Bug Muma Namba 56​—Tito

Jandiko: Paulo

Ne Ondike: Makedonia (?)

Ne Otiek Ndike: Chiegni 61–64 E. N.

“AN Paulo misumba Nyasaye, kendo an jaote mar Yesu Kristo . . . andiko ni Tito, nyathina adier kuom yie ma waduto wan go.” (Tito 1:1, 4) Mano e kaka Paulo chako ndiko barua mare ne Tito, jatich wadgi ma ne osebedo ka otiyogo aming’a, ma ne oyudo oweyo e chula mar Krete mondo ochan kanyakla ma ne ni kuno e yo maber. Tito ne nigi tich maduong’ e lwete. Chulani endi, ema ne iwacho ni “wuon nyiseche kod dhano,” ne odakie chon, en e kama wach mawacho ni, “kuom Krete Ja-Krete,” matiende ni, “oriek moloyo jamiriambo.”a Wacho ni Jo-Krete ne gin jomiriambo ne en wach mihinyo tiyo godo, ma kata mana Paulo bende nonwoyo gima janabigi giwegi nowacho kama: “Jo Krete pile gin jomiriambo, ondiegi maricho, jowuoro ma josamuoyo.” (1:12) Jo-Krete ma nodak kinde Paulo bende osewuo kuomgi kama: “Jogo ne gin joma bagni, ma wuondore, mohero miero; ne gin joma igi lach, mohero dwanyruok, miriambo, koda mer e okang’ mamalo ahinya; kendo nenre ni Jo-Yahudi ma ne odak e diergi ne dwanyore e okang’ maloyo kata mana Jo-Krete wegi.”b Kanyakla mag Krete nochakore kuonde machalo kamano; omiyo Paulo nojiwo ni ne dwarore ahinya mondo jo moyie ‘odagi richo gi gombo mag piny, giwuothi ka giritore, kendo gibed makare, ka giluoro Nyasaye.’​—⁠⁠2:⁠12.

² Bug Tito wuon chiwo weche matin nono kuom tudruok ma ne nitie e kind Paulo gi Tito. Kata kamano, e barupe mamoko ma Paulo luonge gi nyinge, weche mathoth nyalo nwang’oree. Tito, ma ne en Ja-Grik, ne hinyo dhi gi Paulo e wuodhene, kendo onge kiawa ni ne odhi kode Jerusalem dichiel kama. (Gala. 2:1-5) Paulo wuoyo kuome kaka ‘jawuodhe gi jatich kaachiel kode.’ Tito ema Paulo noyudo oseoro Korintho bang’ ndiko barupe mokwongo ne Jo-Korintho ka en Efeso. Kane en Korintho, Tito ne ni e chenro mar choko gigo ma ne dhi konyo owete man Jerusalem, mi bang’e Paulo nochike mondo odogi otiek tij chokono. Ne en e kinde mar dokne Korintho bang’ romo gi Paulo Makedonia, ma ema Tito ne oti godo e ting’o barup Paulo mar ariyo ne Jo-Korintho.​—⁠⁠2 Kor. 8:16-24; 2:13; 7:5-7.

³ Bang’ kane osegonye e twech Rumi, Paulo nochako otudore kendo gi Timotheo koda Tito ka nochomo higini mag giko tije mar lendo. Mani nenore ni ne oriwo kata lendo e Krete, Grik (Yunani), kod Makedonia. Gikone, iwuoyo kuom Paulo ka gima ochomo Nikopoli, masawa mochomo yimbo e piny Grik, ma nenore ni e kama ne omake, mi otere Rumi e twech mare mogik, kapok onege. E kinde ma ne otimo limbe Krete, ema Paulo noweyoe Tito kuno ‘mondo olos gik ma ne pod orem, kendo mondo oket jodongo e mier duto,’ kaluwore gi kaka nosechiko Tito. Nenre ni Paulo nondiko baruani mapiyo bang’ weyo Tito Krete, to dibed ni ne en Makedonia. (Tito 1:5; 3:12; 1 Timo. 1:3; 2 Timo. 4:⁠13, 20) Chal ka gima baruani ne otiyo tich machalo gi tich ma barua mar Timotheo Mokwongo notimo, tiende ni, jiwo jatich ma ne tiyo kanyachiel gi Paulo kendo miyo Tito oti tijege ma onge luor.

