-
Nsañu Yalema NankashiKaposhi Kakutalila (kawantu Amavulu)—2016 | Na. 4
-
-
MUTU WUDI HAKAVA | BAYIBOLUE—CHIYABULILA KUJIYA
Nsañu Yalema Nankashi
Kwosi mukanda wansakililu wunateli kwesakana naBayibolu. Kwosi mukanda wunahimpi yuma yakuhwelelawu antu hadi yaaka yayivulu wunabadiki Bayiboluku. Cheñi, kwosi mukanda wunabadiki Bayibolu wunashinshikiwu kulonda amoni neyi mudi yiluwa.
Chakutalilahu, akwakusandujola amakwawu ahoshaña nawu mumaBayibolu akatataka mwosi nsañu yalala yasonekeliwu hatachi. Muntu wumu wadiza jansakililu wahosheli nindi, “Tuneluki wanyi neyi twatuntulwili iyi nsañu chiwahi kwesekeja nachiyadiña munyivuñilu. Tukweti hohu makopi akweti yiluwa yayivulu nawa makopi amavulu ayisonekeli kufuma munyivuñilu yatachi yinashakami nkulakaji yanyaka nawa ayisonekeli munjila jamboka-mboka chikupu.”
Antu amakwawu hamuloña wansakililu yawu, ajinookaña neyi chakwila nsañu yamuBayibolu yalala. Chakutalilahu, Faizal amudizishili kudi antaña jindi abula kwikala akwaKristu nawu Bayibolu himukanda wajila, ilaña ayihimpa. Wahosheli nindi, “Chafuminimu, nakeñeleña wanyi antu kunleja nsañu yamuBayibolu. Muloña adiña wanyi naBayibolu yasonekeluwu hatachi. Ilaña ayihimpa.”
Komana twatela kujinooka muloña wakwila Bayibolu ayihimpa? Talenu awa malwihu: Komana munateli kukuhwelela muyikaninu yayiwahi yashimunawu muBayibolu yakumbidi neyi muneluki wanyi nenu iyi yikaninu yafumini munyikanda yatachi? (Aroma 15:4) Komana munateli kuzatisha nshimbi yamuBayibolu kulonda mufuukuli chiwahi hanyidimu, chisaka hela hakudifukula neyi awa maBayibolu adiku akweti yiluwa yawantu?
Hela chakwila nyikanda yaBayibolu yatachi yajiya, tunateli kukeñakeña munyivuñilu yanyaka, nimumamanyusikilipitu aBayibolu amavulu. Indi awa mamanyusikilipitu anabuli ñahi kujiya, kukisika, kuyikañesha nikuhimpa nsona? Kubula kujiya kwanyivuñilu yaBayibolu kukuyikwasha ñahi kukuhwelela nenu nsañu yidi muBayibolu yamakonu yalala? Talenu ñakwilu yanawa malwihu muchibaaba chinalondeluhu chinakuhosha nawu Bayibolu yakisikili wanyi.
-
-
Bayibolu Yakisikili WanyiKaposhi Kakutalila (kawantu Amavulu)—2016 | Na. 4
-
-
MUTU WUDI HAKAVA | BAYIBOLUE—CHIYABULILA KUJIYA
Bayibolu Yakisikili Wanyi
KUKALA: Ansoneki aBayibolu atachi niakwakutuntulula asonekeleña hanyilela nihayitembi.a (2 Timotewu 4:13) Iyi yuma yakwashili ñahi Bayibolu kubula kujiya muwubanji muyadiña?
Nyilela yatabukileña nikufukuluka nawa yadiña yakola wanyi. Akwakusandujola amuEjipitu aRichard Parkinson niStephen Quirke ahosheli nawu, “Nyilela yakisikileña hela kushala hohu kwanyonji. Neyi anayihembi, muvuñilu wunateli kwila kabuwa hela kutoka muloña wamunyañu nawa anateli kuwida kudi anfwa hela tububu neyi ayijiika.” Nyilela yikwawu chiyatachikiliwu kuyizatisha, ayanyikileña kumwaana nankashi hela kuyisha mututa nawa yakisikileña nankashi.
