1-3. a) Bua tshinyi Esetê uvua mua kuikala mumvue buôwa pavuaye usemena pabuipi ne bayende? b) Netuandamune nkonko kayi idi itangila Esetê?

ESETÊ wakenza muende muonso bua kutukija muoyo wende pakafikaye ku lubanza lua nzubu wa mukalenge ku Shushana. Kabivua bipepele to. Nzubu uvua muenza mu mushindu uvua ukuatshisha bantu buôwa, uvua muibaka pabuipi ne mikuna ya Zagros ivua ne mitu mibuikila kudi neje, uvua kuulu kua mâyi mimpe a musulu wa Choaspès. Nzubu uvua ne madioto a mekala mashilangane avua ne bimfuanyi bia ngombe miase mapuapua, bia bedi ba miketa, bia ntambue ne makunji male a mabue ne mpingu minene. Bavua benze bionso abi bua kuvuluija bantu bukole buvua nabu muntu uvua Esetê uya kumona, muntu uvua udibikila ne: “Mukalenge munene.” Muntu au uvua kabidi bayende.

² Bayende! Ahashawelosha kavua mulume uvua nsongakaji muena Yuda uvua mulamate Nzambi mua kutekemena bua kusedibua kudiye to.a Kavua nansha bu Abalahama, muntu wakitaba ne budipuekeshi bua kutumikila tshivua Nzambi mumuambile bua kutelejaye mukajende Sala. (Gen. 21:12) Mukalenge uvua mumanye malu makese anyi mene kavua mumanye bualu nansha bumue budi butangila Yehowa Nzambi wa Esetê ne mikenji yende. Kadi uvua mumanye anu mikenji ya bena Pelasa, umue wa kudiyi uvua ukandika tshivua Esetê ukeba kuenza. Ke tshinyi atshi? Mukenji au uvua wamba ne: muntu yonso uvua uya kumpala kua mukalenge wa bena Pelasa padiye kayi mumubikile bavua ne bua kumushipa. Mukalenge kavua mubikile Esetê to, nansha nanku uvua uya kudi mukalenge. Pakasemenaye pabuipi ne lubanza lua munda, muaba uvua mukalenge mua kumumuenena katshia ku nkuasa wende wa bumfumu, pamuapa wakela meji ne: uvua ne bua kufua.—Bala Esetê 4:11; 5:1.

³ Bua tshinyi uvua muditeke mu njiwu ya nunku? Ditabuja dikole dia nsongakaji eu didi ditulongesha tshinyi? Tshia kumpala, tumonayi muvua Esetê mupete muaba mubandile, kulua mukaji wa mukalenge wa bena Pelasa.

Nsombelu uvua nende Esetê

4. Nsombelu wa Esetê uvua mushindu kayi? Mmunyi muakafikaye ku disomba kua Môdekayi muana wa tatuende mukuabu?

⁴ Esetê uvua muana wa nshiya. Katuena bamanye malu a bungi a baledi bende bavua bamupeshe dîna dia Hadasa, dîna dia mu tshiena-Ebelu didi diumvuija ne: “myrte,” kamutshi kakese kavua kapatula bilongo bitoke bia mupuya muimpe. Pakafua baledi ba Esetê, umue wa ku balela bende, muntu muimpe uvuabu babikila ne: Môdekayi, ke wakamulama. Môdekayi uvua muana wa tatuende mukuabu, kadi ukavua muntu mukole. Wakaya ne Esetê kuende ne uvua umuenzela malu anu bu muanende mulela.—Ese. 2:5-7, 15.

5, 6. a) Mmunyi muvua Môdekayi mukoleshe Esetê? b) Bavua ne nsombelu wa mushindu kayi mu Shushana?

⁵ Môdekayi ne Esetê bavua bamue ba ku bena Yuda bavua mu bupika mu tshimenga tshinene tshia mu Pelasa, muvuabu babapetula bua tshitendelelu tshiabu ne mikenji ivuabu badienzeja bua batumikila. Kadi bidi bimueneka ne: malanda avua pankatshi pa Esetê ne Môdekayi akakola pavua Môdekayi umulongesha malu a Yehowa, Nzambi wa luse uvua musungile bantu bende mu ntatu ya bungi kale ne wabasungila kabidi. (Lew. 26:44, 45) Kakuyi mpata, bavua banangangane ne balamatangane anu bu mukaba ne tshilamba.

⁶ Bidi bimueneka ne: Môdekayi uvua wenza mudimu kampanda mu nzubu wa mukalenge mu Shushana, uvua utamba kusomba ku tshiibi pamue ne bena mudimu bakuabu ba mukalenge. (Ese. 2:19, 21; 3:3) Katuena bamanye malu onso avua Esetê wenza pavuaye ukola to, kadi bidi bimueneka ne: uvua utabalela muanabu eu ukavua mukulakaje ne ulama nzubu wende uvua pamuapa mu kartié ka bapele kavua dia muamua dia luseke lua mu musulu luvua nzubu wa mukalenge. Pamuapa uvua usanka bua kuya mu tshisalu tshia mu Shushana, muvua benji ba bintu bia or ne bia argent ne muvua bangenda-mushinga bapanyishila bintu biabu. Esetê kavua mua kuikala muele meji ne: muaba muimpe mutambe eu uvua mua kulua muaba wende wa tshibidilu, kavua mumanye muvua nsombelu wende mua kushintuluka to.

“Uvua ne mpala muimpe mutambe”

7. Bua tshinyi mukalenge wakabenga Washeti? Ntshinyi tshiakenzeka pashishe?

⁷ Dituku dikuabu, lumu luakenda mu Shushana mujima ne: kuvua bualu buvua buenzeke mu nzubu wa mukalenge. Mu tshibilu tshinene tshivua Ahashawelosha wenza ne bena mudimu bende banene muvuabu badia biakudia bimpe ne banua mvinyo muimpe, mukalenge wakabikila Washeti mukajende uvua muimpe kumona, uvua pende wenza difesto ku luende luseke ne bakaji nende. Kadi Washeti kubengaye bua kulua. Bu muvua mfumu mupuekeshibue milongo, wakafiika munda, kuebejaye bamupeshi ba mibelu dinyoka divuaye mua kupesha Washeti. Tshiakenzeka ntshinyi? Mukalenge wakamubenga. Bena mudimu ba mfumu bakatuadija kukeba bansongakaji bimpe bavua kabayi banji kumanya balume; munkatshi muabu ke muvua mfumu mua kusungula mukaji mukuabu bua apingane pa muaba wa Washeti.—Ese. 1:1–2:4.

