Kapetulu 4
Munateli Kuhemba Ñahi Chisaka?
1. Muloñadi kuhemba chisaka chikunakukalila chikupu makonu?
‘YUMA yampata yinu yinakuhimpika.’ (1 Akorinda 7:31) Awa mazu ayisonekeli yaaka 1,900 yinahituhu, nawa anakushikijewa makonu. Yuma yinakuhimpika, sweje-e kutalisha hachihandilu chayisaka. Yuma yamweneñawu antu nawu yayiwahi hela yachisemwa hadi yaaka 40 hela 50 yinahituhu, kakavulu anakuyikaana makonu. Hamuloña wanichi, kuhemba chisaka kunateli kwikala kwakala chikupu. Hela chochu, neyi muzatisha kufumba kwamuBayibolu, munateli kumanisha iku kukala.
SHAKAMENU KWESEKEJA NAYUMA YIMUKWETI
2. Yumanyi kutalisha munsañu jamali yinakuleta kukala muchisaka?
2 Makonu antu amavulu hiyazañalalaña kwikala nayuma yantesha, muchisakaku. Chineli makampani mukaayi anakutuña yuma yayivulu nankashi nawa anakuzatisha njila jakumwekeshelamu yuma yawu kulonda akokweleñamu antu, anvwali amavulu azataña mawola amavulu kumudimu kulonda alandeña iyi yuma. Antu amavulu niwena anakusulwila hefuku hefuku hakwila nawu awani yakudya. Azataña mpinji yeneni kumudimu kubadika chazatileñawu, hadaha eñilaña nyidimu yiyedi kulonda awaneñaku hohu mali akulanda yuma yakeñekaña. Amakwawu niwena azañalalaña neyi eñila mudimu, chineli nyidimu yinakali mukaayi. Eña, yisaka yinakumona kalula, ilaña nshimbi jamuBayibolu jinateli kuyikwasha kwiluka mwakuhandila.
3. Lushimbinyi lwalumbulwiliyi kapostolu Pawulu, nawa lunateli kukwasha ñahi muntu kwiluka chakuhemba chisaka chiwahi?
3 Kapostolu Pawulu niyena wamweneña kukala kwamali. Hakwila nawu yakwimanishi, wadizili chuma chalema hama, chalumbulwiliyi mumukanda wasonekeleliyi ibwambu dindi Timotewu. Pawulu wasonekeli nindi: “Muloña hitwaleteli chuma munu mwishinaku, nichitwakafumamu hitwakatwesha kusenda chumaku. Dichi neyi tukweti yakudya niyakudivwika, yumiyi [yinawanini].” (1 Timotewu 6:7, 8) Eñañi, chisaka hichakeñaña hohu yakudya niyakuvwalaku. Chisaka chakeñaña kwikala namwakukama. Nyana yatela kuya kushikola. Kwakeñekaña cheñi mali akuya nachu kuchipatela niayuma yikwawu. Hela chochu, kufumba kwaPawulu kwatela kuzatika. Neyi tuwanishaña yuma yitwakankilaña chatela tuswejeña kukeña yuma yitwafwilaña, chihandilu chetu chikuwaha.
4, 5. Indi kwilukila chadimu nikufuukula kunateli kuyikwasha ñahi kuhemba chisaka?
4 Lushimbi lukwawu lwaluwahi lwekala muchakutalilahu chimu chaYesu. Wahosheli nindi: “Mwinenwinyi wukwila neyi wukukeña kutuña itala deneni, wukubula kusambila kushakama nakuchinda mali achidikochu, atali neyi wukweti mali akudimanisha nachu?” (Luka 14:28) Yesu nakuhosha nindi muntu watela kufuukwila chadimu. Kapetulu kanafumuhu kalumbulwili kufuukwila chadimu chikwakwashaña atwansi anakukeña kwiñila mumaluwi. Neyi munadisumbuli dehi, kufuukwila chadimu kukuyikwasha cheñi kwiluka chakuhemba chisaka. Mwabombela cheñi kwiluka mali imukweti, nikwilukila chadimu chakuyizatisha chiwahi. Neyi mwila mwenimu, chisaka chikwiluka chakuzatisha mali, chikuhemba mali akulandaña yuma yakeñekaña mpinji yejima, nikuzañalala nayuma yikwetuwu.
