Mukanda wamuBayibolu Naambala 54—1 Timotewu
Nsoneki: Pawulu
Awisonekeleli: Masidoniya
Awimanishili Kuwisoneka: Kwakwihi na 61–64 C.E.
NSAÑU yaLuka yakuhanda kwaPawulu yidi mumukanda waYililu yinakumi nakushimuna nawu Pawulu wudi muRoma nakuhembela chikumwakulawu kudi Kesari halusesa lwalombeliyi. Pawulu anamushimuni nawu washakamineña mwitala dindi dakufwetela, nakushimwina Wanta waNzambi kudi antu enjileña kudi yena, “chakadi woma; kwosi nawa wamulekesheluku.” (Yil. 28:30, 31) Ilaña mumukanda wamuchiyedi wamusonekeleliyi Timotewu, Pawulu hakusoneka nindi: ‘Namonaña kukala nikunkasa mukaleya neyi nimuntu wanyiloña,’ nawa wahosheli nindi kufwa kwindi kudi kwakwihi. (2 Tim. 2:9; 4:6-8) Yuma ochiyahimpikili! Hatachi, amuhembeleña neyi kayili walemeshawu, nkumininaku neyi mbanji. Chumanyi chamwekeni hampinji yahosheliyi Luka hachihandilu chaPawulu mu 61 C.E., hakumana kwayaaka yiyedi muRoma, nimazu aPawulu asonekeleliyi Timotewu hachihandilu chindi, amwekanaña neyi wayisonekeli henohu wudi dehi kwakwihi nakufwa?
2 Kukala kwakwesekeja mpinji yasonekelelumu Pawulu nyikanda yindi kudi Timotewu niTitusa nampinji yatenawu mumukanda waYililu kunaleteshi antu ahoshaña haBayibolu kuhosha nawu lusesa lwalombeliyi Pawulu kudi Kesari alwitejeli nawa amufumishili mukaleya kwakwihi na 61 C.E. The New Westminster Dictionary of the Bible yahoshaña nawu: “Vasi yakukumishaku yamuYililu yinaditeji chikupu naniyi nsañu [yakwila nawu Pawulu amufumishili mukaleya hanyima yayaaka yiyedi] kubadika nsañu yakuboka yinashimuniwu nawu kukasewa kwakapostolu kwamanini hamuhishiluwu namuloña nikufwa. Luka wakonkomwena hansañu yakwila nawu kwosi niwumu wakañesheli mudimu winduku, nakumwekesha nawu mpinji yadiñi kwoku yakukumisha mudimu windi.”a Pawulu wasonekeli mukanda waTimotewu Wamuchimu henohu wafuma dehi katachi mukaleya muRoma nawa henohu kanda amukasi kakukumishaku muRoma hela kwakwihi na 61-64 C.E.
3 Chafuminiyi mukaleya, Pawulu watela watachikili cheñi mudimu windi wawumishonali hamu naTimotewu niTitusa. Tuneluki wanyi neyi Pawulu washikili nikuSpain, neyi chahoshañawu amakwawu. Clement wamuRoma wasonekeli (kwakwihi na 95 C.E.) nindi Pawulu wenjili “kunsa yaMujika,” hekwawu nikuSpain washikili.b
4 Kudihi kwasonekeleliyi Pawulu mukanda windi wamuchimu kudi Timotewu? Timotewu Wamuchimu 1:3 washimunaña nawu Pawulu wamulejeli Timotewu kuya nakutala nsañu yamuchipompelu muEfwesesa. Haniyi mpinji Pawulu wayili kuMasidoniya. Chinamwekani neyi muMasidoniya dimwasonekeleliyi mukanda nakumutemeshela Timotewu muEfwesesa.
