Bug Muma Namba 66—Fweny
Jandiko: Jaote Johana
Ne Ondike: Patmo
Ne Otiek Ndike: Chiegni 96 E.N.
BE RANYISI manie bug Fweny oketi mondo omi ji luoro malich? Ooyo, ngang’! Sama weche mokorgo chopo, mano nyalo mana kelo luoro ne joma richo, jotich Nyasaye mochung’ motegno to biro yie gi weche mowuok kuom much Nyasaye, ma malaika chakogo kendo motiekogo: “En ng’at moguedhi ma somo weche mokorgi, kod jo ma chiko itgi kisomogi.” “Ng’at momako weche mokor manie kitabuni en ng’a moguedhi.” (Fwe. 1:3; 22:7) Kata obedo ni nondike motelo ne buge ang’wen ma Johana nondiko kuom much Nyasaye, bug Fweny ochan mogik kuom buge 66 mondiki kuom much Nyasaye, ma ema loso Mumawa, nimar Fweny ema tero jasomo e kinde mabiro man nyime ahinya, kofwenyo gigo duto ma Nyasaye dwaro timo ne dhano, kendo mano miyo thuon wach ma Muma wuoyoe ochop e gikone chuth, ma en wach keto nying’ Jehova obed maler, kendo jiwo ratiro ma Jehova nigo mar locho kokalo kuom Pinyruoth e lwet Kristo, ma en Kodhi Manosingi.
2 Kaluwore gi kwan mokwongo, “ma e fweny mar Yesu Kristo, ma ne Nyasaye omiye . . . Ka nooro malaikane ir Johana jatichne.” Mano nyiso ni Johana ne en mana jandiko, to ok wuon wechego. Omiyo Johana ok e wuon fweny, to bende bugni ok en fweny mar Johana. (1:1) Luongo bugni ni fweny owinjore nimar Nyasaye elo ne jatichne dwaro mage mabeyo mag kinde mabiro, nikech nying’ bugni e dho-Grik en A·po·kaʹly·psis (Apocalypse) matiende en “Elo” kata “Fwenyo.”
3 Johana miwacho e sula mokwongo ni ema nondiko bug Fwenyni, ne en ng’awa? Inyisowa ni ne en misumba Yesu Kristo, kendo ni ne en owadwa ma ne ni ei achiel kuom neno masiche, kendo ni ne otweye e chula mar Patmo. Onge kiawa ni josombe ne ong’eye malong’o, kendo ne onge tiende fulore. Jali nyaka bed ni ne en jaote Johana. Wachni iriwo lwedo gi thoth josomo ma nono weche machon. Iwacho ni Papias, ma ne ondiko e chak higini mag 100-200 E Ndalowa, ne oyie ni bugni nowuok kuom joote. Justin Martyr, ma nodak e kind higini mag 100-200 nowacho ei buge miluongo ni “Dialogue With Trypho, a Jew” (LXXXI) kama: “Ne nitie jago moro kodwa, ma nyinge ne Johana, achiel kuom joote Kristo, ma ne okoro weche kuom fweny ma nomiye.”a Irenaeus nyiso maler ni jaote Johana e jandiko, mana kaka Clement Ja-Alexandria kod Tertullian, ma ne jodak kochomo giko mar higini mag 100-200 koda chak mar higini 200-300. Origen ma nodak e kind higini mag 200-300, ma ne jasomo ma rahuma kuom nono Muma, nowacho kama: “Awuoyo kuom Johana, jal ma notenore e kor Yesu, mosendiko Injili achiel, . . . kendo nondiko Apocalypse bende.”b
4 Bedo ni ndiko mamoko mag Johana jiwo ahinya wach hera, ok nyis ni ne ok onyal ndiko bug Fweny mopong’ gi weche ma korgi tek. En kaachiel gi owadgi ma Jakobo ema ne igi owang’ ahinya kuom Jo-Samaria ma nodak e dala moro, mi ne ochopo kama ne gidwaro chiko mach oa polo. Mano ema nomiyo omigi nying’ mar “Boanerges,” kata “Yawuot Mor Polo.” (Mari. 3:17; Luka 9:54) Ndiko e yo mopogore kama ok onego ochand pach ng’ato, ka wang’eyo ni Fweny wuoyo e wach mopogore. Gigo ma Johana noneno e fwenygi, nopogore ahinya gi gimoro amora ma noyudo oseneno nyaka nene. Bedo ni bugni nie winjruok gi Ndiko mamoko moting’o weche mokor nyiso gadier ni en Wach Nyasaye mondiki kuom muche.
