WACH MADUONG’ MA GASET WUOYOE

En Ng’ano Sie ma Kelo Lweny kod Chandruok?

Lweny Mokwongo mar Piny norumo tarik 11, Novemba 1918. Ji noloro ohendnigi kendo ne gimiel gi mor e wang’ yore. Kata kamano, morgi ne ok obudho. Matin nono bang’ lweny mokwongono, masira moro marach moloyo ne ong’ado mor ma ne gin go.

E dwe mar auchiel 1918, tuwo moro marach miluongo ni Spanish flu nomonjo jolweny ma ne ni e piny Faransa. Tuwono ne en tuwo marach miwuoro. Kuom ranyisi, e dweche manok kende, kwan mag jolweny mag Amerka ma ne otho e piny Faransa nikech tuwono ne ohingo kwan mag jolwenjgi ma ne oneg gi jowasigu kuno. Kendo jolweny ma nodok thuchegi noting’o tuwono, to mano nomiyo tuwono olandore mapiyo e piny mangima.

Bende, higni ma noluwo lwenyno, piny nobedo gi kech kod chandruoge mag yuto. Kane lwenyno orumo e higa mar 1918, ji ne tho kech e pinje mang’eny mag Ulaya. E higa mar 1923, pesa mar piny Jerman nobedo maonge tich. Higni auchiel bang’e, yore duto mag yuto nokethore e piny ngima. To ka nochopo e higa mar 1939, Lweny mar Ariyo mar Piny ngima nochakore—kendo ne chalo ka gima lweny mokwongocha ne pod dhi nyime. Ang’o ma nokelo masiche ma oluwore oluworego?

RANYISI MAG NDALO GIKO

Weche mokor ma yudore e Muma konyowa ng’eyo tiend gik mosetimore e histori mar dhano, to moloyo Muma nyisowa gimomiyo Lweny Mokwongo mar Piny notimore. Yesu Kristo nokoro ni kinde ne dhi chopo ma “oganda noked gi oganda” kendo kech kod tuoche nopong’ piny. (Mathayo 24:3, 7; Luka 21:10, 11) Ne onyiso jopuonjrene ni masiche ma kamago nobed ranyisi mag ndalo mag giko. Weche momedore yudore e bug Fweny, ma nyiso ni masiche ma timore e piny otudore gi lweny moro ma notimore e polo.—Ne sanduk ma wacho ni “Lweny e Polo Kendo e Piny.”

Bug Fweny onogo wuoyo kuom ji ang’wen ma oidho ambuoche tiende ni farese. Adek kuom joidh faresego nyiso masiche ma Yesu bende nowuoyo kuomgi—lweny, kech, kod tuoche. (Ne sanduk ma wacho ni “Be Joidh Farese Ang’wen Miwuoyoe e Muma Pod ni e Ng’wech?”) Nenore maler ni Lweny Mokwongo mar Piny ne okelo masiche ma pod dhi nyime nyaka chil kawuono. Kendo Muma nyiso ni Satan e ng’ama ne otugo masichegi. (1 Johana 5:19) Be chieng’ notiek teko Satan?

Bug Fweny bende nyisowa ni Satan “odong’ mana gi kinde manok.” (Fweny 12:12) Mano e momiyo en gi mirima maduong’ kendo okelo chandruoge mogundho e piny. To komachielo, chandruogegi bende nyisowa ni kinde Satan chiegni rumo.

KETHO TIJ JACHIEN

Lweny Mokwongo mar Piny noloko piny chuth. Kanyo ema lwenje mokwako piny mangima nochako bedoe, kendo mano nomiyo ji ochako ng’anjo ne sirkande kaachiel gi jotend pinjegi. Bende, lwenyno nyiso abidha ni noriemb Satan wuok e polo. (Fweny 12:9) Jatend piny maok neni, notimo mana kaka jatelo marach nyalo timo kong’eyo ni ochiegni gole e kom. Ka loch Satan ochopo e giko, chandruok duto ma Lweny Mokwongo mar Piny nokelo biro rumo.

Kaluwore gi weche mokor e Muma, machiegnini Yesu Kristo Ruodhwa me polo biro ‘ketho tij Satan.’ (1 Johana 3:8) E kindegi, ji tara gi tara lemo mondo Pinyruodh Nyasaye obi. Be itimo kamano in bende? Ka Pinyruodhno obiro, dwach Nyasaye ema biro timore e piny to ok dwach Satan. (Mathayo 6:9, 10) E bwo Pinyruodh Nyasaye, lwenje ma kwako piny ngima ok nobedie, kata mana lweny moro amora ok nobedie! (Zaburi 46:9) Tim kinda ipuonjri e wi pinyruodhno mondo chieng’ ine ka Pinyruodhno kelo kuwe e piny ngima!—Isaiah 9:6, 7.

