Mukanda wamuBayibolu Naambala 41—Maku
Nsoneki: Maku
Awisonekeleli: muRoma
Awimanishili Kuwisoneka: Kwakwihi na 60–65 C.E.
Yaaka Yahitiluhu: 29–33 C.E.
HAMPINJI yamukwatiluwu Yesu kuŊesemani, apostolu atemukili, amulondeleleli kudi ‘mukwenzi weyala wavwalili ihina dadiwahi hamujimba wamukunkulu.’ Chiyakeñeluwu kumukwata kudi izaza, ‘hakushiya odu ihina, hakutemuka nzekesi.’ Mukwenzi weyala yeniwu watela wadiña Maku. Amulumbulula mumukanda waYililu nawu “Yowanu atumbiluwu ijina dikwawu daMaku” nawa watela wafumini kuchisaka chaheta chadiña muYerusalema, muloña adiña netala dawu niañamba jawu. Mama yindi Mariya, niyena wadiña mukwaKristu, nawa chipompelu chatachi chazatishileña itala damama yindi hamu neyi iluña dakupompela. Hampinji yamupulwishiluwu kudi kañelu kufuma mukaleya, Petulu wayili kwitala denidi nawa waweni amana kwetu anapompeli kunidi itala.—Maku 14:51, 52; Yil. 12:12, 13.
2 Kamishonali Baranaba, kaLevi wakuKipirosi, wadiña musonya Maku. (Yil. 4:36; Kol. 4:10) Hampinji yenjiluwu aBaranaba naPawulu kuYerusalema nakukwashana kutalisha hanzala yadiñaku, Maku wamwilukili Pawulu. Chakubula nikujinooka, antu adikudileñayi nawu muchipompelu niakwakushimwina ahempwileña, amusañumwini Maku kwikala nampwila yakukalakala mudimu wawumishonali. Dichi wadiña mulunda nawa kalama kaPawulu niBaranaba halwendu lwawu lwatachi lwawumishonali. Hela chochu, Maku wayishili kuPerega, Pamfwiliya hamuloña wayuma yimu, nawa wafuntili kuYerusalema. (Yil. 11:29, 30; 12:25; 13:5, 13) Haniwu muloña, Pawulu wakaanini kuya naMaku halwendu lwamuchiyedi lwawumishonali, nawa chumichi chaleñeleli Pawulu naBaranaba kwambuka. Pawulu wayili naSilasi, Baranaba wayili namusonyindi Maku nawa ayili nawatu kuKipirosi.—Yil. 15:36-41.
3 Maku wakoleleli mumudimu wakushimwina nawa hakwashili chikupu Baranaba hohuku, ilaña wakwashili kapostolu Petulu niPawulu. Maku wadiña naPawulu (kwakwihi na 60-61 C.E.) hampinji yamushiluwu katachi mukaleya muRoma. (Fwile. 1, 24) Maku wadiña cheñi naPetulu muBabiloni hakachi kayaaka 62 ni 64 C.E. (1 Pet. 5:13) Pawulu wadiña cheñi mukaleya muRoma hadaha muchaaka cha 65 C.E., nawa mumukanda wasonekeliyi wamulejeli Timotewu kwinza naMaku, wahosheli nindi, “muloña wankwashaña kumudimu.” (2 Tim. 1:8; 4:11) Haniwu mukanda dihu hamutenenuwu Maku kakukumishaku munsañu yamuBayibolu.
4 Iyi Nsañu Yayiwahi yayihi ayisonekeli kudi Maku yeniwu. Wadiña nakukalakala hamu nawapostolu aYesu nawa wadihanini mumudimu wakushimwina nsañu yayiwahi. Ilaña Maku hadiña hakachi kawapostolu 12 aYesuku, nawa hadiña mulunda waYesu chikupuku. Indi nsañu yeniyi yakunama yamwekeshaña nsañu yamudimu waYesu kwikala yalala kufumisha kutachi kushika nikunsa wayiweneni kudihi? Kwesekeja nachisemwa chakusambila chaPapias, Origen niTertullian, nsañu yeniyi wayifumishili kudi Petulu, wadiña ibwambu daMaku chikupu.a Komana Petulu hamuteneni nindi ‘mwanamuku’? (1 Pet. 5:13) Petulu wadiña chinsahu wamweni yuma yejima yasonekeliyi Maku, dichi Maku watela wadizili yuma yayivulu yabula muNsañu yikwawu Yayiwahi. Chakutalilahu, Maku wahosheli hadi “añamba” azatilileña Zebedewu, mukwambumba wamulembeleleli Yesu ‘nakumufukamina,’ iyala mukwandemoni ‘wadisupoleleña malola,’ wahosheli nihawuprofwetu waYesu ‘wakwinza kwaMwana kamuntu nañovu yeneni nilubanji lwakulema’ hampinji yashakaminiyi haMpidi yaOliveta “yatalañani natembeli.”—Maku 1:20, 40; 5:5; 13:3, 26.