8. a) Tshivua mua kuikala tshitonda Môdekayi pavua Esetê wenda ukola ntshinyi? b) Leja mutudi mua kutumikila tshidi Bible wamba bua buimpe bua mpala. (Bala kabidi Nsumuinu 31:30.)

⁸ Tutetabi kufuanyikija muvua Môdekayi utangila Esetê, muikale ne disanka ne buôwa bua muvua Esetê mukole ne mulue mukaji muimpe wa dikema. Bible udi wamba ne: Nsongakaji eu “uvua ne mpala muimpe mutambe.” (Ese. 2:7, MMV) Bilondeshile Bible, buimpe bua mpala ki mbubi to, kadi bidi bikengela ne: muntu udi nabu ikale kabidi ne meji ne ikale udipuekesha. Tshianana, udi mua kulua muena lutambishi ne udi mua kupeta ngikadilu mikuabu mibi. (Bala Nsumuinu 11:22.) Ukadiku pebe mumone bienzeke nanku anyi? Buimpe bua Esetê buvuaku mua kumuvuija mukaji wa bienzedi bimpe anyi muena lutambishi? Netumone tshiakenzeka.

9. a) Tshiakenzeka ntshinyi pavua bena mudimu ba mfumu batuishile Esetê mêsu? Bua tshinyi bivua mua kuikala bikole bua kushiyanganabu ne Môdekayi? b) Bua tshinyi Môdekayi wakanyisha bua basele Esetê kudi muntu uvua kayi utendelela Yehowa? (Kusangisha ne kazubu.)

⁹ Bena mudimu ba mukalenge bakatuishila Esetê mêsu. Esetê uvua munkatshi mua nsongakaji ivuabu basungule, kumuangatabu kudi Môdekayi, kuyabu nende ku nzubu munene wa mukalenge dia muamua dia musulu. (Ese. 2:8) Bivua mua kuikala bikole bua bobu kushiyangana bualu bakavua balue bu tatu ne muanende. Môdekayi kavua mua kusanka bua basele muana uvuaye mukoleshe kudi muntu uvua kayi utendelela Yehowa to, nansha yeye muikale mfumu; kadi malu kaavua mu bianza biende to.b Esetê uvua mua kuikala muteleje ne muoyo mujima mibelu yonso ya Môdekayi kumpala kua kuyabu nende. Pavuabu baya nende ku Shushana, uvua udiela nkonko ya bungi. Nsombelu wende uvua mua kulua mushindu kayi?

‘Bantu bonso bavua bamona Esetê bavua bamuanyisha’

10, 11. a) Nsombelu uvua Esetê mupete uvua mua kumufikisha ku tshinyi? b) Mmunyi muvua Môdekayi uleja ne: uvua uditatshisha bua Esetê?

¹⁰ Nsombelu wa Esetê wakashintuluka bikole. Uvua munkatshi mua ‘bansongakaji ba bungi’ bavua bafume miaba mishilangane ya mu bukalenge bua Pelasa. Bilele biabu, miakulu yabu ne bienzedi biabu bivua mua kuikala bishilangane bikole. Bakafila nsongakaji ayi mu bianza bia Hegai, muena mudimu wa mukalenge, bavua bayilengeja, bayilaba mafuta a mupuya muimpe mu bule bua tshidimu tshijima. (Ese. 2:8, 12) Muaba uvuabu ne nsombelu uvuabu nende bivua mua kusaka bamue ba ku bansongakaji abu bua kuimanyina anu pa buimpe buabu bua mpala, batuadija kudisua ne kuditemba ne bakuabu. Ke tshiakafikila Esetê anyi?

¹¹ Kakuena muntu uvua mua kuikala usamisha mutu bikole bua Esetê bu Môdekayi to. Bible udi wamba ne: Ku dituku ku dituku uvua uya pabuipi ne nzubu wa bantu bakaji bua kumanya muvua Esetê mulale. (Ese. 2:11) Uvua mua kuikala usanka bikole pavua bena mudimu ba mu nzubu wa mukalenge bamuambila malu mimpe a Esetê. Bua tshinyi?

12, 13. a) Mmushindu kayi uvua bantu bamona Esetê? b) Bua tshinyi Môdekayi uvua mua kuikala musanke pavuaye mumvue ne: Esetê kavua muambile bantu muvuaye muena Yuda?

¹² Esetê wakasankisha Hegai bikole, kumusakabi bua kumuenzela malu ne bulenga, kumupeshaye nsongakaji muanda-mutekete ne muaba muimpe mu nzubu wa bantu bakaji. Bible udi wamba ne: ‘Bantu bonso bavua bamona Esetê bavua bamuanyisha.’ (Ese. 2:9, 15, MMM) Bantu bavua bamuanyisha anu bua buimpe buende anyi? Tòo, kuvua malu bukuabu.

¹³ Tshilejilu, Bible udi wamba ne: ‘Esetê kakanji kubamanyisha bua tshisamba tshiende anyi bua bana babu; bualu bua Môdekayi wakamuambila ne: Kubamanyishibi’ to. (Ese. 2:10) Môdekayi uvua mumuambile bua kabambidi ne: uvua muena Yuda to, bualu uvua mumanye muvua bena mu bukalenge bua bena Pelasa ba bungi kabayi basue bena Yuda. Uvua ne disanka pavuaye umvua ne: nansha muvua Esetê kule nende, uvua amu ne meji ne lungenyi lua ditumikila.

14. Mmunyi mudi bansonga mua kuidikija Esetê lelu?

¹⁴ Lelu eu bansonga badi pabu mua kusankisha baledi anyi bantu badi babakolesha. Padibu kule ne baledi babu, nansha bikale munkatshi mua bantu badi ne bienzedi bibi ne bia busenji, bansonga badi mua kubenga kubalonda ne kutungunuka anu ne kuenza malu mimpe. Padibu benza nanku, badi basankisha mutshima wa Tatu wabu wa mu diulu anu bu Esetê.—Bala Nsumuinu 27:11.

15, 16. a) Tshivua tshisake mukalenge bua kunangaye Esetê ntshinyi? b) Bua tshinyi dishintuluka dia nsombelu wa Esetê divua diteta kudiye?