5 Mumatuña amakwawu, kuhemba mali kwabombelamu kubula kutambula mali hamukudi akulanda yuma yinakubula kukeñeka nakufuntishilamu mali amavulu. (Yishimu 22:7) Chalumbulula cheñi kubula kulanda chuma chinakubakuli muchima, dikwila nawu kulanda chuma chimukumona chakadi kwiluka chimunakuchikeñela nichikufumamu. Kubombelahu, kwiluka chakuhemba mali kwaleñelaña muntu kubula kukisañena mali kuyisela, kunwa makanya, kusweja kunwa walwa kwaletaña wuzweñi muchisaka nawa kwafumpaña nshimbi jamuBayibolu.—Yishimu 23:20, 21, 29-35; Aroma 6:19; Aefwesesa 5:3-5.
6. Nsañwinyi yalala yamuNsona yakwashaña antu anakukabakana?
6 Indi antu ashakamaña chihandilu chawuzweñi? Atela kukundejewa hakwiluka nawu kukala kudi mukaayi kejima kwakapinji kantesha hohu. Mwituña dadiha dinakunyakala kwinza, Yehova wakamanisha wuzweñi niyuma yatama yejima yakabishaña antu. (Masamu 72:1, 12-16) Chayinu mpinji, akwaKristu alala, hela chakwila hiyatuzweñi, hiyaneñaña chikupuku, muloña akuhwelela chikaninu chaYehova chakwila nawu: “Hinamba kakulekaku, hela kukushiya hinakakushiyaku.” Dichi mukwakwitiya watela kuhosha nachikuhwelelu nindi: “Yehova diyi nkwashi yami, hinukutiya womaku.” (Aheberu 13:5, 6) Munanu mafuku akala, Yehova nakukwasha akwakudifuukula indi munjila jajivulu neyi alondela nshimbi jindi nikutwamijaku Wanta windi muchihandilu chawu. (Matewu 6:33) Akwakudifukula amavulu anateli kwiteja mazu ahosheliyi kapostolu Pawulu nindi: “Munsañu jejima anleja dehi maana akwikuta hela akwikala nanzala; nadizi kwikala nayuma yayivulu hela kuyibula. Natweshi kwila yuma yejima mudi Kristu wankoleshaña.”—Afwilipi 4:12, 13.
KUKWASHAÑANA NYIDIMU
7. Mazwinyi ahosheliyi Yesu anateli kukwasha antu kuhemba yisaka yawu chiwahi neyi ayizatisha?
7 Kwakwihi nakumanisha mudimu windi wakushimwina heseki, Yesu wahosheli nindi: “Keñaku mukwenu neyi chiwadikeña eyi aweni.” (Matewu 22:39) Neyi muzatisha iku kufumba muchisaka kukuyikwashaku kwiluka chikupu chakuhemba chisaka. Komana antu itwashakamaña nawu, amayala, ambanda, anvwali nianyana hidiwu akwetu twadikunda nawu nawa itwakeñaku? Indi antu amuchisaka anateli kukeñañana ñahi mukachi kawu?
8. Indi kukeña anateli kukwimwekesha ñahi muchisaka?
8 Njila yimu yidi yakwila nawu muntu wejima wamuchisaka watela kuzata mudimu watela kuzatayi mwitala. Mwatela kuleja anyana kututujola yuma hanyima yakuyizatisha, chili yakuvwala chili yiwumbeka. Chakeñekaña kushaku ñovu hakwila nawu mwaleña kadidi, nawa kwaleñelaña yuma kumwekana chiwahi. Mpinji yikwawu, yuma ayinatujolaña, ilaña ejima atela kuzatila hamu hakwila itala dimwekaneña wunyoji, nikukosa yipwepu hanyima yakudya. Wukopi, kukeña kuditiyisha kuwaha, nispiritu yakukanjikija yaleñelaña muntu wejima kutiya kutama. (Yishimu 26:14-16) Ilaña kwikala aseha nispiritu yakudihana yaleñelaña chisaka kwikala chamuzañalu. “Muloña Nzambi wakeña muntu wahanaña nakuseha.”—2 Akorinda 9:7.
