eyi ki mbingu ya matuku muanda mutekete ku lubingu luonso to, tshianana ivua mua kuenza yonso misanga matuku 490 peshi tshidimu tshimue patupu ne ngondo inayi. Diasulula Yelushalema mukavuabu bamanyishe, muikale “ne muaba munene bu wa tshisalu ne misesu,” diakangata matuku a bungi mapite aa. Mbingu eyi mbingu ya bidimu. Bible ya bungi idibu bakudimune matuku etu aa idi ijadika ne: lumingu luonso ludi luenza bidimu muanda mutekete. Tshilejilu, mbakudimune mu diumvuija dia kuinshi kua dibeji bua Danyele 9:24 mu Mukanda wa Mvidi Mukulu wa bena Katolike ne: “lumingu lumue ludi bu tshidimu tshimue.” Bible mukuabu (wa Pierre de Beaumont) udi wamba ne: “Mbafundile bantu bebe ne tshimenga tshiebe tshinsantu mbingu ya bidimu makumi muanda mutekete.” Bible mikuabu bu mudi Bible de Jérusalem ne Bible de la Pléiade idi yamba tshintu tshia muomumue.
15. Mmu bikondo kayi bisatu mudibu batapulule “mbingu makumi muanda mutekete,” ne ndîba kayi divua mbingu eyi ne bua kutuadija?
15 Bilondeshile mêyi a muanjelu, bavua ne bua kutapulula “mbingu makumi muanda mutekete” mu bikondo bisatu: (1) “mbingu muanda mutekete,” (2) “mbingu makumi asambombo ne ibidi,” ne (3) lumingu lumue. Abi bivua bienza bidimu 49, bidimu 434 ne bidimu 7, bionso bisanga bienza bidimu 490. Mona tshidi Mukanda wa Mvidi Mukulu wa bena Mishonyi wamba: “Mbapeshe tshisamba tshiebe ne tshimenga tshia tshijila tshiudi musombe bidimu makumi muanda mutekete.” Kunyima kua bupika buabu ne makenga akapetabu mu Babulona munkatshi mua bidimu 70, bena Yuda bavua ne bua kupeta disanka dia pa buadi dia kudi Nzambi munkatshi mua bidimu 490, mmumue ne: bidimu 70 misangu 7. Ntuadijilu uvua ne bua kuikala ‘dîba diakapatuka mukenji ne: bapingaje bantu mu Yelushalema ne base musoko tshiakabidi.’ Ndîba kayi divuabu ne bua kupatula mukenji eu?
“MBINGU MAKUMI MUANDA MUTEKETE” IDI ITUADIJA
16. Anu mudi mukenji wende uleja, ntshipatshila kayi tshivua Kolesha mupingajile bena Yuda mu ditunga diabu?
16 Kudi mianda minene isatu itudi ne bua kukonkonona idi itangila ntuadijilu wa “mbingu makumi muanda mutekete.” Muanda wa kumpala wakenzeka mu 537 K.B.B. pakela Kolesha mukenji wende uvua upesha bena Yuda njila wa kupingana mu ditunga diabu. Tudi tubala ne: ‘Kolesha, mukalenge wa Pelasa, udi wamba ne: Yehowa, Nzambi wa mu diulu, wakumpa makalenge onso a pa buloba; nyeye wakungelela mukenji bua meme kumuashila nzubu mu Yelushalema, udi mu buloba bua Yuda. Nzambi ikale ne yonso wa bantu bende bonso udi munkatshi muenu, aye ku Yelushalema mu buloba bua Yuda, bua kuashila Yehowa, Nzambi wa Isalele, nzubu, bua yeye udi Nzambi [mulelela], [nzubu eu uvua] mu Yelushalema. Yonso udi ushala mu muaba wonso udiye mushikame, bantu ba mu muaba wende bamukuatshishe ne argent ne or ne biuma bikuabu ne nyama, pa mutu pa bintu bidi mitshima yabu misue kufila bua nzubu wa Nzambi wa mu Yelushalema.’ (Ezela 1:2-4) Bushuwa, tshipatshila tshisunguluke tshia mukenji wende tshivua tshia kuibakisha tshiakabidi ntempelo, ‘nzubu wa Yehowa,’ muaba uvuaye kumpala.