Chitembi chakola kubadika nyilela, ilaña chatabokaña neyi achihemba chatama hela kuchisha kumwaana wasweja hela mututa.b Chitembi achidaña cheñi kudi atububu. Hela chochu, mukanda wumu wansañu yanyaaka waEveryday Writing in the Graeco-Roman East washimuna nawu, “Nyikanda yantesha hohu yansañu yanyaaka diyi yabulili kujiya.” Neyi Bayibolu yajiyili, kachi nsañu yekalamu yajiya dehi.
BAYIBOLU CHIYABULA KUJIYA: A Yudeya ashiliku nshimbi yakwila nawu mwanta wejima watela ‘kudisonekala Nshimbi jindi yomweni,’ kufuma munyikanda yitanu yatachi yamuBayibolu. (Kuhituluka 17:18) Hela chochu, akwakusoneka edishili mamanyusikilipitu amavulu chakwila muyaaka nkulakaji yakusambila C.E., Nyikanda Yajila yavulili nankashi mumasinagogi mwahita Isarela yejima nikumaluña amalehi akuMasidoniya. (Luka 4:16, 17; Yililu 17:11) Indi mamanyusikilipitu amakwawu akushankulu abulili ñahi kujiya nakushika nimakonu?
Mamanyusikilipitu atenañawu nawu Nyivuñilu Yakukaluñalwiji Kafwa anashakami nkulakaji yanyaka munsaba jamawumba jashiluwu mumaluña awuma
Philip W. Comfort wadiza nsañu yaChitiyañenu Chachiha wahosheli nindi, “A Yudeya ayilukili nawu ahembeleña nyivuñilu yadiña naNyikanda Yajila mujinsaba kulonda yibuli kukisika.” Chakadi nikujina akwaKristu dichahembeleñawu. Dichi, mamanyusikilipitu amakwawu aBayibolu ayiwanini mujinsaba jamawumba, kushilahu tuhu nimuyisweku, mumayeñu nikumaluña awuma.
YUMA YINAFUMIMU: Yibalu yamamanyusikilipitu aBayibolu, kubadika hadi yaaka 2,000 yinahituhu yidi kwoku nikulelu. Kwosi mamanyusikilipitu akushankulu anashakami yaaka yayivulu neyi awaku.
a Nyilela hichuma chiyasonekeleñahu chafumineña kumutondu wakumenji wukweti ijina damulela. Chitembi chafumineña kuchitembi chakanyama.
b Chakutalilahu, akwanshimbi afwachikili mukanda wasonekeliwu hachitembi waU.S. Declaration of Independence. Dichi, kwakwihi nayaaka 250 yinahitihu, nsona yatachikili kufukuluka chakwila hiwukutwesha kuyimona chiwahiku.
-
-
Bayibolu Chiyabulila Kujiya NekañeshaKaposhi Kakutalila (kawantu Amavulu)—2016 | Na. 4
-
-
MUTU WUDI HAKAVA | BAYIBOLUE—CHIYABULILA KUJIYA
Bayibolu Chiyabulila Kujiya Nekañesha
KUKALA: Akwamapolitiki niakulumpi jansakililu amavulu elileña yuma yambukaku nansañu yamuBayibolu. Kakavulu, azatishileña wuswa wawu kukañesha antu kwikala, kwidisha hela kutuntulula Bayibolu. Talenu yakutalilahu yiyedi:
Kwakwihi na 167 B.C.E.: Mwanta Seleucid Antiochus Epiphanes, wafwilileña kukanjikija aYudeya ekali munsakililu yawaGriki, nawa waheni nshimbi nindi Nyikanda yejima yachiHeberu atela kuyikisañana. Mukwakusoneka Heinrich Graetz wasonekeli nindi antu jindi “atabwileña nikwocha nyivuñilu yejima yawanineñawu nikujaha antu ahamukileña nakutaña nyikanda.”