5 Kaluwore gi weche madier ma noel chon, Johana nondiko Fweny kar higa 96 E Ndalowa, madirom higini 26 bang’ kethruok mar Jerusalem. Mani ne nyalo bedo e kinde mag giko loch Ruoth Domitian. Kopwodho wachno, Irenaeus wuoyo kuom Apocalypse ei buge miluongo ni “Against Heresies” (V, xxx) kama: “Mano en gima none ok chon ahinya, to chiegni ni e ndalowa, kochomo giko loch Domitian.”c Eusebius kod Jerome duto yie gi wachno. Domitian ne en owadgi Titus, ma ne otelo ne jolweny mag Jo-Rumi e ketho Jerusalem. Nobedo ruoth bang’ tho Titus, higini 15 kapok ondik bug Fweny. Nochuno ji mondo olame kaka nyasaye mokawo nying’ mar Dominus et Deus noster (matiende en “Ruodhwa kendo Nyasaye”).d Lamo Joloch ok ne en gima tek ne jogo ma ne lamo nyiseche mag miriambo, to kata kamano Jokristo mokwongo ne ok nyal timo mano, ne gitamore weyo yie margi kuom wachni. Kuom mano, ka nochomo giko loch Domitian (81-96 E Ndalowa), sand mager ne obiro kuom Jokristo. Iparo ni Domitian ema notweyo Johana Patmo. Kane onegi Domitian e higa 96 E Ndalowa, Nerva ma ne en ruoth ma ok achach ahinya nokawo kare, kendo nenre ni ne ogonyo Johana. Ne en kinde twechne e Patmo ma ema Johana nonenoe fweny ma ne ondikogo.
6 Nyaka wang’e ni gigo ma Johana noneno mi onyise mondo ondik ne kanyakla, ok ne gin mana fweny mondik abal ma onge tudruok. Ooyo, bug Fweny duto, a e chakruok nyaka e gikone, chiwonwa tudruok maber kuom gik mabiro timore, koa e fweny moro kendo dhi e machielo, nyaka chop kama dwaro mag Pinyruodh Nyasaye elore chuth e giko fwenygo. Kuom mano, onego wane bug Fweny duto kaka gimoro achiel, molos gi weche mathoth motudore, kendo en buk ma golowa e ndalo Johana nyaka e kinde mabiro man mabor. Bang’ chakruokne (Fwe. 1:1-9), inyalo nene ni en gi fweny 16 mopogore opogore: (1) 1:10–3:22; (2) 4:1–5:14; (3) 6:1-17; (4) 7:1-17; (5) 8:1–9:21; (6) 10:1–11:19; (7) 12:1-17; (8) 13:1-18; (9) 14:1-20; (10) 15:1–16:21; (11) 17:1-18; (12) 18:1–19:10; (13) 19:11-21; (14) 20:1-10; (15) 20:11–21:8; (16) 21:9–22:5. Bang’ fwenygi, weche ma tieko bugni chiwo jip ahinya, nimar kanyo Jehova, Yesu, malaika, kod Johana, giduto giwuoyo ka gichiwo wechegi mogik, kaka jogo ma e chenro ma fwenygo nobirogo.—22:6-21.