¹⁵ Pakakumbana dîba dia Esetê kuyaye kumpala kua mukalenge, bakamuambila bua kudisunguila bintu bivuaye mua kuikala nabi dijinga, pamuapa bua kudilengejaye bikole. Bu muvuaye udipuekesha, kakalomba tshintu nansha tshimue pa kumbusha bintu bivua Hegai musungule. (Ese. 2:15) Uvua pamuapa mumone ne: buimpe bua mpala nkayabu ki mbuvua mua kusankisha mutshima wa mukalenge to, bivua bikengela kuikala ne budipuekeshi, ngikadilu uvua bena mu nzubu wa mukalenge kabayi nende. Uvua mumuenenamu anyi?

¹⁶ Bible udi wamba ne: ‘Mukalenge wakananga Esetê ku mutu kua bakaji bonso, yeye wakatamba bansongakaji bonso kusangana luse ku mêsu kuende; nunku yeye wakateka tshifulu tshia bukalenge pa mutu pende, wakamuvuija mukalenge mukaji mu muaba wa Washeti.’ (Ese. 2:17) Bivua mua kuikala bikole bua nsongakaji muena Yuda au kuibidilangana ne nsombelu uvuaye mupete, yeye ke wakalua mukaji wa mukalenge, bayende uvua mukalenge wa bukalenge bunene bua pa buloba bujima tshikondo atshi. Muaba uvuaye mupete eu uvuaku mumufikishe ku diela mutu muulu ne mumuvuije muena lutambishi anyi? Nansha kakese!

17. a) Mmu mishindu kayi muvua Esetê utumikila tatuende mudishi? b) Bua tshinyi tshilejilu tshia Esetê tshidi ne mushinga wa bungi kutudi lelu?

¹⁷ Esetê uvua anu utumikila Môdekayi tatuende mudishi. Kavua muambile muntu nansha umue ne: uvua muena Yuda to. Bualu bukuabu, pavua Môdekayi mumvue ne: bavua basua kushipa Ahashawelosha, Esetê wakitaba bua kuya kudimuija mukalenge, ke bualu kayi tshifufu atshi tshiakapangila. (Ese. 2:20-23) Wakaleja kabidi ditabuja kudi Nzambi wende pavuaye udipuekesha ne utumikila. Lelu bantu ba bungi kabatu bangata ditumikila ne mushinga to, ba bungi kabatu basue kutumikila ne mbantomboji, ke bualu kayi tudi ne bua kuidikija tshilejilu tshia Esetê. Kadi bantu badi ne ditabuja dilelela badi bangata ditumikila ne mushinga anu bu Esetê.

Ditabuja dia Esetê diakatetshibua

18. a) Bua tshinyi Môdekayi wakabenga bua kuinamina Hamana? (Bala kabidi mêyi adi kuinshi kua dibeji.) b) Batendeledi ba Yehowa balume ne bakaji badi bidikija Môdekayi mushindu kayi lelu?

¹⁸ Muntu mukuabu diende Hamana, wakapeta muanzu munene mu nzubu wa mukalenge Ahashawelosha. Mukalenge wakamuteka kavula-mbedi, kumuvuijaye mufidi wende wa mibelu wa kumpala ne muntu muibidi mu bukalenge buende. Mukalenge wakela mukenji ne: bantu bonso bavua bamumona bamuinamine. (Ese. 3:1-4) Mukenji au uvua mukolele Môdekayi. Uvua mumanye ne: mbimpe kutumikila mukalenge, kadi abi kabivua biumvuija kujimija kanemu kudi Nzambi to. Hamana uvua muena Agaga. Bidi biumvuija ne: uvua kankanunuina ka Agaga, mukalenge wa bena Amaleka uvua muprofete Samuele mushipe. (1 Sam. 15:33) Bena Amaleka bavua bantu babi menemene ne bakadivuija baluishi ba Yehowa ne ba bena Isalele. Nzambi wakakosela bena Amaleka tshibawu.c (Dut. 25:19) Mmunyi muvua muena Yuda uvua mulamate Nzambi mua kuinamina muena Amaleka? Môdekayi kavua mua kuenza nanku to. Wakabenga bua kuinamina Hamana. Too ne lelu eu batendeledi ba Yehowa, balume ne bakaji mbateke mioyo yabu mu njiwu bua kutumikila dîyi dinene dia ne: “Tudi ne bua kutumikila Nzambi bu mfumu pamutu pa kutumikila bantu.”—Bien. 5:29.

19. Hamana uvua musue kuenza tshinyi? Wakenza tshinyi bua mukalenge itabe bivuaye wamba?

¹⁹ Hamana wakafiika munda bikole. Kadi wakamona ne: kushipa Môdekayi nkayende kakuvua kukumbane nansha. Nunku wakajinga kubutula bena mu tshisamba tshia ba Môdekayi bonso. Hamana wakambila mukalenge malu bua kumufikisha ku ditaba ne: bena Yuda mbantu babi. Kavua utela mêna abu to, kadi wakamba amu ne: bavua bantu tshianana, “bakamuangalaka munkatshi mua bantu.” Bualu bukuabu bubi menemene buvuaye muambe budi ne: kabavua batumikila mikenji ya mfumu, bua bualu abu bavua bantomboji. Kuambaye ne: neafile makuta a bungi mu tshibutshilu tshia mfumu bua malu onso avua akengela kuenza bua kushipa bena Yuda bonso bavua mu bukalenge.d Ahashawelosha wakapesha Hamana kakanu kende ka ku munu bua kuikala utua tshitampi pa malu avuaye musue kuenza.—Ese. 3:5-10.

20, 21. a) Mmunyi muvua Môdekayi ne bena Yuda bonso ba mu bukalenge bua bena Pelasa badiumvue bua mukenji wa Hamana? b) Môdekayi uvua mulombe Esetê bua kuenza tshinyi?

²⁰ Matuku makese pashishe, batuadi ba mukenji bakatuadija kunyunguluka mu miaba yonso ya mu bukalenge bunene bua bena Pelasa babande panyima pa mpunda benda bamanyisha tshibawu tshia lufu bua bena Yuda. Elabi meji tshivua mukenji eu muenzele bantu pakafikawu mu Yelushalema, muaba uvua bena Yuda bavua bashale ne muoyo, bavua bumbuke ku bupika mu Babilona batata bua kuibakulula tshimenga tshivua katshiyi ne bimanu bua kubakuba. Pamuapa pakumvua Môdekayi lumu lubi alu, wakela meji bua bualu buabu, ne bua balunda bende ne bua balela bende bavua mu Shushana. Bu muvuabi bimutonde, wakapanda bilamba biende, kuluataye bilamba bikayabale, kudielaye butu mu mutu, kuelaye mbila mikole munkatshi mua musoko. Kadi Hamana yeye uvua musombe unua maluvu ne mukalenge, kayi nansha umvua bibi bua kanyinganyinga kavuaye mukebele bena Yuda ba bungi ne balunda babu bavua mu Shushana.—Bala Esetê 3:12–4:1.