5 Nyikanda yiyedi yamusonekeleluwu Timotewu ayitejeli dehi kumashiita nawu ayisonekeli kudi Pawulu nawa yekala hakachi kaNyikanda yonenewa. Ansoneki atachi awiniKristu, kushilahu Polycarp, Ignatius, niClement wamuRoma, wejima wawu eteja, nawa iyi nyikanda ayisha nihandandanda yamuyaaka nkulakaji yantesha nawu Pawulu diyi nsoneki. Mukwanshimbi wumu wasoneka nindi: “Kwekala nyikanda yantesha yaChitiyañenu Chachiha yeteja chikupu . . . Dichi kukaana walala waniyi nyikanda atela kukwimona neyi hintañishilu yakatataka yinambuki nawunsahu walala chikupu wamuchipompelu chatachi.”c
6 Pawulu wasonekeli iwu mukanda watachi kudi Timotewu nakushimuna mwakuloñeshela yuma yamuchipompelu. Wakeñeleña cheñi kumusoñamisha Timotewu kutondolwela ntañishilu yakutwamba nikukolesha amana kwindi kudikaña ‘namaana akutwamba.’ (1 Tim. 6:20) Musumba waEfwesesa wakulanda nakulandulula wadikumuletesha kukeña maheta ‘nikufwila mali,’ dichi yadiña mpinji yatelela kumuleja hayumiyi. (6:10) Komana Timotewu wakulili chachiwahi nakwiluka nikumufumba kulonda amuzatishi muniwu mudimu. Tata yindi wadiña kaGriki ilaña mama yindi wadiña kaYudeya wamwakamineña Nzambi. Ilaña mpinji yasambililiyi kutiya nsañu jawuKristu hiyelukewaku. Chayiliyi Pawulu kuLisitira hanjila yamuchiyedi yawumishonali, hekwawu kukumana kwa 49 C.E. hela kukutachika kwa 50 C.E., Timotewu (hekwawu wadiña muyaaka yindi yawukampululu hela yaaka yatachi yamuma 20) adiña ‘amuhameka dehi kudi ana kwindi akuLisitira niakuIkoniyumu.’ Dichi Pawulu wamulejeli Timotewu kuya nindi hamu niSilasi. (Yil. 16:1-3) Munyikanda 14 yaPawulu kushilahu nimukanda waYililu Timotewu amutena hejina munyikanda 11. Pawulu wamukeñeli Timotewu neyi mwanindi nawa kakavulu wamutemesheleña kuyipompelu yacheñi nakuzatilaku—chinakumwekesha nawu Timotewu wakoñeleña mudimu wawuwahi wawumishonali nawa washikilihu kukalakala nyidimu yamaneni.—1 Tim. 1:2; 5:23; 1 Tesa. 3:2; Fwil. 2:19.
CHIWAWAHILA
15 Iwu mukanda wasoñamishaña chikupu antu adiñijaña munsañu jamukunkulwayi jakuboka nikutadeka. “Kufwila ntadi jansañu jamazu” kwaletaña kudisamba nawa twatela kukutondolwela, muloña Pawulu natuleji nindi kwakañeshaña eniKristu kupama, nawa ‘kwaletaña kwakwihujola hohu, hikwakwashaña mudimu waya mukukuhwelela, watukunjikiluwu kudi Nzambuku.’ (6:3-6; 1:4) Chochidi nyidimu yachisemwa, iyi ntadi ‘yaambuka nakuleja kwalala, mwomwaya nsañu yayiwahi yakulema kwaNzambi wamuzañalu.’—1:10, 11.
16 EniKristu amuEfwesesa aswejeli kukeña mali hekwawu akeñekeleña kuyifumba hansañu yakukeña maheta niyuma yahuñumunaña. Pawulu wayifumbili. Antu amavulu ahoshaña mazwindi akwila nawu, ‘Kufwila mali diwu muji wayuma yejima yatama,’ ilaña antesha hohu diwu atiyililaña iku kufumba. Ilaña, eniKristu alala atela kutiyilila iku kufumba mpinji yejima. Muloña kwayiletelaña wumi. Atela kutondolwela muhetu wafwana wamaheta, nakusha chikuhwelelu chawu, “bayi mukuhwelela maheta abulaña kushakamaku; chiña kusha muchima kudi Nzambi wasweja kutwinka yuma yejima nindi tuluñi nachu.”—6:6-12, 17-19.