Lweny e Polo Kendo e Piny

Chiegni higni 1,900 kapok Lweny Mokwongo mar Piny ochakore, Satan nonyiso Yesu ni nodwaro miye “pinjeruodhi duto mag piny.” (Mathayo 4:8, 9) Kata obedo ni Yesu ne otamore kawo loch ma ne Satan dwaro miyeno, pod bang’e noluongo Jachien ni “jaduong’ mar pinyni.” (Johana 14:30) E wi mano, jaote Johana nondiko niya: “Piny duto obedo e teko mar Ng’a Marachno.”—1 Johana 5:19.

Ka en adier ni Satan Jachien nigi teko mang’eny kamano e wi piny, donge wanyalo wacho ni nitie kaka nochwalo Lweny Mokwongo mar Piny kod chandruoge ma ne lwenyno okelo? Bug Fweny nyiso ni en adier ni Satan ema nochwalo masiche mosebedoe e piny chakre higa mar 1914. Weche ma luwogi lero e yo machuok gik ma bug Fweny sula mar 12 wuoyoe:

Kwan matindo 7 Lweny tugore e polo e kind Mikael (Yesu Kristo) gi thuol ma rang’ongo (Satan).
Kwan matindo 9 Jachien “ma wuondo piny ngima” iwito e piny.
Kwan matindo 12 “Yaye! nobed malit ni piny gi nam; nikech Satan oselornu ka en gi mirima maduong’ kong’eyo ni ndalone tin.”

Tarige mag Muma gi gik ma timore e piny nyiso ni lweny ma ne otimore e poloni notimore ka Pinyruodh Nyasaye osechako locho e polo e higa mar 1914.a Omiyo, e higa makendeno lweny ne otugore e polo kod e piny.

a Ne sula mar 8 e bug Ang’o ma Muma Puonjo Kuom Adier? mogo gi Joneno mag Jehova.

Be Joidh Farese Ang’wen Miwuoyoe e Muma Pod ni e Ng’wech?

Faras ma rachar miriembo gi ruoth me polo. Yesu Kristo owuon e ruoth ma riembo farasno mondo okel tim makare. (Zaburi 45:4) Gima nokwongo timo ne en golo Satan gi jochiendene oa e polo.—Fweny 6:2; 12:9.

Faras ma silwal miriembo gi ng’ama nigi teko mar “golo kuwe e piny.” (Fweny 6:4) Chakre higa mar 1914, lwenje osebedo ka timore e piny. Mana higni 21 bang’ Lweny Mokwongo mar Piny, Lweny mar Ariyo mar Piny notugore monego ji mang’eny moloyo joma ne otho e lweny Mokwongo. Nonro moro wacho ni ji milion 60 notho e Lweny mar Ariyo mar Piny. Chakre higa mar 1945, pinje achiel achiel osebet gi lwenje. Kata kamano, lwenjego bende nego ji mang’eny e yo malit. Jotim nonro moko wacho ni e higni mag 1900 kende, ji mokalo milion 100 osetho e lwenje.

Faras ma rateng’ miriembo gi ng’ama oting’o rapim mar ratil ma nyiso ni kech nobedie. (Fweny 6:5, 6) E kinde higni mag Lweny Mokwongo mar Piny, pinje ma ne oriwore ne ogeng’o chiemo kik donj e piny Jerman, kendo mano nomiyo kech onego ji ma dirom 750,000 e pinyno. Jo-Russia mokalo milion ariyo ne kech onego e higa mar 1921, kendo masiche ma kamago ne otimore e pinje mamoko bende. Koriw ji duto ma kech osenego e higni mag 1900, kwanno nyalo chopo ji milion 70 kama. Higa ka higa, ladhruok ne chiemo miyo nyithindo mokalo milion adek tho ka pok hikgi oromo abich.

Faras mobokore miriembo gi ng’ama kelo masiche ma miyo ji tho. (Fweny 6:8) Tuwo mokwongo ma ne onego ji mang’eny miwuoro ne en tuwo miluongo ni Spanish flu. Kata obedo ni ichiwo kwan mopogore opogore, nonro moro nyiso ni tuwono nonego ji ma romo milion 50. Buk moro miluongo ni Man and Microbes wacho ni “tuwono ne en achiel kuom masiche maricho ma nosebedoe e piny. Kata mana tuwo mar bubonic plague ma ne en tuwo marach ahinya ne ok onego ji mang’eny kendo mapiyo kaka Spanish flu notimo.” Tuoche ma landore kaka smallpox, malaria, kod kahera (TB), osenego ji milion miche e higni mag 1900.