²¹ Môdekayi uvua mumanye ne: kabivua bikengela kuvunga maboko to. Kadi tshivuaye mua kuenza ntshinyi? Esetê wakumvua lumu lua kanyinganyinga kende, ke kumutuminaye bilamba bua kuvuala, kadi Môdekayi wakabenga. Pamuapa kukavua matuku a bungi avuaye udiebeja bua tshinyi Yehowa Nzambi wende wakanyisha bua bumbushe Esetê kudiye bua kumuselabu kudi muntu uvua kayi utendelela Nzambi. Mpindieu wakamanya bua tshinyi Yehowa uvua muanyishe. Môdekayi wakatumina Esetê, mukaji wa mukalenge mukenji, umulomba bua akuile ‘tshisamba tshiabu’ kudi mukalenge.—Ese. 4:4-8, MMM.

22. Bua tshinyi Esetê uvua utshina bua kuya kudi mukalenge? (Bala kabidi mêyi adi kuinshi kua dibeji.)

²² Bidi bimueneka ne: Esetê wakumvua buôwa pakapetaye mukenji au. Wakapeta diteta dikole dia ditabuja. Uvua ne buôwa buvua bumuenekele patoke mu diandamuna divuaye mupeshe Môdekayi. Wakamuvuluija mukenji wa mukalenge. Muntu uvua uya kudi mukalenge kayi mumubikile, bavua ne bua kumushipa. Bua bobu kubenga kumushipa anu mukalenge yeye mumuoluele dikombo diende dia or. Esetê uvuaku mua kuikala muele meji ne: mukalenge kakuanyisha bua bamushipe, nangananga pavuaye muvuluke tshivua tshifikile Washeti pavuaye mubenge bua kutumikila dîyi dia mukalenge dia kulua kudiye anyi? Esetê wakambila Môdekayi ne: kukavua matuku 30 avua mukalenge kayi mumubikile bua kumonangana nende. Bu muvuaye kayi mumubikile kukadi matuku a bungi, uvua mua kuikala udiebeja bua kumanya bikala mukalenge katshiyi mumunange kabidi.e—Ese. 4:9-11.

23. a) Ntshinyi tshivua Môdekayi muambile Esetê bua kukolesha ditabuja diende? b) Mbimpe kuidikija Môdekayi bua tshinyi?

²³ Môdekayi wakandamuna Esetê ne muoyo mujima bua kukolesha ditabuja diende. Wakamujadikila ne: yeye kayi muenze bualu kampanda, lupandu lua bena Yuda nelufumine ku luseke lukuabu. Kadi mmunyi muvuaye mua kutekemena lupandu pavua buluishi bua bungi mua kujuka? Môdekayi wakaleja ditabuja dikole kudi Yehowa, udi kayi mua kulekela bashipa batendeledi bende bonso ne utu kayi upangila kukumbaja milayi yende. (Yosh. 23:14) Pashishe Môdekayi wakakonka Esetê ne: ‘Nnganyi udi mumanye ne: wewe wakabuela mu bukalenge anu bua tshikondo etshi mene?’ (Ese. 4:12-14) Môdekayi uvua mueyemene Yehowa Nzambi wende ne muoyo mujima. Ke muutu pebe wenza anyi?—Nsu. 3:5, 6.

Ditabuja dikole dipite buôwa bua lufu

24. Mmunyi muvua Esetê muleje ditabuja ne dikima?

²⁴ Tshikondo tshia kuangata dipangadika tshiakakumbana bua Esetê. Wakambila Môdekayi bua alombe bena Yuda bua bajile nende biakudia mu matuku asatu, bua kujikija wakamba mêyi atshidi ne mushinga too ne lelu adi aleja ditabuja ne dikima diende aa: ‘bingafua, nemfue.’ (Ese. 4:15-17) Bidi bimueneka ne: wakasambila bikole munkatshi mua matuku asatu au, kupita muvuaye usambila kuonso eku. Ndekelu wa bionso, tshikondo tshiakakumbana. Wakavuala tshilamba tshiende tshimpe tshia bukalenge, kuenzaye tshionso tshivuaye mua kuenza bua kusankisha mukalenge. Pashishe kuyaye.

25. Umvuija muvua malu menzeke pavua Esetê muye kudi bayende.

²⁵ Anu mutukadi bamone ku ntuadijilu kua nshapita eu, Esetê wakasa luendu mutangile ku lubanza lua mukalenge. Tutetabi kuela meji muvuaye ne buôwa munda muende ne muvuaye usambila ne muoyo mujima. Kubuelaye mu lubanza lua mukalenge, kumonaye Ahashawelosha musombe mu nkuasa wende wa bukalenge. Pamuapa wakanji kukeba bua kutangila tshilunji tshiende tshia mpala, muvuaye ne nsuki ne muedi bilongolola bimpe. Pavuaye muindile bua mukalenge amumone apu, pamuapa wakamona ne: dîba ndienda diya. Kadi ndekelu wa bionso, bayende wakamumona. Kakuyi mpata, mukalenge wakakema, kadi kutukijaye. Kumuoluelaye dikombo diende dia or.—Ese. 5:1, 2.

26. Mbimpe bena Kristo balelela bikale ne dikima anu bu Esetê bua tshinyi? Bua tshinyi Esetê utshivua ne mudimu wa bungi wa kuenza?

²⁶ Mukalenge wakitaba bua kuteleja Esetê. Esetê uvua mulamate Nzambi ne muteke muoyo wende mu njiwu bua kukuba bantu bende, nunku mmushile batendeledi bonso ba Nzambi tshilejilu tshimpe tshia ditabuja mu bikondo bionso. Lelu bena Kristo balelela mbanange kulonda bilejilu bia nunku. Yezu wakamba ne: bantu bavua mua kumanyina bayidi bende balelela ku dinanga didi dibasaka bua kudifila bua bakuabu. (Bala Yone 13:34, 35.) Misangu ya bungi bidi bikengela kuikala ne dikima dia buena dia Esetê bua kuleja dinanga dia nunku. Kadi nansha muvua Esetê muambe kufua bua bantu ba Nzambi, utshivua amu ne bia bungi bia kuenza. Mmunyi muvuaye mua kufikisha mukalenge ku ditaba ne: Hamana mufidi wende wa mibelu munene uvua ubelela tshifufu tshibi? Ntshinyi tshivuaye mua kuenza bua kusungila tshisamba tshiabu? Netuandamune nkonko eyi mu nshapita udi ulonda.