Kwakwihi nayaaka 800 yinahituhu: Anlomboli amakwawu awaKatolika, azuwilileña antu ashimwineña chatañishaña Bayibolu chatela atañisheña tushidikilu twamuKatolika, muntu wawanineñawu nanyikanda yamuBayibolu yabula kwikala yaMasamu muchiLatin amuteneneña nawu mukwakusekesha. Akulumpi jachechi, aheni lushimbi nawu antu jawu “atela kuzata nañovu, nakashinshi kulonda akeñi akwakusekesha . . . kuhitila mukuyikeña kumatala nikumaluña ejima kuyakuhweleleliwu nawu dikunakushakamawu. . . . Itala dejima mumwakawana akwakusekesha mwatela kuyijaha.”
Neyi ayilumbu jaBayibolu atwesheli kujiyisha nsañu yamuBayibolu, kachi yekalaku wanyi.
Bayibolu yabalumwiniwu kudi William Tyndale muEnglishi ayijiyishili wanyi hela chakwila akaanishileña kubalumuna maBayibolu nawa chimwahitili mpinji Tyndale amukudikili mu 1536
BAYIBOLU CHIYABULA KUJIYA: Mwanta Antiochus wakeñakeñeleña muIsarela, ilaña aYudeya adiña nanyikala yayivulu kumaluña amboka-mboka. Kafwampi, akwakusandujola ahosheli nawu muyaaka nkulakaji yakusambila C.E. aYudeya amavulu ashakamineña kumaluña acheñi. A Yudeya ahembeleña makopi aNyikanda Yajila mumasinagogi awu nawa diNyikanda yazatisheleñawu antu avwalikileña nikudi akwaKristu.—Yililu 15:21.
Muyaaka 800 yinahitihu, antu akeñeli Bayibolu omikili yihuñu yejima nakutwalekahu kubalumuna Nyikanda Yajila. Henohu kanda kwikali makina akupulinta nachu muyaaka nkulakaji yamuma 15, maBayibolu ayibalu adiña mumadimi 33. Nkumininaku, Bayibolu ayibalumwini nikuyidisha mukunyakashana.
YUMA YINAFUMIMU: Hela chakwila anyanta añovu niakulumpi jansakililu akeñeleña kuyijiyisha, Bayibolu dimukanda wunasweji kutanda nawa wunabalumuniwu nankashi. Yinakwashi nshimbi yawantu nimadimi mumatuña amakwawu, kushilahu nikuhimpa yihandilu yawantu amavulu.
-
-
Bayibolu Yahimpika Wanyi, Hela Chakwila Akeñeleña KuyihimpaKaposhi Kakutalila (kawantu Amavulu)—2016 | Na. 4
-
-
A Masoreti akopolweli chiwahi Nyikanda
MUTU WUDI HAKAVA | BAYIBOLUE—CHIYABULILA KUJIYA
Bayibolu Yahimpika Wanyi, Hela Chakwila Akeñeleña Kuyihimpa
KUKALA: Bayibolu hiyinajiyi nakukala kudi neyi kukisika niikañeshaku. Ilaña, ansoneki nawakwakubalumuna amakwawu afwilileña kuhimpa nsañu yekala muBayibolu. Mpinji yikwawu, akwakubalumuna Bayibolu ayibalumunaña kwesekeja nantañishilu yawu chatela yesakani nantañishilu yaBayibolu. Talenu yakutalilahu:
Iluña dakudifuukwila: Hakachi kayaaka nkulakaji yamuchiyedi nayamuchiwana B.C.E., ansoneki aPentateuch awaSamariya ashili izu ‘daAargaareezem’ mumukanda waKwidika 20:17. ‘Hanidi iluña mwakatuñiluhu kameña.’ A Samariya akeñeleña Nyikanda yihosheña hamudimu wawu wakutuña tembeli “haAargaareezem,” hela haMpidi yaGerizimu.
Ntañishilu yawanzambi asatu: Henohu kanda muhiti yaaka 300 kufuma hamanishiliwu kusoneka Bayibolu, nsoneki wakuhwelela mudi anzambi asatu wabombeleli ha 1 Yowanu 5:7 mazu akwila nawu “mwiwulu, Tata, Izu, niMukishi Wajila: nindi awa asatu hichuma chimu.” Awa mazu adiñamu wanyi munyikanda yatachiku. Bruce Metzger muntu wadiza jaBayibolu wahosheli nindi, “Kufuma tuhu muyaaka nkulakaji yamuchitanu nachimu nakuya kumbidi, awa mazu awanikileña kakavulu chikupu mumamanyusikilipitu akunyima amuLatin ni[Latin] Vulgate.”
