MALU A MU NSOMBELU
Mabenesha a kudi Yehowa akapita bionso bimvua muelele meji
MVUA musue kulua mpanda-njila. Kadi mvua ndiebeja ne: ‘Bumpanda-njila nebumpeteshe disanka menemene anyi?’ Mvua munange mudimu umvua ngenza mu Allemagne wa kutuma biakudia miaba mishilashilangane ya mu Afrike, bu mudi mu Dar es-Salaam, mu Elisabethville, ne mu Asmara. Tshivua mumanye ne: dimue dituku mvua mua kuenzela Yehowa mudimu wa ku dîba ne ku dîba miaba eyi ne mikuabu ya bungi ya mu Afrike to!
Ndekelu wa bionso, dielakana dimvua nadi diakajika, meme kuangata bumpanda-njila; nsombelu wanyi wakashintuluka mu mushindu umvua tshiyi muelele meji. (Ef. 3:20) Kadi nudi mua kudiebeja muvuabi bienzeke. Lekela nnulondele muakatuadija malu.
Mvua muledibue mu 1939 mu tshimenga tshia Berlin, mu Allemagne, ngondo mikese panyima pa Mvita mibidi ya buloba bujima mimane kubudika. Mu 1945, pakavuayi itua ku tshibungubungu, ndeke ya basalayi yakatuadija kumatshisha bombe ya bungi mu Berlin. Dimue dituku bombe buakakulukila mu musesu wetu, tuetu kunyemena dîku dijima muaba kampanda mulongolola bua kusokomena. Bua kupanduka, tuakalua kunyemena mu Erfurt, tshimenga tshivuabu balelele mama.
Meme ne baledi banyi ne muakunyanyi mu Allemagne bu mu 1950
Bu muvua mama ukeba bulelela ne muoyo mujima, uvua ubala mikanda ya bena nkindi ne ukonkonona malu a bitendendelelu bishilashilangane, kadi kayi upeta bua nsongo. Bu mu 1948, Bantemu ba Yehowa babidi bakalua kuetu. Mama wakabakidila, kubelaye nkonko bungi tshianana. Dîba dijima kadianji kukumbana, yeye kutuambila meme ne muakunyanyi wa bakaji ne: “Ndi mupete bulelela!” Abidi mmale asatu mmîpi, meme, mama, ne muakunyanyi, tuakatuadija kubuela mu bisangilu mu Erfurt.
Tuakapingana mu Berlin mu 1950, kutuadija kubuela mu tshisumbu tshia Berlin-Kreuzberg. Tuakaya kusombela muaba mukuabu anu mu Berlin amu, tuetu kutuadija kubuela mu tshisumbu tshia Berlin-Tempelhof. Panyima pa matuku, mama wakabatijibua, kadi meme mvua ngelakana. Bua tshinyi?
MUMVUA MULUANGANE NE BUNDU NE DIELAKANA
Bivua binkolela bua kuya kumpala bualu mvua ne bundu bua bungi. Munkatshi mua bidimu bibidi bijima tuvua tuya mu buambi ne bana betu bakuabu, kadi tshiyi meme ngakula to. Kadi malu akashintuluka pangakatuadija kusomba ne bena Kristo bavua baleje muvuabu ne dikima ne lulamatu kudi Yehowa. Kuvua bavuabu bele mu maloko a bena Nazi anyi a mu Allemagne wa ku Est. Bakuabu bavua babueja mikanda mu Allemagne wa ku Est mu musokoko, nansha muvuabu mua kubakuata kubela mu maloko. Tshilejilu tshiabu tshiakantua ku muoyo bikole. Meme kudiambila ne: bikalabu bateke muoyo wabu mu njiwu ne bafuane kubela mu buloko bua bualu bua Yehowa ne bua bena Kristo nabu, nanku mbimpe nduangane panyi bua kulekela bundu.
Bundu buanyi buakakepela patuakenza kampanye ka pa buaku ka mudimu wa kuyisha kavua kenzeke mu 1955. Muanetu Nathan Knorr wakamanyisha mu dibeji dia Mumanyishia (Angl.) ne: kampanye aku kavua munkatshi mua tumpanye tunene tukavua bulongolodi buenze. Wakamba ne: bamanyishi bonso bobu badituamu, “netuyishe bimpe menemene ngondo au mututu katuyi banji kuyisha.” Ke tshiakenzeka menemene! Panyima pa matuku makese, ngakadilambula kudi Yehowa, meme kubatijibua mu 1956 pamue ne papa ne muakunyanyi. Pashishe meme kudimona kumpala kua dipangadika dikuabu dinene.