GIMOMIYO BUGNI KONYO
28 Mano kaka bug Fweny tieko maber weche manie buge 66 moa kuom much Nyasaye manie Muma! Onge gima owe oko. Onge kuonde ma paro odong’ maok otudoree. Koro waneno ayanga giko mar gik moko koda chakruokgi. Weche mogik mag Muma loro weche manie buk mokwongo. Mana kaka Chakruok 1:1 wuoyo kuom kaka Nyasaye nochweyo polo gi piny manenore, e kaka Fweny 21:1-4 bende wuoyo kuom polo manyien gi piny manyien koda gweth ma ibiro kel ne dhano mana kaka ikoro e Isaiah 65:17, 18; 66:22; kod 2 Petro 3:13. Mana kaka nonyis dhano mokwongo ni ne obiro tho gadier ka ok oluwo chik, e kaka Nyasaye singo ne jogo maluwo chik ni, “tho ok nobedie kendo.” (Chak. 2:17; Fwe. 21:4) Kane Thuol otucho kaka jawuond dhano, Nyasaye nokoro ni noketh wi thuol, to Fweny nyiso kaka thuol machonno, ma en Jachien kendo Satan, gikone iwito nyaka e kethruok. (Chak. 3:1-5, 15; Fwe. 20:10) Kata obedo ni dhano ma notamore luwo chik ne oriembi kik dhi e yadh ngima ma ne ni e Eden, Fweny wuoyo kuom yiend ngima mag ranyisi mabiro “thiedho ogendini” mag dhano maluwo chik. (Chak. 3:22-24; Fwe. 22:2) Mana kaka aora ne wuok e Eden ka mol e puodho, e kaka Fweny bende wuoyo kuom aora mar ranyisi ma mol koa e kom-duong’ mar Nyasaye, ka chiwo kendo rito ngima. Wechegi chalo gi ma Ezekiel noneno chon e fweny, kendo oparonwa weche Yesu e wi “soko mar pi . . . mabubni e ngima mochwere.” (Chak. 2:10; Fwe. 22:1, 2; Ezek. 47:1-12; Joha. 4:13, 14) Mopogore gi riemb ma noriembgo dichwo gi dhako mokwongo a e wang’ Nyasaye, Fweny to nyiso ni jo mochung’ motegno e loyo pinyni, biro neno wang’e. (Chak. 3:24; Fwe. 22:4) Kuom adier, en gima konyo ahinya nono weche mabeyo manenore e Fwenygi!
29 Ng’e bende kaka Fweny otudore gi weche mamoko mikoro kuom Babulon marach. Isaya ne oseneno podho dala mar Babulon chon kapok mano otimore, kendo ne olando ni: ‘Babulon osepodho, Osepodho.’ (Isa. 21:9) Jeremia bende ne okoro podho mar Babulon. (Yer. 51:6-12) Kata kamano, Fweny to wuoyo e yor ranyisi kuom “Babulon maduong’, min joterruok gi gik modwanyore me piny.” En bende nyaka kethe, kendo Johana neno wachno e fweny, kolando ni: “Babulon maduong’ osepodho! Osepodho!” (Fwe. 17:5; 18:2) Be iparo fweny ma Daniel noneno e wi pinyruoth ma nochungi gi Nyasaye, mabiro ketho pinjeruodhi mamoko mi ogurre “nyaka chieng’ ”? Ne ane kaka wachno tudore gi wach milando koa e polo e Fweny niya: “Loch mar pinyni osedoko loch mar Ruodhwa, kendo mar Kristone, to enolochi nyaka chieng’.” (Dan. 2:44; Fwe. 11:15) Kendo mana kaka fweny ma Daniel noneno ne oyango ni, ‘ng’ato machal gi wuod dhano, nobiro gi boche polo mondo omiye loch gi duong’ kod pinyruoth,’ e kaka bug Fweny bende wuoyo kuom Yesu Kristo kaka “Jaloch mar ruodhi me piny,” kendo ni “obiro gi boche polo,” kendo ni “wang’ ji duto nonene.” (Dan. 7:13, 14; Fwe. 1:5, 7) Bende nitie weche moko machalre monego ong’e mawuoyo kuom ondiegi mag fweny ma Daniel noneno, koda ondiegi mag bug Fweny. (Dan. 7:1-8; Fwe. 13:1-3; 17:12) Kuom adier, bug Fweny ogundho gi weche ma kopuonjruok, to jiwo yie.