9, 10. (a) Chitelwinyi chenkawu mumbanda hetala, nawa anateli kuchipeleshaku ñahi? (b) Njilanyi jajiwahi jinashimunuwu kutalisha hanyidimu yahetala?
9 Kutoñojokelaku nikumwekesha kukeña kwakañeshaña kukala kweneni kwekalaña muyisaka yikwawu. Kwesekeja nachisemwa amama jawantu diwu elukaña chihandilu chamwitala. Akamenaña anyana, kuwahisha hetala, kukosa yakuvwala, kulanda yuma nikuteleka. Mumatuña amakwawu, ambanda niwena adimaña, alandishaña yakudya hachisankanu, nikuzata yuma yikwawu kulonda kuleta mali muchisaka. Nimumatuña mwabulileña kuzatawu, kukeña yuma kunaleñeli ambanda amavulu asumbuka kwiñila nyidimu. Mumbanda wasumbuka nawa wukweti nyana wazataña chikupu iyi nyidimu, atela kumuhameka. Neyi chalumbulula Bayibolu hadi “mumbanda washinshika,” wadikitaña chikupu. “Hadyaña kudya kwawukopuku.” (Yishimu 31:10, 27) Ichi hichinayi mukwila nawu mumbanda diyi watela hohu kuzataña nyidimu yahetalaku. Hanyima yakwila eyala namumbanda anamanishili mwaana wejima kumudimu, komana mumbanda diyi watela kuzata nyidimu yejima yahetala iku iyala niamakwawu anololi nyendu? Inehi! (Esekejenuku 2 Akorinda 8:13, 14.) Chakutalilahu, neyi mama yawantu nakuloñesha yakudya, wukutiya kuwaha neyi amakwawu muchisaka akumukwashaku kusha yeña kumesa, kulanda yuma, hela kukombojola hetala. Eñañi, ejima atela kukwashañana nyidimu.—Esekejenuku Aŋalija 6:2.
10 Amakwawu anateli kuhosha nawu: “Kunashakamaña, iyala hazataña iyi nyidimuku.” Mwalala, komana kwila mutoñojokahu haniyi nsañu nehi? Yehova Nzambi chatachikiliyi chisaka, haheni lushimbi lwakwila nawu nyidimu yikwawu atela kuyizataña hohu kudi mumbandaku. Mpinji yimu, muntu washinshika Abarahama chamuhempwiluwu kudi atuñanda twaYehova, wazatiluku mudimu wakuloñesha yakudya yawañeji. (Kutachika 18:1-8) Bayibolu yatufumbaña nawu: “Amayala niwena akeñi añodi jawu aweni neyi chakeñawu nyijimba yawu.” (Aefwesesa 5:28) Neyi iyala yomoka nawa nakukeña kunooka hanyima yafuma kumudimu, komana mumbanda haswejaña kwomoka neyi chomokaña iyalaku? (1 Petulu 3:7) Komana hichikuwaha neyi iyala wukumukwashaku mukwawu nyidimu yahetalaku?—Afwilipi 2:3, 4.
11. Chakutalilahwinyi chachiwahi chemikiliyi Yesu chatela kwimbujolawu antu ejima muchisaka?
11 Yesu diyi chakutalilahu chachiwahi wazañalesheli Nzambi nialunda nindi. Hela chakwila hasumbwiluku, Yesu hichakutalilahu chachiwahi chatela kwimbujolawu amayala, ambanda nianyana. Waditeneni nindi: “Chenjiliyi Mwana kamuntu halondeli nindi akamukalakeluku, ilaña nindi akakalakeli akwawu,” dikwila nawu kupulwisha antu. (Matewu 20:28) Wenowu muzañalu watiyaña antu amuchisaka neyi amwekeshaña yililu neyi yadiña naYesu!
MULOÑADI WUNYONJI CHIWALEMENA CHIKUPU?