Mvua mumanye ne: bivua bikengela ndue mpanda-njila, kadi mvua anu ndadikija. Tshia kumpala, ngakangata dipangadika dia kulonga mua kusumba bintu mu matunga makuabu ne mua kutumisha bikuabu bua kubipana. Pashishe meme kujinga bua kuenza mudimu bua mpiluke mu bimvua mulonge kumpala kua kulua mpanda-njila. Nunku mu 1961, ngakitaba bua kuenza mudimu mu tshimenga tshia Hambourg mudi dilobo dinene dia mu Allemagne. Bu mumvua mudibuinke mu mudimu au, mvua anu ndadikija bua kulua mpanda-njila. Ntshinyi tshimvua mua kuenza?
Ndi ne disanka dia bungi bua muvua Yehowa musake bena Kristo nanyi bua kungambuluisha bua kuteka mudimu wende pa muaba wa kumpala. Balunda banyi ba bungi bavua balue bampanda-njila ne bavua tshilejilu tshimpe kundi. Bualu bukuabu, muanetu Erich Mundt uvua mupanduke mu buloko bua bena Nazi wakankankamija pende bua kueyemena Yehowa. Wakamba ne: bana betu bavua badieyemene pavuabu mu maloko a bena Nazi bakalua kuteketa mu nyuma. Kadi bana betu bavua beyemene Yehowa ne muoyo mujima, bakashala bamulamate, kuluabu makunji mu tshisumbu.
Pangakalua mpanda-njila mu 1963
Muanetu Martin Poetzinger wakalua muena mu Kasumbu kaludiki pashishe uvua anu ukankamija pende bana betu, ubambila ne: “Dikima ke tshintu tshia mushinga mukole tshinudi mua kuikala natshi!” Pangakelangana meji a mêyi aa, ngakafika ku dilekela mudimu umvua ngenza, meme kutuadija bumpanda-njila mu ngondo 6/1963. Edi ke dipangadika ditambe buimpe dimvua muangate! Panyima pa ngondo ibidi, tshiyi nansha muanji kutuadija kukeba kamudimu kakuabu, bakanteka mpanda-njila wa pa buende. Ngondo mikese pashishe, Yehowa wakambenesha mu mushindu umvua tshiyi muelele meji. Bakambikila mu kalasa ka 44 ka Gilada.
NGAKAPETA DILONGESHA DINENE MU KALASA KA GILADA
Monayi bumue bualu bua mushinga mukole bumvua mulonge: “Kanumbuki lukasa miaba idibu banutuma bua kuenza mudimu to.” Muanetu Nathan Knorr ne muanetu Lyman Swingle ke bavua nangananga bimanyina bualu ebu. Bavua batukankamija bua tutungunuke anu ne mudimu wetu nansha kuikale ntatu. Muanetu Knorr wakamba ne: “Nenuimanyine pa tshinyi? Pa manyanu, tuishi tudi tusumangana, ne bupele anyi? Peshi nenuimanyine pa buimpe bua mitshi, bua bilongo, ne mimuemue idi nayi bantu? Ditatshishayi bua kunanga bantu!” Dimue dituku muanetu Swingle wakumvuija tshitu tshisaka bamue bana betu bua kulekela mudimu lukasa. Pavuaye wenda umvuija apu, wakumvua muadi, binsonji kumutengebela mu mêsu, yeye kupata, kuanji kuimanyika muyuki bua kudituja. Biakandenga ku muoyo bikole, meme kudisuika bua kubenga kuela Kristo mâyi ku makasa, nansha bana babu ba lulamatu.—Mat. 25:40.