⁴ Nyaka bed ni Paulo nondiko baruano e kind twechne mokwongo gi mar ariyo e Rumi, kata chiegni higa 61-64 E Ndalowa. Gigo manyiso ahinya ni barua ma nondikne Tito en adier, chalre gi mago mabende nyiso ni barupe Timotheo gin adier, nimar nondikgi e kinde achiel gi mar Tito, kendo buge adekgi manie Muma ithoro luongo ni, “barupe mag kwath” ma Paulo nondiko. Yo mondikgigo chalre. Josomo miluongo ni Irenaeus gi Origen duto nwoyo weche manie bug Tito, kendo nitie gik mang’eny machon ma bende nyiso ni bugni en achiel kuom buge maler. Bugni yudore ei oboke miluongo ni Sinaitic kod Alexandrine Manuscripts. E od kano buge miluongo ni John Rylands Library nitiere oboke moro miluongo gi nyukta mar P³², ma en oboke ma nondiki e kind higini mag 200-300 E Ndalowa, kendo oting’o Tito 1:11-15 kod 2:3-8.c Onge kiawa ni bugni en adier, kendo en achiel kuom Ndiko mowuok kuom much Nyasaye.

GIMOMIYO BUGNI KONYO

⁸ Jokristo ma Krete nodak kama miriambo, mibadhi, gi ich lach notimoe nam. Be ne onego giluw aluwa oganda? Koso ne onego gikaw okang’ mowinjore mar bedo mabor mondo omi giti kaka jogo ma Jehova Nyasaye opwodho? Sama ne onyiso Tito ni Jo-Krete onego ‘owinj wechego ka gitiyo tich mabeyo,’ Paulo nowacho ni: “Wechego beyo, kendo gikonyo ji.” Bugni ber kendo “konyo” e kindegi bende, nimar wadak e piny monimo e chuodho mar miriambo gi timbe mibadhi, to Jokristo madier onego “opuonjre timo tich mabeyo,” kendo gibed gi nyak e tije Nyasaye. (3:8, 14) Timbe duto maricho koda anjawo ma Paulo ne kwedo ni nyalo ketho kanyakla mag Krete, chiwonwa siem e kindeni bende ma ‘ng’wono mar Nyasaye puonjowa mondo wadagi richo gi gombo mag piny, wawuothi ka waritore, kendo wabed makare, kwaluoro Nyasaye e piny mar ndaloni.’ Bende Jokristo onego ‘oikore ne tich mabeyo duto,’ ka ginyiso sirkande luor, mondo gibed gi chuny maler ma onge bura.​—⁠⁠2:11, 12; 3:⁠1.

⁹ Tito 1:5-9 riwo lwedo 1 Timotheo 3:2-7 e nyiso gima roho maler dwaro kuom jorit-kanyakla. Mani jiwo ni jarit onego “obed ng’at ma mako matek Wachno maradier,” kendo obed japuonj ei kanyakla. Mano kaka timo kamano dwarore mondo omi ojiw ji duto otim dongruok mi gibed motegno! Kuom adier, ijiwo wach puonjo e yo makare nyading’eny e barua ma ne ondikne Tito. Paulo kwayo Tito ni odhi nyime gi puonjo “weche mowinjore gi puonj mangima.” Mon madongo ne onego obed “ka gipuonjo gik mabeyo,” to wasumbini nonego omi ji ‘one ber mar puonj Nyasaye Jawarwa e weche duto.’ (Tito 1:9; 2:1, 3, 10) Kojiwo gimomiyo ne dwarore Tito ochung’ motegno e puonjne kaka jarit ei kanyakla, Paulo wacho ni: “Hul wechegi, jiwgi, kendo ikwergi gi teko duto, ma kik ng’ato ochayi.” To kuom jogo ma wigi tek, owachone ni: “Kwergi matek, ni mondo gibed motegno e yie.” Kuom mano, barup Paulo ne Tito konyo moloyo e “puonjo ji, kuom kwero gik maricho, kuom rieyo ji, kendo kuom tiego ji mondo gibed jo makare.”​—⁠⁠Tito 2:15; 1:13; 2 Timo. 3:⁠16.

¹⁰ Barua ma nondikne Tito miyo wagoyo erokamano kuom ng’wono mar Nyasaye ma en ng’wono ma ok wawinjore yudo, kendo ojiwowa mondo wawere gi timbe pinyni ma ok mi Nyasaye luor sama ‘warito gweth ma wageno yudo, ma en fwenyruok mar duong’ maler mar Nyasachwa maduong, kod Jawarwa Kristo Yesu.’ E timo kamano, jogo ma osekwan kaka joma kare kokalo kuom Kristo Yesu nyalo geno “chamo gikeni mag ngima mochwere” e Pinyruodh Nyasaye.​—⁠⁠Tito 2:13; 3:⁠7.

[Weche moler piny]