12. Chumanyi chakeñañayi Yehova kudi antu amukalakelaña?
12 Lushimbi lukwawu lwamuBayibolu lunateli kuyikwashaku kuhemba chiwahi itala lwekala ha 2 Akorinda 7:1. Twatañañahu nawu: “Tuditookeshenu kutama kwamujimba nikwaspiritu.” Antu alondelaña iku kufumba kwonenewa etejewa kudi Yehova, wakeñaña ‘kudifukula kwalala nawa kwakuwahi.’ (Yakoba 1:27) Nawa yisaka yawu yahetelañamu chikupu.
13. Muloñadi wunyonji chiwalemena hakuhemba itala chiwahi?
13 Chakutalilahu, Bayibolu yatukana nawu mpinji yakenza yakamana nyisoñu nikukata. Hayina mpinji, “mwenimbu hakahosha nindi, Ami nakataku.” (Isaya 33:24; Chimwekeshu 21:4, 5) Chayinu mpinji, muyisaka yejima mudi anakuyekela nayikatu. Pawulu niTimotewu niwena adiña nakuyekela nayikatu. (Aŋalija 4:13; 1 Timotewu 5:23) Hela chochu, ankuluñaña mujakuuka ahoshaña nawu yikatu yayivulu tunateli kuyikañesha. Yisaka yikweti maana yadikiñaña kuyikatu yitwatela kukañesha kuhitila mukutondolwela wuzondu wakumujimba niwakuspiritu. Tutalenu chitwatela kudikiña.—Esekejenuku Yishimu 22:3.
14. Kwikala nayililu yayiwahi kunateli kukiña ñahi chisaka kuyikatu?
14 Kwikala awunyonji kuspiritu mwabombela kwikala nayililu yayiwahi. Neyi chitweluka, Bayibolu yakonkomwenaña hakwikala nayililu yayiwahi nawa yahisha kwila wuvumbi namuntu wacheñi. “Hela ayivumbi, . . . hela akwawusenji, hela mayala adilisha neyi ambanda, hela aditamishaña nawakwawu amayala, . . . hiyamba kaswana wanta waNzambuku.” (1 Akorinda 6:9, 10) AkwaKristu anakushakama mukanu kaayi kanakutaminaku atela kulondela iyi nshimbi yalema chikupu. Kulondela iyi nshimbi kwamuzañaleshaña Nzambi nawa kwakiñaña chisaka kuyikatu yatambwilañawu muwuvumbi yidi neyi AIDS, wunonu, kaseli nichikatu chatenañawu nawu chlamydia.—Yishimu 7:10-23.
15. Hanenu chakutalilahu chakutamisha mujimba chinateli kuleta yikatu.
15 ‘Kuditookesha kutama kwakumujimba’ kwakiñaña chisaka kuyikatu yikwawu. Yikatu yayivulu yenzaña hamuloña wakubula wunyonji. Chakutalilahu chatachi hikwikala nachaaku chakunwa makanya. Bayi neyi makanya akisañanaña hohu mapwapwa, yakuvwala nimpepelaku, ilaña aletaña cheñi yikatu. Antu amavulu afwaña chaaka nichaaka muloña wamakanya. Chitoñojokenu; neyi antu aleka ‘kutamisha mujimba,’ mutenowu antu amavulu hiyadi kukataña nikufwa nawansi hachaaka hachaakaku.
16, 17. (a) Lushimbinyi lwaheniyi Yehova lwayikiñileña aIsarela kuyikatu yikwawu? (b) Indi lushimbi lwekala haKuhituluka 23:12, 13 atela kuluzatisha ñahi muyisaka yejima?