Meme ne Claude ne Heinrich patuvua bamisionere ku Lubumbashi mu Congo mu 1967
Pakatupeshabu mikanda ivua ileja miaba ivuabu batutume, bena ku Betele bakuabu bakebeja bamue ba kutudi kuvuabu batutume. Bakakula bimpe bua muaba ne muaba wonso uvuabu batume bakuabu; kadi pangakamba meme ne: bavua bantume mu Congo (Kinshasa), bobu kupuwa, pashishe kuambabu anu ne: “Kah, mu Congo! Yehowa ikale nebe!” Tshikondo atshi, ngumu ivua ileja ne: mu Congo bantu bavua baluangana ne bashipangana bikole. Kadi mvua anu muvuluke malu amvua mulonge. Matuku makese tuetu bamane kujikija kalasa mu ngondo wa 9/1967, meme ne Heinrich Dehnbostel ne Claude Lindsay tuakenza luendu batangile ku Kinshasa, tshimenga tshikulu tshia Congo.
MUABA UTUVUA BALONGELE MALU A BUNGI A BUMISIONERE
Tuetu bamane kufika ku Kinshasa, tuakalonga Mfualansa ngondo isatu. Pashishe tuetu kuya ku Lubumbashi, uvuabu babikila kumpala ne: Elisabethville, pabuipi ne mikalu ya Zambie, kule menemene lua ku sud kua Congo. Tuakaya kusombela mu nzubu wa bamisionere munkatshi mua tshimenga.
Bu muvuabu kabayi banji kuyisha miaba ya bungi mu Lubumbashi, tuakasanka bikole bua mutuvua ba kumpala bua kuyisha benamu ba bungi lumu luimpe. Mu matuku makese, tuakapeta malonga a Bible a bungi, kupanga ne mua kulombola makuabu. Tuakayisha kabidi bena mbulamatadi ne bampulushi. Ba bungi ba kudibu bavua banyisha Dîyi dia Nzambi bikole ne mudimu wetu wa kuyisha. Bantu bavua batamba kuakula Swahili, nunku meme ne Claude Lindsay tuakalonga kabidi Swahili. Matuku makese pashishe, kututumabu mu tshisumbu tshia Swahili.
Nansha mutuvua bapete malu mimpe a bungi, tuakapeta kabidi ntatu. Misangu ya bungi, tuvua tutuilangana ne basalayi bakuatshike maluvu, bikale ne bingoma anyi ne bampuluishi bena tshimvundu bavua batushiminyina malu. Dimue dituku, tshisumbu tshia bampulushi bikale ne bingoma tshiakatubuelela mu nzubu wa bamisionere patuvua mu bisangilu. Bakatukuata kuya netu ku biro binene bia bampulushi, kutusombeshabu panshi too ne bu mu dîba dia 22:00, kushishabu kutulekela.
Mu 1969, bakanteka mutangidi muena ngendu. Pamvua mu tshijengu, ngakamanya mutu tshisuku tshia mu Afrike. Kuvua misangu imvua ngenza ngendu mile ku makasa, mpitshila mu bitotshi ne mu bisonsa bile. Mu musoko mukuabu, mu nzubu mumvua ndadila, muvua nzolo ne tuana tuende biladila muinshi mua bulalu buanyi. Tshiena mua kupua muoyo nansha kakese muvua mutoyi wa nzolo wa tshikuku au unjula ku tulu patshiatshia to. Pantu mvuluka mutuvua tuyukila ne bana betu malu a mu Bible basombe ku dîku dia kapia, bitu binsankisha bikole.
Bumue bua ku ntatu minene ituvua nayi buvua ne: kuvua Bantemu ba dishima bavua batua tshisumbu tshia bena Kitawalab nyama ku mikolo. Bamue ba kudibu bavua balue too ne bakulu. Bantu abu bavua bu ‘mabue adi masokome’ mu tshisumbu tshia bena Kristo. Bena Kristo balelela bavua batandula ba bungi ba kudibu. (Yuda 12) Ndekelu wa bionso, Yehowa wakakezula bisumbu bia bena Kristo, kuambuluishabi bua bantu ba bungi bitabe bulelela.
Mu 1971, bakantuma ku Betele ku Kinshasa, kumvua muenze midimu mishilashilangane, bu mudi wa difundilangana mikanda, wa kutangila dilomba dia mikanda, ne malu makuabu adi atangila mudimu wa kuyisha. Ku Betele, mvua mulonge mua kulongolola mudimu wetu mu ditunga dialabale muvua malu a bungi kaayi enda bimpe. Kuvua misangu ivua mikanda ituvua tufundila bisumbu yenza ngondo ne ngondo bua kufika. Ivua iyila ku ndeke, pashishe bayela mu matu; kadi matu avua akalama mu bilongo bia pa mâyi, enza mbingu ne mbingu. Kadi nansha muvuaku ntatu eyi ne mikuabu kabidi, mudimu uvua anu wenzeka.