5 Petulu wadiña muntu wamuzañalu chikupu, dichi wateleleli kuhameka nikumulumbulwila Maku yitoñojoka yadiña naYesu. Dichi kakavulu Maku wasonekeli hanochi chatiyileñayi Yesu nichelileñayi, chakutalilahu, nawu wayitalili “wejima wawu kwi-ndo nakuzuwa, hakuneña,” nawa “hakudishishimuna,” nawa nawu “hakudishishimuna nankashi muspiritu yindi.” (3:5; 7:34; 8:12) Maku diyi watwileja chatiyiliyi Yesu hadi ona nyuli samaheta wakansi nawa wahosheli nindi, ‘wamukeñeli.’ (10:21) Twawanaña nsañu yakuzañalesha nawu, Yesu hamwimikili hohu ona mwana wanyanya mukachi kwawatumbanji twinduku, ilaña ‘wamwakatili mumakasindi,’ nawa hampinji yikwawu ‘wayakatili anyana mumakasindi.’—9:36; 10:13-16.
6 Yililu yaPetulu yikwawu yamwekeni munsonekelu yaMaku, yidi neyi nzatilu yindi, wumi windi, ñovu, kulema nichalumbulwileñayi yuma. Chamwekana neyi wateleleli kulumbulula yuma yamwekeneña mukunyakashana. Chakutalilahu, izu dakwila nawu “hohenohu” damwekana kapampa kakavulu, kulonda kushimuna nsañu munjila yayiwahi.
7 Hela chakwila Maku wadiña nawuswa wakwiluka Nsañu Yayiwahi yaMatewu, nawa nsañu yasonekeliyi yikweti mapesenti 7 hohu abula kwikala muNsañu Yayiwahi yikwawu, chikwikala chaluwa kukuhwelela netu Maku wehihishili Nsañu Yayiwahi yaMatewu nakubombelamu yikuma yikwawu yantesha yadimena. Matewu wamulumbulwili Yesu hamu neyi Mesiya nawa Mwanta wakaninuwu, Ilaña Maku walumbulwili hawumi windi ninyidimu yindi munjila yacheñi. Maku wamulumbulwili Yesu hamu neyi Mwana kaNzambi wakoñeleña yihayamisha, nawa Chamwinu mukwakushinda. Maku wakonkomweneni hanyidimu yaKristu kubadika hajimpanji nintañishilu yindi. Washimuna hohu hayishimu yantesha nijimpanji jajilehi jashimwiniyi Yesu, ilaña Mpanji yahaniniyi haMpindi hayisonekeluku. Dimuloña wehihila Nsañu Yayiwahi yaMaku, hela chakwila yekala nansañu yayivulu neyi chekala nyikanda yikwawu. Yihayamisha 19 ayishimuna jiika.
8 Matewu wasonekeleli aYudeya Nsañu yindi Yayiwahi, ilaña Maku wasonekeleli aRoma. Tuneluki ñahi chumichi? Nshimbi yamwinkeluwu Mosi ayishimuna hohu hampinji yahosheleñawu hampanji yatalishili kunshimbi yeniyi, ilaña nsañu yachihandilu chaYesu ayishiyahu. Nsañu yayiwahi yaKristu ayilumbulula neyi hinsañu yalema mukaayi kejima. Walumbulwili hatushidikilu twawaYudeya nihantañishilu yabulili kwilukawu antañi abulili kwikala aYudeya. (2:18; 7:3, 4; 14:12; 15:42) Mazu amwidimi daAramaic ayibalumwini. (3:17; 5:41; 7:11, 34; 14:36; 15:22, 34) Wazatishileña majina amwiluña daPalestine nikulumbulula nyitondu yadiña mudina iluña. (1:5, 13; 11:13; 13:3) Kulema kwamali awaYudeya ayilumbulula mumali awaRoma. (12:42) Wazatishili mazu amwidimi daLatin kubadika ansoneki amakwawu aNsañu Yayiwahi, yakutalilahu yidi neyi speculator (mushidika wahembaña mwanta), praetorium (chipañu chañuvulu), nicenturio (mukulumpi wawamashidika).—6:27; 15:16, 39.