16 Talenu chakutalilahu chikwawu. Kwakwihi nayaaka 3,500 yinahituhu, Nzambi wenkeli munza wawaIsarela Nshimbi yindi kulonda aloñeshi kudifukula kwawu nichihandilu chawu. Ilu Lushimbi lwakwashili nyuza kubula kusambula nyisoñu kuhitila mukuyinka nshimbi jahosheleña hawunyonji. Lushimbi lumu lwahosheleña hakushiikila tuji kwakulehi nachilombu kulonda kuyilombu kwashakamineñawu kubuli kutama. (Kuhituluka 23:12, 13) Ilu lushimbi lwahenuwu kunyaka luchidi kuzatika nikulelu. Makonu antu anakukata nikufwa hamuloña wakubula kulondela ilu lushimbi.a
17 Chuma chitukudizila kulushimbi lwayinkeluwu aIsarela, kaditala mwakuwelela nimusalanyi chili wudi mwitala chili kunsembwa, atela kuwahishañamu nikushamu yitumbu. Neyi musalanyi abulaña kuwuhemba chiwahi nikubula kubutahu, njinji jikwinzalamu nawa jikuleta tububu mwitala, nihayakudya. Cheñi, atwansi niakulumpi atela kuwela kumakasa neyi anafumi kumusalanyi. Neyi nehi, akuleta tububu. Ndotolu wakuFrance wahosheli nindi, kuwela kumakasa “hinjila yimu yichidi kuzatika chikupu yakukañeshelamu yikatu yamwivumu, yenjilaña kuhitila mukoona, hela hekowa.”
18, 19. Yikumanyi yinashimunuwu yinateli kukwashana kuhemba chiwahi itala hela mwashakamaña nawantu akweti wuhulu?
18 Eñañi, neyi mwiluña dimwashakamaña mwekala antu awuhulu chakalaña kwikala awunyonji. Muntu wumu washakamaña mwiluña damuchidiwu walumbulwili nindi: “Mpinji yeyena chakalaña nankashi kwikala awunyonji. Mpepela yakunkaña yaletaña lunkuñu lwahwilaña munyaji yetala. . . . Kuvula kwawantu munyisumba, nimunyikala yikwawu, nikwena kunakuleta yikatu kunyijimba. Nyipayipi yamajilu yalokoka, nyilumba yanswadi, nyisalanyi yamajilu yazatishañawu antu amavulu, yikatu yaletaña amfwa, mpenji, ninjinji diyi yuma yinakumwekana kwejima.”
19 Kwikala awunyonji mumaluña amuchidiwu hichuma chakala nankashi. Hela chochu, chakeñekaña kuzata nañovu. Yitumbu nimali akufweta kuchipatela jakola wuseya kubadika wuseya wanjapawu, menji nikuzata nañovu. Neyi mwashakamaña mwiluña damuchidiwu, hembenu itala denu kwikala dawunyoji nihanzi nikukomba tuji twawayimuna. Neyi hachisu chetala hekalaña mateshi nampinji yanvula, komana kwila mushahu nkalawanda hela malola kulonda mubuleña kwiñija mateshi mwitala nehi? Neyi munavwali nkwabilu hela mapapa, komana kwila muyisubula henohu kanda mwiñili mwitala nehi? Cheñi mwatela kuhemba menji chachiwahi. Anachiwani neyi antu akushika kuyihita yiyedi afwaña hachaaka nayikatu yenzaña hamuloña wamenji amajilu nikubula kuhemba chiwahi mwakuhitila menji.
20. Hakwila nawu hetala hamwekaneña wunyonji, anyi atela kuzata nyidimu?
20 Muntu wejima watela kuhemba itala kwikala dawunyonji dikwila nawu mama yawantu, tata yawantu, anyana, niañenji. Mama yawantu wukweti anyana atanu nasatu wakuKenya wahosheli nindi: “Wejima wawu adiza nyidimu yahetala.” Antu amuchisaka ayihamekaña neyi ekala awunyonji hetala. AkwaSpain akweti chishimu chakwila nawu: “Wuzweñi hiwaleñelaña muntu kwikala wamajiluku.” Chili muntu washakamaña mwitala deneni, mukapeka, mwitala danyanya, hela muchifufu, wunyonji diyi njila yakukañeshelamu yikatu muchisaka.