17. Bilondeshile mukanda uvuabu bamupeshe, mbualu kayi buvua Ezela uyila mu Yelushalema?
17 Muanda muibidi wakenzeka mu tshidimu tshia muanda mutekete tshia bukokeshi bua Atashasete Mukalenge wa bena Pelasa (Atashasete Tshianza-tshile, muana wa Shasete I). Mu tshikondo atshi, Ezela mufundi wakenza luendu lua ngondo inayi mutangile ku Yelushalema ufuma mu Babulona. Uvua ne mukanda wa pa buawu wa kudi mukalenge, kadi mukanda eu kauvua ufila dianyisha bua kuibakulula Yelushalema to. Kadi mudimu uvuabu batumine Ezela uvua anu wa ‘kulengeja nzubu wa Yehowa.’ Ke bua tshinyi mukanda au wakakula bua ngolo ne argent, malongo a tshijila, ne blé, mvinyo, mafuta ne luepu bivuabu basangishe bua kuenza nabi mudimu mu ntendelelu ku ntempelo, ne bua dibenga kulambuisha aba bavua benzaku mudimu milambu.—Ezela 7:6-27.
18. Ndumu kayi luakabungamija Nehemiya, ne mmunyi muakalumanya Mukalenge Atashasete?
18 Muanda muisatu wakenzeka kunyima kua bidimu 13, mu tshidimu tshia 20 tshia Atashasete Mukalenge wa bena Pelasa. Dîba adi Nehemiya utshivua muedi wa mvinyo mu dikopo dia mukalenge mu ‘Shushana, nzubu wa mukalenge.’ Bakavua bibakulule Yelushalema tshitupa kudi bashadile ba bena Yuda bakavua bafume mu Babulona. Kadi nsombelu uvuamu kavua muimpe to. Nehemiya uvua mumvue ne: ‘lumbu lua Yelushalema lutshivua panshi, ne bibi bialu bivua bioshibua ne kapia.’ Bualu ebu buakamunyingalaja bikole ne kushalaye mubungame. Pakamuebejabu tshivuaye mubungamine, Nehemiya wakandamuna ne: ‘Mukalenge ikale biende ne muoyo tshiendelele; meme tshiena mua kubungama munyi, bualu bua musoko udi nkita ya bankambua banyi udi mupaula ne bibi biawu bidi bioshibua ne kapia?’—Nehemiya 1:1-3; 2:1-3.
19. (a) Pakamuelabu lukonko kudi Mukalenge Atashasete, ntshinyi tshiakenza Nehemiya kumpala? (b) Mbualu kayi buvua Nehemiya mulombe, ne mmunyi muakajingululaye diambuluisha dia Nzambi mu muanda eu?
19 Muyuki udi utangila Nehemiya udi utungunuka wamba ne: ‘Pashishe mukalenge wakangebeja ne: Udi ulomba tshinyi? Nunku ngakatendelela Nzambi wa mu diulu. Ngakambila mukalenge ne: Bikala bualu ebu buimpe ku mêsu kuebe ne biasangana muntu webe luse ku mêsu kuebe, anji kuitabuja bua kuntuma meme ku buloba bua Yuda, ku musoko udi nkita ya bankambua banyi bua meme kuwibaka.’ Lungenyi elu luakasankisha Atashasete, kuitabaye kabidi dilomba dikuabu dia Nehemiya didi dilonda edi: ‘Bitabuja mukalenge, bampe mikanda kudi ba-gouverneur badi dishiya dia musulu wa Pelata, bua bobu bitabuje bua meme kupitshila mu maloba abu too ne pangafika ku buloba bua Yuda, ne mukanda mukuabu kudi Asafa, mulami wa metu a mukalenge, bua yeye ampe mabaya a kuenza nawu mikamba ya bibi bia nzubu wa mukalenge udi pepi ne nzubu wa Nzambi, ne a lumbu lua musoko, ne a nzubu undi mua kulalamu.’ Mu mêyi adi alonda aa Nehemiya wakajingulula diambuluisha dia Yehowa mu bionso ebi, wamba ne: ‘Mukalenge wakitabuja malu au onso bualu bua tshianza tshimpe tshia Nzambi wanyi tshiakadi kundi.’—Nehemiya 2:4-8.