9 Chineli Maku wasonekeli kutalisha hadi aRoma, dikwila nawu wasonekeleli muRoma. Chisemwa chadiñaku chatachi nimazu ekala mumukanda amwekeshaña nawu mukanda weniwu awisonekeleli muRoma hekwawu hampinji yadiña kapostolu Pawulu katachi hela kamuchiyedi mukaleya, nawa mwadiña muchaaka cha 60-65 C.E. Muyaaka yeniyi Maku wadiña muRoma kamu hela kayedi. Akwakusoneka kutalisha hanyikanda yamuBayibolu ejima amuyaaka nkulakaji yamuchiyedi niyamuchisatu, etejeli nawu Maku diyi wadiña nsoneki. Mukachi kayaaka nkulakaji yamuchiyedi, Nsañu Yayiwahi yadiña yawanina dehi kudi akwaKristu. Chineli wawanikaña muNyikanda yachiGriki yawakwaKristu chamwekeshaña walala waNsañu Yayiwahi yaMaku.
10 Hela chochu, kukunkulula kwakulehi nikwakwihi kuyabombelañawu mpinji jikwawu mukapetulu 16 vasi 8, hiyakwimonaña neyi kwalalaku. Mumamanusikiliputi amavulu akushankulu chidi neyi Sinaitic niVatican No. 1209, hiyekala mwokuku. Atudizi ayedi Eusebius niJerome amuyaaka nkulakaji yamuchiwana aditeja nawu nsonekelu yalala yamanini namazu akutena nawu “atiyili woma.” Chakubula kujinooka kukunkulula kukwawu akwibombeleluku kulonda kuwahisha nkumishilu yaNsañu Yayiwahi yakumishawu chakukasumwisha.
11 Nsañu yasonekeliyi Maku yekala yoloka muloña Nsañu yindi Yayiwahi hiyesekana hohu naNsañu yikwawu Yayiwahuku, ilaña yesekana naNyikanda Yajila yejima kufuma kuKutachika nakushika kuChimwekeshu. Kubombelahu, Yesu amumwekesha kapampa kakavulu hamu neyi muntu wukweti ñovu bayi neyi munhoshelu yindi hohuku ilaña hayuma yañovu, Satana niandemoni, kuyikatu nikunyisoñu hamu nikufwa. Dichi Maku watachikili nsañu yindi namazu amawahi akwila nawu: ‘Mwatachikilili nsañu yayiwahi yaYesu Kristu.’ Kwinza kwindi nimudimu windi, chalumbulula “nsañu yayiwahi” nawa kudiza Nsañu Yayiwahi yaMaku yatela kuhetesha antañi ejima. Nsañu yalumbulwiliyi Maku yasenda mpinji yakufuma munoña ya 29 C.E. nakushika munoña ya 33 C.E.