1-3. a) Kuya kumpala kua nkuasa wa bukalenge wa bayende, kuvua bu tshinyi bua Esetê? b) Mukalenge wakenza tshinyi pavua Esetê mulue kudiye?

ESETÊ udi usemena bitekete bitekete ku nkuasa wa bukalenge, tshia pa muoyo tshienda tshituta. Fuanyikija mudi mu nzubu munene wa mukalenge wa Pelasa wa mu Shushana mutalale kamuyi mutoyi ne muvua Esetê mua kuikala umvua anu mikuma ya makasa ende ne muvua tshilamba tshia bukalenge tshivuaye muvuale tshidikoka panshi. Kavua mua kutuma meji ende ku bunene bua lupangu lua mukalenge, ku makunji manene a nzubu anyi ku musaka wa nzubu mulengeja bimpe uvua muenza ne mabaya a mitshi ya mu Lebanona to. Wakatuma lungenyi luende luonso kudi muntu uvua musombe mu nkuasa wa bukalenge, uvua ne bukokeshi bua kumulama ne muoyo anyi kumushipa.

² Mukalenge udi utangila ne ntema yonso mudi Esetê wenda usemena ne umuoluela dikombo diende dia or. Kuenza nunku kuvua bualu bupepele, kadi kuvua kusungile muoyo wa Esetê bualu kuvua kuleja ne: mukalenge uvua mumufuile luse bua tshilema tshivuaye ufuma ku dienza tshia kuya kumpala kuende pabi kayi mumubikile. Padi Esetê ufika ku nkuasa wa bukalenge, udi olola tshianza tshiende ne ulenga lusongo lua dikombo ne dianyisha dionso.—Ese. 5:1, 2.

³ Mukalenge Ahashawelosha uvua umueneka muikale ne bubanji ne bumfumu bua bungi. Tshikondo atshi, bilamba bia bukalenge bia bakokeshi ba mu Pelasa bivua mua kuikala mushinga wa dolare miliyo nkama ya bungi lelu eu. Esetê wakamona muvua bayende ne disanka ku mêsu ne uvua mujadike ne: uvua mumunange. Mukalenge wakamuebeja ne: ‘Wewe Esetê, mukalenge mukaji, udi musue tshinyi? Dilomba diebe didi tshinyi? Nebakupedi too ne ku tshitupa tshia bukalenge.’—Ese. 5:3.

4. Nntatu kayi ivua mindile Esetê?

⁴ Esetê ukavua muleje muvuaye ne ditabuja dikole ne dikima. Wakaya kudi mukalenge bua akube bena mu tshisamba tshiabu ku tshifufu tshivuabu babelele bua kubashipa bonso. Nansha muvua mukalenge mumuakidile, kuvua ntatu minene ivua mimuindile. Uvua ne bua kuitabijija mukalenge uvua ne lutambishi eu ne: mumupeshi wa mibelu uvuaye mueyemene bikole uvua muntu mubi ne uvua muenze mayele bua kumufikisha ku diangata dipangadika dia kushipa bena mu tshisamba tshia ba Esetê. Ntshinyi tshivua Esetê mua kuenza bua kumuitabijija? Ditabuja diende didi ditulongesha tshinyi?

Wakasungula ne meji onso “tshikondo tshia kuakula”

5, 6. a) Esetê uvua mutumikile dîyi dinene didi mu Muambi 3:1, 7 mushindu kayi? b) Mmunyi mudi mushindu uvua Esetê muyukile ne bayende uleja muvuaye ne meji?

⁵ Esetê uvuaku ne bua kuleja mukalenge tshilumbu tshionso kumpala kua bantu bonso anyi? Kuenza nunku kuvua mua kupuekesha mukalenge milongo ne kupesha mumupeshi wende wa mibelu Hamana mpunga wa kuvila malu avuaye umufunda nawu. Kadi Esetê wakenza tshinyi? Bidimu nkama ya bungi kumpala, mukalenge Solomo wakafunda ku bukole bua nyuma muimpe ne: ‘Tshintu tshionso tshidi ne tshikondo tshiatshi, tshikondo tshia kupuwa ne tshikondo tshia kuakula.’ (Muam. 3:1, 7) Tudi mua kudifuanyikijila muvua Môdekayi, tatu mudishi wa Esetê uvua ne lulamatu, umulongesha mêyi manene a nunku kumbukila ku buana buende. Esetê uvua bushuwa mumvue muvuabi ne mushinga bua kusungula bimpe “tshikondo tshia kuakula.”

⁶ Esetê wakamba ne: ‘Bikalabi bimpe kudi mukalenge, mukalenge ne Hamana balue ku disanka dingakalongoluela mukalenge.’ (Ese. 5:4) Mukalenge wakitaba ne wakabikidisha Hamana. Udiku mumone mudi Esetê muakule ne meji anyi? Wakalama lumu lua bayende ne kukeba dîba ne muaba muimpe bua kumuambilaye malu avua mamutonde.—Bala Nsumuinu 10:19.

7, 8. Tshibilu tshia kumpala tshivua Esetê muenzeje tshivua mushindu kayi? Bua tshinyi wakaladikija bua kuakula ne mukalenge?

⁷ Bidi bimueneka ne: Esetê uvua mulongolole tshibilu atshi bimpe, ne uvua mutuishibue ne: uvua mulongolole bintu bionso bitu bayende musue kudia. Uvua mulongolole kabidi mvinyo muimpe menemene bua kusankisha bantu. (Mus. 104:15) Ahashawelosha wakasanka bikole ne kumusakabi bua kuebeja kabidi Esetê bua amuambile tshivua dilomba diende. Etshi tshivuaku tshikondo tshia kuakula anyi?

⁸ Esetê wakamona ne: katshivua tshikondo tshimpe tshia kuakula to. Kadi wakabikila mukalenge ne Hamana mu tshibilu tshikuabu dituku divua dilonda. (Ese. 5:7, 8) Bua tshinyi wakaladikija malu? Vuluka ne: bavua ne bua kushipa bena mu tshisamba tshia ba Esetê bonso bualu mukalenge ukavua mupeshe Hamana dianyisha bua kubashipa. Esetê uvua ne bua kusungula tshikondo tshimpe tshia kuakula bualu yeye kayi muenze nanku bantu ba bungi bavua mua kufua. Nunku wakindila ne kukebaye mpunga mukuabu bua kuleja bayende muvuaye umuangata ne mushinga wa bungi.