20. (a) Ndîba kayi diakatuadija kukumbana ‘mukenji wa kupingaja bantu mu Yelushalema ne wa kuasa musoko tshiakabidi’? (b) “Mbingu makumi muanda mutekete” yakatuadija dîba kayi, ne yakajika dîba kayi? (c) Ntshinyi tshidi tshijadika ne: tshidimu tshia ntuadijilu ne tshia ndekelu wa “mbingu makumi muanda mutekete” ntshilelela?
20 Nansha muvuabu bamupeshe dianyisha edi mu ngondo wa Nisana, mu tshitupa tshia kumpala tshia tshidimu tshia 20 tshia bukokeshi bua Atashasete, ‘mukenji wa kupingaja bantu mu Yelushalema ne kuasa musoko tshiakabidi’ wakabanga kukumbana kunyima kua ngondo ya bungi, pakafika Nehemiya mu Yelushalema ne kutuadijaye mudimu wende wa kuasulula musoko. Luendu lua Ezela luvua lumuangate ngondo inayi, kadi tshimenga tshia Shushana tshivua mutantshi wa kilometre 322 ku esete kua Babulona, mbuena kuamba ne: tshivua mutantshi mule menemene ne Yelushalema. Nunku bidi bisua kumueneka ne: Nehemiya wakafika mu Yelushalema pabuipi ne ku ndekelu kua tshidimu tshia 20 tshia Atashasete, anyi mu 455 K.B.B. Dîba adi ke diakatuadija “mbingu makumi muanda mutekete” ikavuabu bamanyishe anyi bidimu 490. Mbingu eyi ivua ne bua kujika mu tshitupa tshia ndekelu tshia tshidimu tshia 36 mu bikondo bietu ebi [B.B.].—Bala tshiena-bualu tshia se: “Ndîba kayi diakatuadija bukokeshi bua Atashasete?” mu dibeji dia 197.
“MASIYA MULOMBODI” UDI UMUENEKA
21. (a) Mbualu kayi buvua ne bua kuenzeka mu “mbingu muanda mutekete” ya kumpala, ne nansha muvuaku nsombelu kayi? (b) Mmu tshidimu kayi muvua Masiya ne bua kumueneka, ne mbualu kayi buakenzeka dîba adi budi Evanjeliyo wa Luka wamba?
21 Mbidimu bungi kayi biakapita kumpala kua kuibakululabu Yelushalema tshia bushuwa? Bulelela, dibakulula dia tshimenga etshi divua ne bua kuenzeka mu ‘tshikondo tshia ntatu’ bua makenga avua munkatshi mua bena Yuda bobu nkayabu ne bua muvuabu babaluisha kudi bena Samalea ne bantu bakuabu. Mudimu ukavua anu mujike wonso mu 406 K.B.B., mu “mbingu makumi muanda mutekete” anyi bidimu 49. (Danyele 9:25) Kuvua ne bua kulonda tshikondo tshia mbingu 62 anyi bidimu 434. Panyima pa tshikondo atshi, Masiya mulaya kuonso aku uvua ne bua kumueneka. Patudi tubala bidimu 483 (49 kusangisha ne 434) kumbukila mu 455 K.B.B., tudi tufika mu 29 B.B. Ntshinyi tshiakenzeka dîba adi? Luka mufundi wa Evanjeliyo udi utuambila ne: ‘Mu tshidimu tshia dikumi ne tshitanu tshia bumfumu bua Tibelio Kaisa, pakadi Ponto Pilato ngovena wa Yudaya, ne pakadi Helode mulopo wa Galela, dîyi dia Nzambi diakalua kudi Yone, muana wa Zakâya, mu tshipela. Yeye wakalua mu luseke luonso luakadi pabuipi ne Yadene, wenda wambila bantu bualu bua dibatiza dia kukudimuna kua mitshima bua mibi yabu ijimijibue.’ Mu tshikondo atshi bantu ‘bakadi batekemena’ Masiya.—Luka 3:1-3, 15.