KUHAMEKA KWALETAÑA MUZAÑALU
21. Kwesekeja naYishimu 31:28, chumanyi chinateli kuleta muzañalu muchisaka?
21 Mukanda waYishimu wahosha hadi mumbanda wakashinshi nawu: “Anyanindi anyamukaña nakutena nawu, Wakooleka; nfumwindi niyena nawa wamuhamekaña.” (Yishimu 31:28) Munakwanuka mpinji yimwahamekeli muntu wamuchisaka chenu? Chalala, twekala neyi nyitondu yatenkumaña kalepu hampinji yanyilemba, neyi yinatiyi iyena nimukekemena. Chochimu ninetu twakeñaña kutuhameka chikupu. Ichi chakwashaña mumbanda kwiluka nindi nfumwindi wamuhamekaña hanyidimu yakalakalañayi chikupu nikwakamena chisaka nawa nindi hamusekeshañaku. (Yishimu 15:23; 25:11) Iyala niyena wazañalalaña neyi iñodindi yamuhamekaña hanyidimu yazatañayi kumudimu nihetala. Anyana niwena azañalalaña neyi anvwali jawu ayihamekaña hakuzata nañovu hetala, kushikola hela kuchipompelu chawakwaKristu. Dichi kuhameka kwazañaleshaña muntu chikupu. Komana neyi muhosha nenu “Nasakililuku”chekala chakala? Inehi, ilaña kwaletaña muzañalu weneni muchisaka.
22. Chumanyi chakeñekaña hakwila nawu chisaka chikali ‘chakola chikupu,’ nawa chinateli kukola ñahi?
22 Kudi yuma yayivulu yamwekanaña yaleñelaña kuhemba chisaka kukala. Hela chochu, munateli kutwesha. Chishimu chamuBayibolu chahosha nawu: “Itala kudituña adituñaña namaana; kudikolesha adikoleshaña nakashinshi.” (Yishimu 24:3) Neyi chisaka chejima chikufwila kwiluka yuma yakeñañayi Nzambi nikuyizatisha muchihandilu chawu, dikwila nawu akuheta maana nikashinshi. Hakwila nawu chisaka chikali chamuzañalu, chiña muzata nañovu.
[Tumazu twaheshina]
a Mukanda wahosha hakutondolwela chikatu chakuhitisha, chikatu chajahaña nyana yayivulu, mutayi waWorld Health Organization wahosha nawu: “Neyi kwosi musalanyi: yenuña kumasaña kwakulehi namukala, kwabulaña kuhemena anyana, nawa kwakulehi neshima damenji hadi yitampu yakushika ku 10.”
INDI IJI NSHIMBI JAMUBAYIBOLU JINATELI KUKWASHA . . . ÑAHI CHISAKA KUHEMBA CHISAKA CHAWU?
Chachiwahi kuzañalala nayuma yimukweti.—1 Timotewu 6:7, 8.
Yehova hamba kashiya antu amukalakelañaku.—Aheberu 13:5, 6.
Kukeña antu amakwawu hichililu chachiwahi chatela kwikala nawakwaKristu.—Matewu 22:39.
AkwaKristu atela kwikala awunyonji kumujimba nikuspiritu.—2 Akorinda 7:1.
[Chikasha chidi hefu 45]
MENJI AMAWAHI HIYALETAÑA YIKATUKU
Mutayi waWorld Health Organization washimuna njila jajiwahi jinateli kukwasha antu ashakamaña mumatuña mwakala kuwana menji amawahi nikwabula nyisalanyi.
“Mwatela kutaha menji akunwa nikuyihembela munyingomu yakadi majilu. Butenuña munyingomu yimunahembelumu menji nawa bayi mwiteja atwansi hela atunyama kunwamuku. . . . Hakutehuna menji zatishenu lupasa lukweti mukotu wawulehi lumwahemba lwakutehwinaku menji hohu. Mafuku ejima mwatela kumwañaña menji adi mumungomu nikukosamu.
“Telekenuña menji akuzatisha hakuteleka yakudya niakunwa anyana. . . . Mwatela kuyiteleka hakapinji kantesha hohu.”
[Nyevulu yidi hefu 42]
Chisaka chejima chikweti mudimu wakuhemba itala
[Mwevulu wudi hefu 47]
Kuhemba yuma yawunyonji kwaswayi kubadika kulanda yitumbu