Ijina daNzambi: KaYudeya wumu wahosheli kutalisha kudi awa antu akuhweleleli munsañu yakutwamba nindi akwakubalumuna Bayibolu amavula afukwiluhu kufumisha ijina daNzambi muNyikanda Yajila. Afumishilimu idi ijina nakuhiñishahu nkumbu yakwila nawu “Nzambi” hela “Mwanta,” iyi nkumbu hiyakundama hohu kudi Nleñiku, ilaña yakundama cheñi nikudi antu, ankishi niDiyabolu.—Yowanu 10:34, 35;1 Akorinda 8:5, 6; 2 Akorinda 4:4.a
BAYIBOLU CHIYINABULI KUJIYA: Hela chakwila ansoneki aBayibolu amakwawu adiña wanyi nakashinshi hela netu akwamakudi, ilaña amavulu elukili mudimu chikupu nawa azatili chiwahi. Hakachi kayaaka nkulakaji yamu 6 na 10 C.E., aMasoreti akopolweli Nyikanda yamuchiHeberu yateneneñawu nawu nsona yaMasoretic. Azatili chikupu nakuchinda mazu ninsona yejima kulonda mubuli yiluwa .Kunsona yatachi kuyakuhweleli nawu kudi yiluwa, asonekeli kunsa yachipapilu. A Masoreti akaanini kuhimpa nsañu yamuBayibolu. Nkuluñaña Moshe Goshen-Gottstein wasonekeli nindi, “Kuluwañesha nkeñelu yachu wadi kwikala muloña weneni chikupu kudi wena.”
Chamuchiyedi, nyivuñilu yayivulu yidiku makonu yinakuyikwasha antu adiza nsañu yamuBayibolu kuwana yiluwa. Chakutalilahu, akulumpi jansakililu hadi yaaka yayivulu atañishaña nawu nyikanda yawu yachiLatin yadiñi nansañu yalala yamuBayibolu. Ilaña, ha 1 Yowanu 5:7, ashilihu mazu aluwa itwashimuna kumatachikilu achinu chibaaba. Ichi chiluwa cheñilili cheñi muBayibolu yaEnglishi yaKing James Version! Ilaña chiyawaniniwu mamanyusikilipitu amakwawu chumanyi chiyawaniniwu? Bruce Metzger wasonekeli nindi: “Mazu ekala [ha 1 Yowanu 5:7] ekala wanyi mumamanyusikilipitu akushankulu ejima (akuSiriya, Coptic, Armenia, Ethiopic, Arabic, Slavonic), kufumishahu hohu Latin.” Chafuminimu, Bayibolu yasonekeluwu chachiha yaKing James Version nimaBayibolu amakwawu afumishilumu iyi yiluwa.
Chester Beatty P46, mamanyusikilipitu yaBayibolu yahanyilela yasonekeluwu kwakwihi 200 C.E..
Komana mamanyusikilipitu akushankulu amwekeshaña nawu nsañu yamuBayibolu ayihembeli? Chawaniniwu Nyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa mu 1947, antu adiza esekejeli Nsona yachiHeberu Masoretic nansañu yadiña munyivuñilu yaBayibolu yasonekeliwu kubadika hadi yaaka 1000 yahitiluhu. Membala wumu wolweleña nsañu yamuNyivuñilu yakuKaluñalwiji Kafwa, wahosheli nindi muvuñilu wumu “wahanineña wunsahu wamwekesheleña nawu nsañu yamuBayibolu yabalumwiniwu hadi yaaka 1000 kudi akwakukopolola awaYudeya ayibalumwini chiwahi nakashinshi.”