22. Ndîba kayi ne mmushindu kayi wakalua Yezu Masiya ukavuabu bamanyishe?
22 Yone kavua Masiya mulaya to. Kadi Yone wakamba bua malu akamonaye pakatambuishaye Yezu wa mu Nazaleta, mu muvu wa automne mu tshidimu tshia 29 mu bikondo bietu ebi, ne: ‘Ngakamona nyuma upueka mu diulu bu nyunyi wa nkutshi, wakamuikila. Tshiakumumanya; kadi wakantuma bua kubatiza bantu mu mâyi wakangambila ne: Muntu uwatangila nyuma upuekela pambidi pende, mumuikile, yeye nguabatiza bantu mu nyuma muimpe. Ngakamona bualu ebu, ne ngakamanyisha bantu ne: Eu udi Muana wa Nzambi.’ (Yone 1:32-34) Pakatambulaye, Yezu wakalua Muela manyi, mmumue ne: Masiya anyi Kristo. Katupa kakese kunyima kua muanda eu, Andele muyidi wa Yone wakasambakena ne Yezu muela manyi ne pashishe kuambilaye Simona Petelo ne: “Tuakumona Masiya.” (Yone 1:41) Nenku “Masiya Mulombodi” wakamueneka mu tshikondo tshijadika menemene, ku ndekelu kua mbingu 69!
MALU AKENZEKA MU LUMINGU LUA NDEKELU
23. Bua tshinyi “Masiya Mulombodi” uvua ne bua kufua, ne ndîba kayi divua bualu ebu ne bua kuenzeka?
23 Mmalu kayi avua ne bua kuenzeka mu lumingu lua 70? Gabaliele wakamba ne: tshikondo atshi tshia “mbingu makumi muanda mutekete” tshivua tshisungula ‘bua kumana ditomboka, bua [kujikija mpekatu], bua kulengejija bapambuki kudi Nzambi, bua kubavuijila buakane budi bushala tshiendelele, bua [kutua tshitampi pa] tshikena-kumona ne buprofete, ne bua [kuela] Muaba Mupite Tshijila [manyi].’ Bua bionso ebi kukumbana, bivua bikengela bua “Masiya Mulombodi” afue. Ndîba kayi? Gabaliele wakamba ne: ‘Pajika mbingu ayi makumi asambombo ne ibidi, nebashipe [Masiya, kayi ne tshintu nansha tshimue buende yeye muine]. Neajadike tshipungidi tshikole ne bantu ba bungi bua kushalatshi lumingu lumue. Pankatshi pa lumingu nealekeshe difila dia mulambu wa nyama mishipa ne wa biakudia.’ (Danyele 9:26a, 27a) Tshikondo tshikole tshivua tshia ‘pankatshi pa lumingu,’ mmumue ne: munkatshi mua lumingu lua ndekelu lua bidimu.
24, 25. (a) Bilondeshile mulayi, ndîba kayi diakafua Kristo, ne mmalu kayi avua lufu luende ne dibika diende bijikije? (b) Mmalu kayi avua lufu lua Yezu lunzuluile njila?