Bivua binkemesha bikole pamvua mmona muvua bana betu benza mpungilu minene nansha muvuabu kabayi ne makuta a bungi. Bavua bapempa mutunda bua kuenza muaba wa tshiakuidi, benza bimanu bia masele, ne pashishe benza bikata bia masele bua kusombelapu. Bavua basa nshiba, babambala, baluka biata bia malenge babiela kuulu, ne bavua benza mêsa anu nanku. Bu muvuabu kabayi ne misonso, bavua bapulula bizubu bia mitshi, babienza nshinga bua kusuika bintu bionso abi. Bivua binkemesha bikole bua muvua bana betu bamanya tshia kuenza nansha muvuabu mu nsombelu mikole. Ngakalua kubananga bikole be! Pakantumabu muaba mukuabu, bakatuadija kunsamina muoyo bikole.
MU KENYA
Mu 1974, bakantuma ku Nairobi, ku Betele wa mu Kenya. Kuvua mudimu wa bungi wa kuenza, bualu Betele wa mu Kenya uvua utangila mudimu wa kuyisha mu matunga 10 mena mutumba. Bavua bakandike mudimu wetu mu amue a ku matunga au. Bavua bantumamu misangu ya bungi, nangananga mu Éthiopie muvua bana betu bakengeshibua ne batata bikole. Bavua bakengesha ba bungi ba kudibu ne tshikisu anyi babela mu maloko, banga babashipa ne kubashipa. Kadi bavua bananukila ne lulamatu bualu bavua mu malanda mimpe ne Yehowa ne bena Kristo nabu.
Mu 1980, bualu bua disanka buakangenzekela: ngakasela Gail Matheson. Gail ngua mu Canada. Tuvua nende mu kalasa ka Gilada ne tuvua tufundilangana mikanda. Bavua bamutume yeye mu Bolivie. Panyima pa bidimu 12 tuakatuilangana mu New York. Matuku makese pashishe, tuetu kuselangana mu Kenya. Ndi ne dianyisha dia bungi kudi Gail, bualu utu anu umona malu mudi Yehowa uamona ne usanka ne bidiye nabi. Utshidi anu unkuatshisha ne dinanga dionso.
Mu 1986, bakatutuma mu mudimu wa butangidi buena ngendu, eku meme muikale muena mu Komite wa Filiale. Tuvua tuenza mudimu au too ne mu matunga a bungi avua Betele wa mu Kenya utangila.
Ngenza muyuki mu mpungilu mu Asmara mu 1992
Ndi mvuluka bimpe musangu kampanda patuvua tulongolola mpungilu kasanga mu Asmara (mu Érythrée) mu 1992 pavuabu kabayi banji kukandikamu mudimu wetu. Tuakapeta tshizubuzubu tshibi menemene pambelu, munda kamuyi bumonyi. Kadi dituku diakatuadija mpungilu, ngakakema bikole bua muvua bana betu bandamune tshizubuzubu atshi tshilue muaba mulenga wa kutendelela Yehowa. Mêku a bungi avua malue ne bilamba bia kulengeja nabi, babibuikile miaba yonso ivua mibi. Tuvua bantu 1 279 mu mpungilu au. Uvua mpungilu muimpe wa dikema!
Mudimu wa butangidi buena ngendu uvua dishintuluka dinene kutudi bualu tuvua tulala miaba mishilashilangane. Umue musangu tuakasombela mu nzubu munene mulengeja bimpe ku muelelu kua mbuu; musangu mukuabu tuakasombela mu kazubu ka bilatalata kuulu ne kuinshi, nkumba muikale mutantshi wa metre 100 kule naku. Kadi nansha mutuvua benze mudimu miaba mishilashilangane ayi, tudi tuvuluka malu mimpe a mutuvua tuyisha bikole ne bampanda-njila ne bamanyishi ba tshisumi. Pakatutumabu muaba mukuabu, biakatusama ku muoyo bikole bua mutuvua ne bua kushiyangana ne bana betu aba.