9. Lutulu ludi ne mushinga kayi? Tudi mua kuidikija Esetê mu tshilumbu etshi mushindu kayi?

⁹ Lutulu lutu nngikadilu wa mushinga mukole utu bantu ba bungi kabayi nende. Nansha muvuabi bitonde Esetê ne muikale ne dijinga dikole dia kuleja lungenyi luende, wakindila tshikondo tshiakanyine ne lutulu. Tshilejilu tshiende tshidi mua kutulongesha malu a bungi bualu tuetu bonso tutu pamuapa tumona malu mabi adi akengela kuakaja. Tuetu tukeba kuitabijija muntu kampanda udi ne bukokeshi bua alongolole bualu kansanga, tudi mua kuidikija Esetê ne kuikala ne lutulu. Nsumuinu 25:15 udi wamba ne: ‘Udi uleja lutulu lule udi mua kuitabujija mulumbuluishi, ludimi ludi ne mêyi matekete ludi lutshibula mufuba.’ Tuetu tuindila ne lutulu tshikondo tshiakanyine ne tuakula ne didipuekesha anu bu Esetê, nansha buluishi budi bumueneka bukole bu mufuba tudi mua kubutshimuna. Yehowa, Nzambi wa Esetê, uvuaku mubeneshe lutulu ne meji bivuaye nabi anyi?

Lutulu ludi lufikisha ku buakane

10, 11. Bua tshinyi Hamana wakuwula ne tshiji panyima pa yeye mumane kumbuka mu tshibilu tshia kumpala? Mukajende ne balunda bende bakamulomba bua enze tshinyi?

¹⁰ Lutulu luvua nalu Esetê luakambuluisha bua malu a bungi kuenzekawu. Hamana wakumbuka mu tshibilu tshia kumpala muikale ne ‘disanka dia bungi mu mutshima wende’ bualu uvua wela meji ne: mukalenge ne mukajende bavua bamuangate ne mushinga wa bungi kupita bantu bakuabu. Kadi pakavua Hamana upatuka ku tshiibi tshia lupangu lua mukalenge, wakatangila Môdekayi, muena Yuda uvua anu ubenga bua kumuinamina. Anu mutuvua bamone mu nshapita mushale, Môdekayi kavua ubenga kumunemeka to, kadi uvua wangata kondo kende ka muoyo ne malanda avuaye mudie ne Yehowa Nzambi ne mushinga wa bungi. Nunku, Hamana ‘wakuwulangana ne tshiji tshikole.’—Ese. 5:9.

¹¹ Pavua Hamana muambile mukajende ne balunda bende bualu buvua bu tshipendu ebu, bakamuambila bua alongolole dikunji dinene dia bule bua metre mapite pa 22 ne bua alombe mukalenge dianyisha bua kuowelaku Môdekayi. Hamana wakitaba lungenyi elu, kuenzaye diakamue anu muvuabu bamuambile.—Ese. 5:12-14.

12. Mukalenge uvua mulombe bua bamubadile mukanda wa kulondolola kua malu a ditunga ne dîyi dikole bua tshinyi? Mbualu kayi buakaluaye kumanya?

¹² Dîba adi, mukalenge wakapitshisha butuku abu bibi. Bible udi utuambila ne: ‘Butuku abu mukalenge kakamanya mua kulala tulu,’ nunku wakatuma dîyi bua bamubadile mukanda wa kulondolola kua malu a ditunga ne dîyi dikole. Mu malu avuabu bamubadila muvua kabidi luapolo luvua lutangila tshifufu tshia kumushipa. Wakavuluka tshilumbu atshi; bobu kukuata bantu bavua bakeba kumushipa ne kubashipabu. Kadi ntshinyi tshivuaye mua kuenzela Môdekayi, muntu uvua muele tshifufu etshi patoke? Mukalenge wakebeja diakamue bua kumanya difutu divuabu bapeshe Môdekayi. Bakamuandamuna ne: kabavua bamuenzele bualu nansha bumue to.—Bala Esetê 6:1-3.

13, 14. a) Mmushindu kayi wakatuadija malu kunyanguka bua Hamana? b) Mukaji wa Hamana ne balunda bende bakamona bishi bua Hamana?

¹³ Bu muvua bualu ebu butonde mukalenge, wakakonka bua kumanya bantu bavua bakumbane bua kumuambuluisha bua kukosa tshilumbu atshi. Ku bantu bonso abu, Hamana ke uvua muntu wa kumpala uvua mubuele mu lubanza lua mukalenge ne dinda dionso, pamuapa bualu uvua ujinga ne muoyo mujima bua bamupeshe dianyisha dia kushipaye Môdekayi. Kadi kumpala kua Hamana kuenzaye dilomba diende, mukalenge wakamulomba bua aleje mushindu mutambe buimpe uvuabu mua kutua muntu uvua mfumu muanyishe mushinga. Hamana uvua wela meji ne: muntu uvua mukalenge wamba au uvua yeye. Nunku, Hamana wakalomba bua benzele muntu au malu manene aa: bamuvuadike tshilamba tshia mukalenge, banyunguluke nende kudi muena mudimu munene wa mfumu mu Shushana mubande pa kabalu katu mukalenge ubanda ne muntu amuimbile misambu bua kumutumbisha. Fuanyikijabi muvua Hamana mua kuikala munyange ku mêsu pakamanyaye ne: muntu uvuabu ne bua kutua mushinga au uvua Môdekayi! Mmuntu kayi uvua mukalenge musungule bua kuimbila Môdekayi misambu ya butumbi? Uvua Hamana.—Ese. 6:4-10.

¹⁴ Hamana udi ukumbaja tshidibu bamuambile ku tshimfula-muoyo, pashishe udi uya kuende lukasa ne kanyinganyinga. Mukajende ne balunda bende bakamona ne: bu muvua Hamana mupeshe Môdekayi lumu ku mêsu kua bantu, bualu ebu buvua buleja muvuaye mua kupangila bua kutshimuna Môdekayi.—Ese. 6:12, 13.

15. a) Lutulu lua Esetê luakapatula bipeta kayi bimpe? b) Bua tshinyi mbimpe tuikale ne lungenyi lua ‘kuindila’?

¹⁵ Bu muvua Esetê ne lutulu, muindile dituku dikuabu bua kuambila mukalenge dilomba diende, wakashila Hamana tshikondo tshia yeye kuenza malu avua mua kumufikisha ku dikuluka. Bualu ebu kabuenaku buleja ne: Yehowa Nzambi ke uvua mupangishe mukalenge tulu anyi? (Nsu. 21:1) Kabiena bitukemesha bua mudi Dîyi dia Nzambi ditukankamija bua kuikala ne lungenyi lua ‘kuindila’ to! (Bala Mika 7:7.) Tuetu bindile Nzambi, tudi mua kumona ne: mushindu udiye ujikija malu adi matutonde mmupite kule ne kule malu atudi mua kuikala batekemene.