24 Mudimu wa Yezu Kristo wa kuyisha bantu wakatuadija mu tshitupa tshibidi tshia tshidimu tshia 29 B.B., ne wakanenga bidimu bisatu ne tshitupa. Anu mukavua mulayi mumanyishe, ‘bakashipa’ Kristo ku ntuadijilu kua 33 B.B., pakakulaye muoyo ku mutshi wa makenga, kufilaye muoyo wende wa bumuntu bua kupikula nawu bukua-bantu. (Yeshaya 53:8; Matayo 20:28) Difila dia milambu ya nyama ne bintu bifila bivua Mikenji ya Mose ilomba diakajika pavua Yezu mubisha ku bafue muleje mushinga wa muoyo wende wa bumuntu kudi Nzambi mu diulu. Nansha muakatungunuka bakuidi bena Yuda ne kufila milambu too ne pakabutulabu ntempelo wa mu Yelushalema mu 70 B.B., Nzambi katshivua kabidi wanyisha milambu eyi to. Bakavua bapingaje mulambu mutambe buimpe pa muaba wayi, mulambu uvuabu kabayi ne bua kufila tshiakabidi to. Mupostolo Paulo wakafunda ne: ‘[Kristo] wakafila mulambu umue bua mibi tshiendelele. Bualu bua ku mulambu umue yeye wakavuija bantu badi bajidibua bakane tshishiki tshiendelele.’—Ebelu 10:12, 14.
25 Nansha mudi mpekatu ne lufu bitungunuke ne kukengesha bantu, lufu lua Yezu ne dibika diende ku lufu bua kupeta muoyo wa mu diulu biakakumbaja milayi. Dimushipa ‘diakamana ditomboka, diakajikija mpekatu, ne diakavuijila bantu buakane.’ Nzambi wakumbusha tshipungidi tshia Mikenji ya Mose tshivua tshiela mpekatu ya bena Yuda patoke ne tshibapisha. (Lomo 5:12, 19, 20; Galatia 3:13, 19; Efeso 2:15; Kolosai 2:13, 14) Mpindieu Nzambi uvua mua kujimija mpekatu ya benji ba bibi bavua badilengeja, ne uvua mua kumbusha bibawu bivua mpekatu ayi ibakebela. Ku diambuluisha dia mulambu wa Masiya udi ujimija bubi, bantu bavua bitabuja bavua mua kulengejangana ne Nzambi. Bavua mua kutekemena bua kupeta dipa dia ‘muoyo wa tshiendelele mu Kristo Yezu.’—Lomo 3:21-26; 6:22, 23; 1 Yone 2:1, 2.
26. (a) Nansha muvuabu bumbushe tshipungidi tshia Mikenji, ntshipungidi kayi tshikole ‘tshiakajadikabu bua kushalatshi lumingu lumue’? (b) Ntshinyi tshiakenzeka ku ndekelu kua lumingu lua 70?
26 Nenku Yehowa wakumbusha tshipungidi tshia Mikenji ku diambuluisha dia lufu lua Kristo mu 33 B.B. Kadi mmu ngumvuilu kayi mudibu bambe ne: Masiya ‘udi ne bua kujadika tshipungidi tshikole ne bantu ba bungi bua kushalatshi lumingu lumue’? Mmu ngumvuilu wa se: wakalama tshipungidi tshia Abalahama bua kushalatshi tshienza mudimu. Too ne ku ndekelu kua lumingu lua 70, Nzambi wakafila mabenesha avua afumina ku tshipungidi etshi kudi bana ba Abalahama bena Ebelu. Kadi ku ndekelu kua “mbingu makumi muanda mutekete” ya bidimu, mu 36 B.B., mupostolo Petelo wakayisha Kônelio, munga muntu muakane wa mu Italie, pamue ne ba mu nzubu muende, ne bantu bakuabu ba bisamba bia bende. Ne kubangila anu dituku adi, bakatuadija kuyisha lumu luimpe munkatshi mua bantu ba bisamba bia bende.—Bienzedi 3:25, 26; 10:1-48; Galatia 3:8, 9, 14.
27. ‘Mmuaba Mupite Tshijila’ kayi uvuabu bele manyi, ne mmushindu kayi?
27 Mulayi wakamanyisha kabidi bua diela “Muaba Mupite Tshijila” manyi. Ebi kabiena biumvuija diela Muaba Mutambe Bunsantu (anyi nzubu wa munda menemene mua ntempelo wa mu Yelushalema) manyi nansha. Mêyi aa “Muaba Mupite Tshijila” adi aleja muaba munsantu wa Nzambi wa mu diulu. Muaba eu ke uvua Yezu muleje Tatuende mushinga wa mulambu wende wa bumuntu. Batismo wa Yezu mu 29 B.B. wakajidila anyi wakela muaba mulelela wa mu diulu wa mu nyuma manyi, uvuabu baleje mu tshimfuanyi pa buloba kudi Muaba Mutambe Bunsantu wa mu ntenta wa kusambakena ne kunyima wa mu ntempelo.—Ebelu 9:11, 12.