MASANKA ATUVUA BAPETE MU ÉTHIOPIE
Kumbukila mu 1987 too ne mu 1992, mbulamatadi ya matunga a bungi avua Betele wa Kenya utangila mudimu uvua wenzekamu yakanyisha mudimu wetu. Biakambuluisha bua kuenza Betele mikuabu ne biro bia matunga (anyi bidi bitangila mudimu mu matunga). Mu 1993, bakatutuma ku biro bia ku Addis Abeba, mu Éthiopie. Mudimu wetu uvua muenzekamu mu musokoko munkatshi mua bidimu bia bungi, kadi dîba adi mbulamatadi ukavua muwanyishe.
Patuvua mu mudimu wa butangidi buena ngendu mu Éthiopie mu 1996
Yehowa mmubeneshe mudimu wetu mu Éthiopie. Bana betu ba bungi bakalua bampanda-njila. Katshia ku 2012, bana betu bia pa lukama bipite pa 20 batu balua bampanda-njila tshidimu tshionso etshi. Bualu bukuabu, tulasa tuetu tua malu a Nzambi ntulongeshe bana betu mudibi bikengela, ne mbibake Nzubu ya Bukalenge mipite pa 120. Mu 2004, bena mu dîku dia Betele bakumbuka mu Betele wa kale, kuyabu mu wa mupiamupia. Nzubu wa Mpuilu uvuabu bibake kabidi mu lupangu lua Betele au uvua dibenesha dinene.
Mu kupita kua bidimu, meme ne Gail tuakashemesha bulunda ne bana betu ba mu Éthiopie. Tudi babanange bikole bua mutubu bantu ba malu mimpe ne banange bantu. Bu mudi tusamasama tututatshisha matuka aa, mbatutume ku Betele wa ku Mputu wa pankatshi kudi bana betu batutabalela ne dinanga dionso. Kadi bana betu ba mu Éthiopie badi batusamina muoyo bikole.
YEHOWA MMUBENESHE MUDIMU
Tudi badimuenene mudi Yehowa muyishe mudimu wende kumpala. (1 Kol. 3:6, 9) Tshilejilu, musangu wa kumpala ungakayisha bena mu Rwanda bavua balue kumbula tshiamu tshia mikatu mu Congo, kakuvua bamanyishi mu Rwanda to. Kadi patudi tuakula apa, bakadimu bapite pa 30 000. Mu 1967, mu Congo (Kinshasa) muvua bamanyishi batue ku 6 000, kadi lelu bakadi batue ku 230 000, ne bantu bapite pa muliyo mujima bavua babuele mu Tshivulukilu mu 2018. Bungi bua bamanyishi ba mu matunga onso avua Betele wa Kenya utangila midimu ivua yenzekamu mbuvule bupite pa 100 000.
Kukadi bidimu bipite pa 50, Yehowa uvua munsake bua kuangata mudimu wa ku dîba ne ku dîba ku diambuluisha dia bena Kristo nanyi bashilashilangane. Nansha muntshidi anu ne bundu, ndi mulonge mua kueyemena Yehowa ne muoyo mujima. Malu andi mudimuenene mu Afrike mmangambuluishe bua kuikala ne lutulu ne kusanka ne bindi nabi. Meme ne Gail tudi tuanyisha bikole bana betu ba balume ne ba bakaji batu bakidila benyi, batantamena ntatu, ne beyemena Yehowa mu mushindu wa dikema. Ndi ne dianyisha dia bungi kudi Yehowa bua ngasa wende. Bushuwa, mabenesha a Yehowa mmapite bionso bimvua mua kuelela meji.—Mis. 37:4.
a Dituakalua kubikila ne: Mudimu wetu wa Bukalenge, lelu Mabeji a Tshisangilu tshia Nsombelu ne mudimu wetu wa buena Kristo.
b Muaku “Kitawala” udi ufumina ku muaku wa mu Swahili udi umvuija “kukokesha, kuludika, anyi kulombola.” Tshisumbu etshi tshivua ne tshididi munda muatshi; tshivua tshikeba dipanda dia ditunga dia Congo. Bena Kitawala bavua bangata mikanda ya Bantemu ba Yehowa, bayilonga, ne bayabanyina bantu. Bavua bakonyangaja malongesha a mu Bible bua kutua malu abu a tshididi, bilele biabu bivua bisuikakaja ku bitabataba, ne nsombelu wabu wa tshiendenda nyama ku mikolo.