Chester Beatty Library yamuDublin Ireland, yikweti nyikanda yanyilela mudi nyikanda yayivulu yaNyikanda yachiGriki yawakwaKristu, nimamanyusikilipitu asonekeluwu munkulakaji yamuchiyedi C.E., yadiñaku henohu munahiti dehi yaaka 100 kufuma hamanishiluwu kusoneka Bayibolu. The Anchor Bible Dictionary yashimuna nawu, “Hela chakwila nyilela yahanaña nsañu yayiha yamunsona, yamwekeshaña cheñi nawu nsañu yamuBayibolu ayibalumwini chiwahi.”
“Tunateli kuhosha chikupu netu kwosi nsañu yakunyaka yabalumunawu munjila yoloka neyi iyuku”
YUMA YINAFUMIMU: Chatela aluwañeshi nsañu yamuBayibolu, kushimbula nikuvula kwamamanyusikilipitu aBayibolu kunaleñeli nsañu yamuBayibolu kuwahilaku. Sir Frederic Kenyon wasonekeli kutalisha haNyikanda Yajila yawakwaKristu yachiGriki nindi, “Kwosi mukanda wudi wejima wakushankulu wukweti wunsahu wawuvulu chikupu neyi iwu nawa kwosi muntu wadiza wukukaana nindi maBayibolu itukweti aloña wanyiku.” Kutalisha kuNyikanda yachiHeberu, nkuluñaña William Henry Green wahosheli nindi: “Tunateli kuhosha chikupu netu kwosi nsañu yakunyaka yabalumunawu munjila yoloka neyi iyuku.”
a Neyi munakukeña kwilukilahu nsañu yayivulu, talenu Apendikisi A4 niA5 yaNew World Translation of the Holy Scriptures, yidi cheñi niha www.jw.org.
-
-
Chaletesha Bayibolu Yibuli KujiyaKaposhi Kakutalila (kawantu Amavulu)—2016 | Na. 4
-
-
MUTU WUDI HAKAVA | BAYIBOLUE—CHIYABULILA KUJIYA
Chaletesha Bayibolu Yibuli Kujiya
Bayibolu yajiya wanyi. Munateli kwikala nayu nikuyitaña makonu. Neyi muwana Bayibolu yabalumunawu chiwahi, mukutiya neyi munakutaña Nyikanda yasonekeliwu hatachi.a Muloñadi Bayibolu chiyinahanukili mukukisika, mwikañesha nimukukeña kuhimpa nsañu yidimu mumushikila, ilaña yichidi kutwalekahu? Iwu mukanda walema ñahi hakwila wubuli kujiya?
“Ichi neluki nami Bayibolu yinikweti hichawaana chakufuma kudi Nzambi”
Atudizi aBayibolu amavulu aneteji mazu asonekeliyi kapostolu Pawulu nindi: “Nyikanda yajila yejima ayonena dehi kudi Nzambi.” (2 Timotewu 3:16) Akuhwelela nawu Bayibolu yinabuli kujiya muloña Hiizu daNzambi dalema nawa Nzambi diyi wayikiñaña nakushika nikulelu. Faizal, itwashimuna muchibaaba chatachi muyinu magazini, wafukukwiluhu kusandujola nakudiza Bayibolu kulonda yeluki yuma yakeñeleñayi. Yuma yawaniniyi yamuhayamishili chikupu. Welukili nindi ntañishilu yayivulu yatañishañawu muKristendomu yekala wanyi muBayibolu. Kubombelahu, wazañaleli chadiziliyi hankeñelu yaNzambi kutalisha kwiseki yashimunawu Mwizu Dindi.
Wahosheli nindi, “Ichi neluki nami Bayibolu yinikweti hichawaana chakufuma kudi Nzambi. Neyi Nzambi diyi waleñeli mawulu nimaseki, yakañanyi kwikala nañovu yakutwinka mukanda nikutuhembelawu? Neyi tukaana kwiteja, tunakukehesha ñovu yaNzambi. Yaminyi mwaka nikukehesha ñovu yaWatwesha Yejima?”—Isaya 40:8.
a Talenu chibaaba chinakwila nawu, “Munateli Kutonda Ñahi Bayibolu Yabalumunawu Chiwahi?” mukaposhi kakutalila kaMay 1, 2008.
-