17 Mukanda waPawulu wunamwekeshi nawu Timotewu wadiña chakutalilahu chachiwahi chatela kwikalayi kansi wawiniKristu. Hela chakwila wadiñi kansi muyaaka, ilaña wadiña wapama lwakuspiritu. Washikiluhu kwikala nkoñi nawa amukiswilili chikupu munyidimu yakalakeleñayi. Kufwana ankoñi adikita awiniKristu ejima makonu, wateleli kutoñojokaña hayumiyi nikudinkamu chikupu kulonda yatwalekuhu kuyilaku hambidi. Komana kufumba kwaPawulu kunateleli antu anakukeña kukulilaku lwakuSpiritu: “Dihembi eyi aweni, wuhembi kuleja kuwalejaña akwenu. Kakelaku mwenimu, muloña chiwukwilamu wukudamwina eyi aweni niantu akukutiya.”—4:15, 16.
18 Iwu mukanda wonenawu watuleñelaña kuhameka ntanjikilu yaNzambi yayiwahi. Wahoshaña hachuma chatela kwilawu amayala niambanda hakutwalekahu kunuñañana kwateokalatiki muchipompelu. (2:8-15) Cheñi washimuna yuma yatela kwilawu amana kwetu kulonda ekali aeluda niankoñi akuzatila. Komana spiritu yajila yamwekeshaña yuma yatela kuwanishawu ana kwetu akalakalaña munyidimu yadimena. Iwu mukanda wunakuleja cheñi eniKristu adihana ejima kuwanisha iyi yuma, nawu, “Muntu nakeñi mudimu wakutala akwawu nakeñi mudimu wawuwahi.” (3:1-13) Wunahoshi cheñi chachiwahi nkoñi chatela kumonayi antu ejima muchipompelu amayala niambanda nichakumanisha kukala kumesu awayinsahu. Hakukonkomwena nindi akulumpi akalakalaña nikutañisha atela kuyilemesha chakubadika, Pawulu nazatishi Nyikanda yachiHeberu mapampa kayedi neyi dimunakufuma kufumba nawu: “Muloña mumukanda wajila nawu, Bayi wukasa kukanwa kañombi hakuhulayi tidikuku. Nawu, Mukwakukalakala nateli wufwetu windi.”—1 Tim. 5:1-3, 9, 10, 19-21, 17, 18; Kuhit. 25:4; Lev. 19:13.
19 Cheliliyi nahoshi dehi yuma yejimiyi, Pawulu wabombelahu nindi ilu lushimbi atela kuluhemba chakadi ihuji hela hakuyinkela muloña ‘nichakamwekanayi Mwanta Yesu Kristu neyi Mwanta wawanyanta nawa Mukulumpi wawakulumpi.’ Kushindamena hakuchiñeja kwaWanta, iwu mukanda wunamani namazu añovu akukonkomwena eniKristu nawu “Yileji neyi, ilenuña chachiwahi, swejenu kwila nyidimu yayiwahi kulonda mumonaña yakukwasha nachu akwenu, ikalenu nanyichima yakuhana; nakudilumbikila yakutuña nachu kunyaka yakenza, kulonda mwakakwati kuwumi, wowu wumi walala chikupu.” (1 Tim. 6:14, 15, 18, 19) Komana kufumba kwejima kudi mumukanda Wamuchimu waTimotewu kwakuwahi nankashi!
[Tumazu twaheshina]
a 1970, wahitulukiluwu kudi H. S. Gehman, ifu 721.
b The Ante-Nicene Fathers, Vol. I, ifu 6, “The First Epistle of Clement to the Corinthians,” kap. V.
c New Bible Dictionary, second edition, 1986, wahitulukiluwu kudi J. D. Douglas, ifu 1203.