NZAMBI UDI UJADIKA MULAYI
28. ‘Kutua tshitampi pa tshikena-kumona ne buprofete’ kuvua kumvuija tshinyi?
28 Mulayi uvua utangila Masiya uvua muanjelu Gabaliele mumanyishe wakakula kabidi bua ‘ditua tshitampi pa tshikena-kumona ne buprofete.’ Ebi bivua biumvuija ne: malu onso avuabu bamanyishe pa bidi bitangila Masiya, mbuena kuamba ne: bionso biakakumbajaye ku diambuluisha dia mulambu wende, dibika ne dimueneka diende mu diulu, pamue ne malu makuabu akenzeka mu lumingu lua 70, bavua ne bua kutuapu tshitampi tshivua tshileja dianyisha dia Yehowa, avua ne bua kukumbana, ne avua ne bua kuikala a kueyemena. Bavua ne bua kutua tshikena-kumona tshitampi, tshivua ne bua kukumbanyina anu Masiya nkayende. Tshikena-kumona etshi tshivua ne bua kumukumbanyina yeye ne mudimu uvua Nzambi mua kukuata nende. Diumvuija dijalame dia tshikena-kumona etshi didi anu edi didi ditangila Masiya uvuabu bamanyishe. Tshintu tshikuabu katshivua mua kutua tshitampi peshi kujadika diumvuija diatshi nansha.
29. Ntshinyi tshivua ne bua kuenzekela tshimenga tshiasulula tshia Yelushalema, ne mbua tshinyi?
29 Gabaliele ukavua mumanyishe kumpala ne: bavua ne bua kuibakulula Yelushalema. Mpindieu udi umanyisha kabutu ka tshimenga etshi tshiasulula ne ka ntempelo uvuamu, wamba ne: ‘Bantu ba mukokeshi ulualua nebashipe musoko ne [muaba munsantu]; nshikidilu wende neikale bu kuwula ne kupasalala kua musulu wa mâyi. [Too ne ku nshikidilu nekuikale mvita. Ne pa dipuapua dia bintu bibipe nepikale muntu udi ukebesha] dibutuka; too ne palua dibutuka diakasungula Nzambi pambidi pa muena tshinyangu.’ (Danyele 9:26b, 27b) Nansha muvua dibutuka edi ne bua kuenzeka kunyima kua “mbingu makumi muanda mutekete,” divua ne bua kuikala tshipeta tshia malu avua menzeke mu “lumingu” lua ndekelu, dîba divua bena Yuda babenge Kristo ne bamushipeshe.—Matayo 23:37, 38.
30. Bilondeshile miyuki ya kale, mmunyi muakakumbana dîyi dia Munemeki Munene wa dîba?
30 Miyuki ya kale idi ileja ne: mu 66 B.B., bisumbu bia basalayi bena Lomo balombola kudi Ngovena wa bena Sulia Cestius Gallus biakajingila Yelushalema. Nansha muakatua bena Yuda nkanana ndambu, basalayi bena Lomo bambule bimanyinu anyi mabendele abu avuabu bakukuila, bakabuela mu tshimenga ne kutuadijabu kubumbula tshimanu tshia ntempelo dia ku nôde. Dimana diabu muaba au diakabavuija “tshintu tshibipe” tshivua mua kukebesha kabutu kanene. (Matayo 24:15, 16) Mu 70 B.B., bena Lomo balombola kudi Jenerale Titus bakalua bu ‘mâyi muule ne masapalale’ ne bakabutula tshimenga etshi ne ntempelo uvuamu. Kakuvua tshintu tshivua mua kubakanda to, bualu eu ke muanda ukavuabu basungule anyi ‘bajadike’ kudi Nzambi. Yehowa Munemeki Munene wa dîba wakakumbaja kabidi dîyi diende!