30 Mano kaka bug Fweny chiwo weche mathoth kuom Pinyruodh Nyasaye! Onyiso maler gigo ma jonabi machon kod Yesu kaachiel gi jopuonjrene nowacho kuom Pinyruoth. Ei bugni, waneno chutho kaka nying’ Jehova iketo obed maler kokalo kuom Pinyruodhno kama: “Maler, maler, maler, en Ruoth [“Jehova,” NW] Nyasaye Manyalo Duto.” Owinjore “nwang’o duong’ gi pak gi teko.” Kuom adier, en e Jal ma ‘kawo teko mare maduong’, machak lochi’ kaka ruoth kokalo kuom Kristo. Mano kaka inyiso ni Wuowi ma jakindani, ma en “Ruodh ruodhi,” chwowo kendo nyono ogendini gi “rabi mar mirima mager mar Nyasaye Manyalo Duto”! Sama puonj maduong’ manie Muma, ma en wach ratiro ma Jehova nigo mar locho medo chopo e gikone, ijiwo ni ng’ato ka ng’ato koda gimoro amora mitiyogo korka dwaro mag Pinyruoth, nyaka bed maler. Inyiso ni Nyarombo, ma en Yesu Kristo, jal “man gi rayaw mar Daudi” ler, to e kaka malaika e polo bende chalo. Iwacho ni, jogo mayudo chier mokwongo gin “jo moguedhi kendo maler,” kendo ijiwo ni ‘gimoro ma ok ler kata ng’a ma timo mamono’ ok nodonj ngang’ e “dala malerno, Jerusalem.” Dwarore ahinya ni jogo mose ng’iew gi remb Nyarombo mondo obed “jopinyruoth mar jodolo ma tiyo ni Nyasachwa,” orit lergi e nyim Jehova. “Oganda mang’ongo” bende nyaka ‘lwok nenggi, kendo miyogi doko marochere gi remb Nyarombo’ mondo omi giti tich maler.—Fwe. 4:8, 11; 11:17; 19:15, 16; 3:7; 14:10; 20:6; 21:2, 10, 27; 22:19; 5:9, 10; 7:9, 14, 15.
31 Weche mag fweny mawuoyo kuom duong’ kod ler mar Pinyruodh Nyasayeni, bedo maler e pachwa seche ma wanono weche moko mag pinyruodhno miwachonwa mana e bug Fweny. Kaendi wayudoe weche duto mag fweny mawuoyo kuom jocham gikeni mar Pinyruoth e Got Sayun ka gin kanyachiel gi Nyarombo, ka giwero wer manyien ma gin kendgi ema ging’eyo. Bug Fweny kende ema hulonwa kwan jogo ming’iewo koa e piny mondo odonji e Pinyruoth—ji 144,000—kendo ni kwan jogo ema iketo negi kido ka giwuok e dhoudi 12 mar Israel mar ranyisi, tiende ni mowal kuom roho. Bug Fweny kende ema nyiso ni ‘jodolo kendo jolochgi,’ mayudo chier mokwongo kaka Kristo, bende noloch kode “kuom higini gana achielgo.” Bug Fweny kende ema miyowa weche adimba kuom “dala malerno, Jerusalem manyien,” konyiso kaka dalano rieny, kendo ni Jehova kod Nyarombo kaka hekalune, dhorangaye kod kit mise 12, koda ruodhi ma locho e iye nyaka chieng’, kokalo kuom ler mochwere ma Jehova menyo kuomgi.—14:1, 3; 7:4-8; 20:6; 21:2, 10-14, 22; 22:5.