Wakakula ne dikima

16, 17. a) Ndîba kayi divua Esetê mupete “tshikondo tshia kuakula”? b) Mmunyi muvua Esetê mushilangane ne Washeti, mukaji uvua mukalenge nende kumpala?

¹⁶ Esetê kavua mua kuteka kabidi lutulu lua mukalenge mu diteta to. Mu tshibilu tshibidi, wakamuambila malu onso. Mushindu kayi? Pavua tshibilu tshienzeka, mukalenge wakamupesha mpunga wa kuakulaye pakamulombaye kabidi bua amuambile dilomba diende. (Ese. 7:2) “Tshikondo tshia kuakula” tshia Esetê tshiakakumbana.

¹⁷ Tudi mua kufuanyikija muvua Esetê wenda ulomba Nzambi wende munda munda kumpala kua kuambaye mêyi aa: ‘Bingikala musangane luse ku mêsu kuebe, mukalenge, biasua mukalenge, basungile muoyo wanyi ku dilomba dianyi ne basungile bantu banyi ku disengelela dianyi.’ (Ese. 7:3) Tumanye ne: Esetê wakajadikila mukalenge ne: uvua wangata dilumbuluisha diende ne mushinga bua tshivua mua kuikala tshimpe. Esetê uvua bushuwa mushilangane ne Washeti, mukaji uvua mukalenge nende kumpala, uvua mupuekeshe bayende milongo ku bukole. (Ese. 1:10-12) Kabidi, Esetê kavua mupepeje mukalenge bua muvuaye mueyemene Hamana to. Kadi wakasengelela mukalenge bua amukube bua kajimiji muoyo wende.

18. Mmunyi muvua Esetê muambile mukalenge tshilumbu tshivuaku?

¹⁸ Kakuyi mpata, dilomba edi diakalenga mukalenge ne kumukemeshadi. Nnganyi uvua mua kuikala uteta bua kushipa mukajende? Esetê udi utungunuka wamba ne: ‘Tudi bapanyibue, meme ne bantu banyi, bua kubutudibua ne bua kushipibua ne bua kujimijibua. Kadi bu tuetu bapanyibue bu bapika balume ne bapika bakaji, ngakadi kupuwa, kadi muena lukuna kakadi mua kufuta mukalenge ku bualu ebu bubi.’ (Ese. 7:4) Tumanye ne: Esetê uvua muleje tshilumbu tshiende ne muoyo mujima, kadi wakaleja kabidi ne: uvua mua kubenga kutshiamba bu bualu ebu buikale anu dinyoka tshianana divuabu bapesha bapika. Uvua ne bua kuambila mukalenge bua muvuabu mua kubashipa, bualu kubenga kuamba kuvua mua kuikala kabidi kubi nansha bua mukalenge.

19. Tshilejilu tshia Esetê tshia mushindu wa kuitabijija bantu tshidi tshitulongesha tshinyi?

¹⁹ Tshilejilu tshia Esetê tshidi tshitulongesha malu a bungi bua mushindu wa kuitabijija bantu. Wewe musue kuleja bualu kampanda bunene kudi muntu uudi munange anyi udi ne bukokeshi, kuikala ne lutulu ne kanemu ne kuamba bualu ne muoyo mujima kudi mua kukuambuluisha bikole.—Nsu. 16:21, 23.

20, 21. a) Mmunyi muvua Esetê muele mayele a Hamana patoke? Bualu ebu buakasaka mukalenge bua kuenza tshinyi? b) Hamana wakenza tshinyi pakamuelabu patoke?

²⁰ Ahashawelosha wakakonka ne: ‘Yeye udi nganyi, yeye udi penyi, udi welangana meji mu mutshima wende bua kuenza nunku?’ Teta kumona mudi Esetê ufunkuna munu wamba ne: ‘Mupumbishi ne muena lukuna wetu mmuntu eu mubi Hamana.’ Tshilumbu tshiakedibua patoke. Buôwa bukole buakamukuata. Fuanyikija tshiji tshivua mukalenge mua kuikala natshi pakamanyaye ne: mumupeshi wende wa mibelu uvuaye mueyemene uvua mumushime, mumufikishe ku ditua tshiala pa mukenji uvua mua kumufikisha ku dishipa mukajende uvuaye munange bikole! Mukalenge wakajuka ne lukasa muikale ne tshiji tshikole, kuyaye mu budimi bua kutukija.—Ese. 7:5-7.

²¹ Bu muvuabu bele Hamana patoke bua mayele ende, wakatuila mukaji wa mukalenge binu bua kumulomba luse. Pakapingana mukalenge mu nzubu ne kumonaye Hamana pa bulalu bua Esetê umulomba luse, wakabanda Hamana ne tshiji tshikole bu muntu uvua ukeba kuangata mukaji wa mukalenge ku bukole mu nzubu muende. Dimubanda edi divua ne bua kufikisha Hamana ku lufu. Bakaya nende bamujike tshilamba ku mêsu. Umue wa ku bena mudimu ba mukalenge wakambila mukalenge bua dikunji dinene divua Hamana musue kuowela Môdekayi. Ahashawelosha wakatuma dîyi diakamue bua buowelaku Hamana.—Esetê 7:8-10.

22. Mmunyi mudi tshilejilu tshia Esetê mua kutuambuluisha bua kubenga kujimija ditekemena ne ditabuja?

²² Lelu mu bulongolodi ebu mudi kamuyi buakane, mbipepele bua kuela meji ne: katuena mua kumona malu enzeka ne buakane nansha. Ukadiku pebe muele meji a nunku anyi? Esetê kavua mujimije ditekemena ne ditabuja nansha. Pakakumbana tshikondo, wakakula ne dikima bua kuleja tshivua tshiakane ne wakeyemena Yehowa bua yeye enze malu makuabu. Tuenze petu bia muomumue. Katshia ku tshikondo tshia Esetê too ne lelu, Yehowa katu muanji kushintuluka to. Utshidi anu ne bukole bua kuela benji ba malu mabi patoke anu muvuaye muenze bua Hamana.—Bala Musambu wa 7:11-16.