CHIWAWAHILA
31 Kuhitila munsañu yeniyi yatiyakana yasonekeluwu hadi Yesu Kristu, ejima atañaña nsañu yaMaku kufuma tuhu kudi akwaKristu akusambila nakushika nimakonu, anatweshi kwiluka wuprofwetu wawuvulu wamuNyikanda yachiHeberu wunashikijewi kutalisha hadi Mesiya. Kutachika namazu akusombolola akutachikilahu nawu, “Tiya, hinukutemesha ntemesha yami kuwukuya,” nakushika hampinji yahosheliyi Yesu mazu achineñi hamutondu wakuyandishila nindi, “Nzambi yami, Nzambi yami, wunanshiyilidi kanka wami?” Nsañu yejima yamudimu windi wakushimwina, neyi chasonekeliyi Maku yesekana nachashimwineñahu dehi Nyikanda yachiHeberu. (Maku 1:2; 15:34; Mal. 3:1; Mas. 22:1) Kubombelahu, yihayamisha ninyidimu yindi yabadika, ntañishilu yindi yayiwahi, nhoshelu yindi yalala, kuhosha kwindi kwashindamena Hezu nispiritu yaYehova, nikubiña anyikoku munjila yakukeña—yuma yejimiyi yamumwekesheleña nawu hiMuntu wenjili nañovu hamu neyi Mwana kaNzambi. Watañishileña hamu ‘neyi muntu wukweti wanta,’ wanta watambwiliyi kudi Yehova nawa wakonkomweneni ‘hakushimwina nsañu yaNzambi yayiwahi,’ nakuhosha nindi, “wanta waNzambi wudi kwakwihi,” nawa diwadiña mudimu windi walema hampinji yadiñayi hamaseki. Ntañishilu yindi yahetesha chikupu antu ejima alondelaña kufumba kwindi.—Maku 1:22, 14, 15.
32 Yesu walejeli atumbanji twindi nindi: “Enu anayinki nsañu yawanta waNzambi yajindawu.” Maku wazatishili nhoshelu yakwila nawu “wanta waNzambi” kapampa 14 nikushimuna nshimbi jajivulu kudowu akukeña kutambwila wumi kuhitila muWanta. Yesu wahosheli nindi: “Muntu wukujimbeshela wumi windi hamujimba wamami nihansañu yayiwahi, wakawuhemba.” Chuma chakañeshaña kuheta wumi atela kuchifumishahu: “Chinawahi kwiñila muwanta waNzambi nadisu dimu, hichinawahi kukunatila mukaluña kachinana namesu ayeduku.” Yesu watwalekeluhu kuhosha nindi: “Muntu wukubula kutambula wanta waNzambi neyi mwana wanyanya, hakwiñilamu nihantuku,” nawa “Akwamaheta o chamonañawu kukala kwiñila muwanta waNzambi!” Wahosheli nindi muntu wovwahilaña nshimbi jiyedi jabadika walema chikupu kubadika nyilambu yakushita yejima niyimuna yakuketula yejima nawa ‘hadi kwakulehi nawanta waNzambuku.’ Nshimbi jeniji nintañishilu yikwawu yaNsañu Yayiwahi yaMaku kutalisha haWanta, yikweti kusoñamisha kwakuwahi kutwatela kuzatisha munshakaminu yetu.—4:11; 8:35; 9:43-48; 10:13-15, 23-25; 12:28-34.
33 Nsañu yayiwahi ‘yasonekeli Maku’ hadaha yinateli kutañewa yejima muora yimu hela jiyedi nakuleñela antañi kuzañalala, mukunyakashana, nikuhituluka chiwahi mumudimu waYesu wakushimwina. Kutaña nsañu yeniyi yonenewa, nikudiza chikupu nikutoñojoka nakanañachima yaheteshaña mpinji yejima. Nsañu Yayiwahi yaMaku yekala yakuhetesha kudi akwaKristu anakukabishawu makonu neyi chiyadiña muyaaka nkulakaji yakusambila, nawa akwaKristu alala anakutalañana makonu ‘nanyaka yakala,’ nawa atela kwikala nanshimbi yeniyi yonenewa neyi yasonekawu hadi Chakutalilahu chetu, Yesu Kristu. Tañenu nsañu yeniyi, zañalalenu nansonekelu yachu yayiwahi, nawa koleshewenu kulonda mulondeli mumahaji aYesu, Mukwakubuza nawa Mukwakuwahisha chikuhwelelu chetu, namuzañalu wowumu wakubula kuhimpa neyi chamwekesheliyi. (2 Tim. 3:1; Heb. 12:2) Eña, mwilukenu Yesu hamu neyi muntu wakalakeleña chikupu, inzalenu namuzañalu windi, nawa imbujolenu kashinshi kindi kakubula kuhimpa nikumika kweseka niikañesha dasweja. Kundejewenu nanichi chibalu chaNyikanda yonenewa. Yilishenu yiyiheteshi hampinji yimunakufwila kuheta wumi wahaya nyaka.
[Tumazu twaheshina]
a Insight on the Scriptures, Vol. 2, ifu 337.