MMALU KAYI AUDI MUMVUE?
• Mmalu kayi avua Danyele mulombe Yehowa pakavua bidimu 70 bia dibutuka dia Yelushalema bitangile ku ndekelu?
• “Mbingu makumi muanda mutekete” idi yenza matuku bungi kayi, ne ndîba kayi diakatuadijayi ne diakajikayi?
• Ndîba kayi diakamueneka “Masiya Mulombodi,” ne mmu tshikondo kayi tshikole ‘muakamushipabu’?
• Ntshipungidi tshikole kayi tshivuabu bajadike ‘ne bantu ba bungi bua kushalatshi lumingu lumue’?
• Mbualu kayi buakenzeka panyima pa “mbingu makumi muanda mutekete”?
[Kazubu/Tshimfuanyi mu dibeji 197]
Ndîba kayi diakatuadija bukokeshi bua Atashasete?
BAFUNDI ba miyuki ya kale batu bakokangane bua tshidimu tshiakatuadija bukokeshi bua Atashasete Mukalenge wa bena Pelasa. Bamue batu bambe ne: wakatuadija kukokesha mu 465 K.B.B., bualu tatuende Shasete wakatuadija kukokesha mu 486 ne kufuaye mu tshidimu tshia 21 tshia bukokeshi buende. Kadi kudi tshijadiki tshidi tshileja ne: Atashasete wakatuadija kukokesha mu 475 K.B.B. ne tshidimu tshiende tshia kumpala tshia bukokeshi tshiakatuadija mu 474 K.B.B.
Bifundu ne bimfuanyi bisonga bivuabu bakalule mu Persépolis, tshimenga tshikulu tshia kale tshia Pelasa, bidi bileja ne: Shasete ne tatuende Dayawesha wa Kumpala bavua bakokesha pamue. Bikalabu bavua bakokeshe pamue nunku bidimu 10 ne Shasete mulue kukokesha nkayende bidimu 11 kunyima kua lufu lua Dayawesha mu 486 K.B.B., bidi bitufikisha ku diamba ne: tshidimu tshia kumpala tshia bukokeshi bua Atashasete tshivua ne bua kuikala mu 474 K.B.B.
Tshijadiki tshibidi tshidi tshiakula bua Thémistocle, Jenerale wa mu Atena wakatshimuna biluilu bia Shasete mu 480 K.B.B. Pashishe bakalua kumukina kudi bena Gelika ne kumufundabu ne: uvua mutungile ditunga tshitungu. Thémistocle wakanyema ne kuyaye kusokoma mu lupangu lua mfumu mu Pelasa, muakamuakidilabu bimpe. Bilondeshile Thucydide mufundi wa miyuki ya kale muena Gelika, bualu ebu buakenzeka patshivua Atashasete “ufuma ku diangata bumfumu.” Diodore de Sicile, mufundi wa miyuki ya kale muena Gelika, udi uleja ne: Thémistocle wakafua mu 471 K.B.B. Bu muvua Thémistocle mulombe tshidimu tshimue bua kulonga tshiena-Pelasa kumpala kua kuyukilaye ne Mukalenge Atashasete, uvua ne bua kuikala mufike mu Asia Mukese biobi panyima mmu 473. Mukanda wa Jérôme wa Chronique d’Eusèbe udi ujadika bualu bua tshidimu etshi. Bu muvua Atashasete “ufuma ku diangata bumfumu” pakafika Thémistocle mu Asia mu 473, mushikuluji wa mu Allemagne Ernst Hengstenberg wakamba mu mukanda wende mukuabu ne: bukokeshi bua Atashasete buakatuadija mu 474 K.B.B., anu mudi mikanda mikuabu yamba payi. Wakamba kabidi ne: “Tshidimu tshia makumi abidi tshia Atashasete ntshidimu tshia 455 kumpala kua Kristo.”—Christology of the Old Testament.
[Tshimfuanyi mu dibeji 188]
See printed material
[Tshimfuanyi mu dibeji 197]
Tshimfuanyi tshia Thémistocle
[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji 180]
[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji 193]