Wakenza malu ne lungenyi lua didipangisha malu bua Yehowa ne bua bena tshisamba tshiabu

23. a) Mmushindu kayi uvua mukalenge mufute Môdekayi ne Esetê? b) Mmushindu kayi uvua mêyi a buprofete avua Yakoba muambe pakavuaye pa kufua bua Benyamina makumbane? (Bala kabidi kazubu ka ne: “Mulayi wa buprofete wakakumbana.”)

²³ Ndekelu wa bionso, mukalenge wakalua kumanya ne: Môdekayi kavua anu muntu uvua mumukube bua kabamushipi patupu to, kadi uvua kabidi tatu mudishi wa Esetê. Ahashawelosha wakateka Môdekayi muntu muibidi mu bukalenge, muaba uvua wa Hamana. Mukalenge wakapesha Esetê nzubu wa Hamana ne bubanji buende; ne Esetê wakateka Môdekayi ku mutu kuabi.—Ese. 8:1, 2.

24, 25. a) Bua tshinyi Esetê kavua mubuele muende mua nzubu mulale panyima pa yeye mumane kuela mayele a Hamana patoke? b) Mmunyi muvua Esetê muteke muoyo wende mu njiwu bua musangu muibidi?

²⁴ Bu mukavua Esetê ne Môdekayi bikale mu bukubi, mukaji wa mukalenge eu uvuaku mua kubuela muende mua nzubu kulala anyi? Kuenza nunku kuvua mua kuleja muvuaye ukeba anu disanka diende nkayende. Tshikondo atshi, mukenji uvua Hamana muele bua kushipa bena Yuda bonso ukavua mumanyike ku nseke yonso ya bukokeshi bua Pelasa. Hamana uvua muele nshobo anyi Pû, bivua pamuapa mushindu kampanda wa malu a mîdima, bua kumanya tshikondo tshimpe tshia kubashipa. (Ese. 9:24-26) Kutshivua ngondo ya bungi bua tshikondo atshi kukumbana, kadi tshivua tshienda tshisemena ne lukasa. Kuvuaku tshia kuenza bua kuepuka njiwu eyi anyi?

²⁵ Bu muvua Esetê uditatshisha bua bantu bakuabu, wakateka kabidi muoyo wende mu njiwu padiye uya kumpala kua mukalenge musangu muibidi kabayi bamubikile. Musangu eu, udi udila bua bena mu tshisamba tshiabu, usengelela bayende bua kushipa mukenji mubi au. Kadi kabavua mua kushipa mikenji ivua miela mu dîna dia mukalenge wa mu Pelasa to. (Dan. 6:12, 15) Nunku mukalenge wakapesha Esetê ne Môdekayi bukokeshi bua kuela mukenji mupiamupia. Bakenza dimanyisha dikuabu divua dipesha bena Yuda bukenji bua kudikuba. Bendeshi ba tubalu bakaya mu nseke yonso ya mu bukokeshi bua Pelasa ne lukasa benda bamanyisha bena Yuda lumu luimpe elu. Nunku, bena Yuda bakapeta ditekemena dia kushala ne muoyo. (Ese. 8:3-16) Tudi mua kufuanyikija muvua bena Yuda ba mu bukalenge bujima abu, bambule bia mvita ne badilongolola bua kuluangana, bualu buvuabu kabayi mua kuenza bu koku kakuyi mukenji mupiamupia au to. Kadi bualu bua mushinga budi ne: ‘Yehowa wa biluilu’ uvuaku mua kuikala ne bantu bende anyi?—1 Sam. 17:45, NW.

26, 27. a) Mmushindu kayi uvua ditshimuna divua Yehowa mupeshe bantu bende dinene ne dia dikema? b) Mmêyi kayi a buprofete avua makumbane pavuabu bashipe bana ba Hamana?

²⁶ Pakakumbana dituku divuabu basungule, bantu ba Nzambi bakavua badilongolole. Musangu eu, nansha bena mudimu ba bungi bena Pelasa bavua ku luseke luabu, bualu lumu lua Môdekayi, muena Yuda uvuabu bateke muntu muibidi mu bukalenge lukavua lutangalake. Etshi tshivua ditshimuna dia pa buadi divua Yehowa mupeshe bantu bende. Kakuyi mpata wakalama bantu bende bua kababenzedi bibi, pavuaye mufile baluishi babu mu bianza biabu.a—Ese. 9:1-6.

²⁷ Bu mutshivua bana ba balume dikumi ba Hamana muntu mubi au ne muoyo, Môdekayi kavua mua kulombola nzubu wa Hamana mu bukubi to. Bakabashipa pabu. (Ese. 9:7-10) Nunku, mêyi a buprofete a mu Bible akakumbana; bualu Nzambi ukavua muambe muvuabu mua kubutula bena Amaleka bonso bavua badileje muvuabu baluishi ba bantu bende. (Dut. 25:17-19) Bana ba Hamana bavua pabu mua kuikala munkatshi mua bantu ba ndekelu menemene bavuabu bashipe mu tshisamba atshi.

28, 29. a) Bua tshinyi Yehowa uvua muanyishe bua Esetê ne bantu bende kuluanganabu mvita? b) Bua tshinyi tshilejilu tshia Esetê ndiakalenga kutudi?

²⁸ Esetê uvua ne bua kuambule bujitu bunene pa makaya ende ne buana buonso, mmumue ne: mukenji uvua ufikisha ku mvita ne dishipa bantu. Kabivua mua kuikala bipepele to. Kadi disua dia Yehowa divua ne: bakube bantu bende ku kabutu, bualu tshisamba tshia Isalele ke tshivua ne bua kupatula Masiya uvuabu balaye, muntu uvua mua kupetesha bantu bonso ditekemena. (Gen. 22:18) Batendeledi ba Nzambi lelu badi ne disanka bua kumanya ne: pavua Yezu uvua Masiya mulue pa buloba, uvua mukandike bayidi bende bonso bua kubenga kubuelakana mu mvita yetu miena dîna eyi.—Mat. 26:52.

²⁹ Nansha nanku bena Kristo badi baluangana mvita ya mu nyuma. Satana udi anu kabidi ujinga bua kunyanga ditabuja dietu kudi Yehowa Nzambi ne muoyo mujima. (Bala 2 Kolinto 10:3, 4.) Tudi ne diakalenga dia kuikala ne Esetê bu tshilejilu tshia kulonda! Anu bu Esetê, tudi tuleja ne: tudi ne ditabuja patudi tufikisha bantu ku ditaba malu atudi tuamba ne meji ne lutulu, bikale ne dikima ne tudipangisha amue malu ne muoyo mujima bua kusungila bantu ba Nzambi.