32 Inyalo wach gadier ni fweny mawuoyo kuom “polo manyien” kod “dala malerno, Jerusalem manyien,” riwo kanyachiel gigo duto ma Ndiko osebedo ka koro chakre chon kuom Koth Pinyruoth. Ibrahim nogeno biro mar kodhi ma kokalo kuome “dhoudi duto mag piny” ne dhi yudo gweth kendo ne “okiyo dala man gi mise, ma Nyasaye e ma nochano kendo ogero.” Koro, e weche ma none mayudore e Fweny, ifwenyonwa dala gwethni e yo maler ni, en “polo manyien”—sirkal manyien, Pinyruodh Nyasaye, miloso gi Jerusalem Manyien (miaha Kristo) kod Wuon kisera. Giduto ginilochi e sirkal makare e wi piny duto. Jehova singo ne dhano mochung’ motegno ni, ginyalo bedo “joge,” mi gibed mamor, ma onge richo koda ka tho, mana kaka dhano ne chalo kapok ng’anjo otimore e Eden. Kendo komedo jiwo, bug Fweny nyisowa nyadiriyo ni Nyasaye “noywe pi wang’ duto e wengegi.”—Chak. 12:3; 22:15-18; Hibr. 11:10; Fwe. 7:17; 21:1-4.
33 Ee, mano kaka Ndiko moa e much Nyasaye tieko gi weche mabeyo ndi! Kendo mano kaka “gik ma onego timre” piyogi beyo malich! (Fwe. 1:1) Nying’ Jehova ma e ‘Nyasaye ma ooro roho ni jonabi,’ ipwodho obed maler. (22:6) Bug Fweny nyiso kaka Ndiko ma nokor kuom higini 1,600 chopo, kendo kaka tije manyiso yie ma notim kuom higini gana mathoth yudo gweth! “Thuol machon” tho, joge iketho, kendo richo koro onge. (12:9) Pinyruodh Nyasaye locho kaka “polo manyien” ka kelo ne Nyasaye pak. Gweth mag piny moloki obedo manyien, piny mopong’ gi ji kendo mirito kaka dwach Jehova nyiso e sula mokwongo ei Muma, koro ni e nyim dhano nyaka chieng’ e yo miwuoro. (Chak. 1:28) Kuom adier, osenenore ni Ndiko duto “mowuok kuom much Nyasaye, konyo kuom puonjo ji, kuom kwero gik maricho, kuom rieyo ji, kendo kuom tiego ji mondo gibed jo makare.” Jehova osetiyo gi Ndiko e tayo joma olony chuth, momanore chuth gi yie ne odiechieng’ maduong’ni. Kuom mano, magi e kinde koro mar puonjruok Ndikogi mondo ijiwgo yie mari. Winj chike manie Ndikogi mondo iyud gweth mag Nyasaye. Luwgi tir e yo madhi e ngima mochwere. Kitimo kamano, in bende ibiro yie chutho mana kaka buk mogik ei Muma tieko kawacho ni: “Amina! Bi, Ruoth Yesu.”—2 Timo. 3:16; Fwe. 22:20.
34 Mano kaka wanyalo bedo gi ilo maok nyal por kata pimo gi moro sani, ka wapako “Loch mar Ruodhwa, kendo mar Kristone,” ma e Kodhi, nikech mano miyo nying’ maduong’ mar “Ruoth [“Jehova,” NW] Nyasaye Manyalo Duto,” opwodhi obed maler!—Fwe. 11:15, 17.
[Weche Moler Piny]
a The Ante-Nicene Fathers, Buk mar 1, ite mar 240.
b The Ecclesiastical History, Eusebius, VI, xxv, 9, 10.
c The Ante-Nicene Fathers, Buk mar 1, ite mag 559-560.
d The Lives of the Caesars (Domitian, XIII, 2).