Bug Muma Namba 42​—Luka

Jandiko: Luka

Ne Ondike: Kaisaria

Ne Otiek Ndike: Chiegni 56–58 E.N.

Kinde Miwuoyoe: 3 K.N.P.–33 E.N.

INJILI mar Luka ne ondiki gi ng’at ma ne keto pache e gima otimo kendo ma nigi chuny mang’won, kido mabeyogi kaachiel gi roho mar Nyasaye, osemiyo Injili ma ne ondiko obedo madier kendo mamoro chuny. E wechene mokwongo, owacho kama, “Ka asenono weche duto nyaka a chakruokgi, aneno ka long’ona mondo andikni wach mochanore kare.” Yo matut kendo maler mondikogo wechene, nyiso ni mano en adier.​—Luka 1:3.

² Kata obedo ni nying Luka ok yudre e bugno, josomo machon oyie ni en e jandik bugno. Oboke miluongo ni Muratorian Fragment (Chiegni 170 E Ndalowa) nyiso ni Luka e jandik Injilino kendo jondiko ma ne odak e higini mag 100 kaka Irenaeus kod Clement Ja-Aleksandria bende ne oyie gi wachno. Weche manie bugno bende nyiso e yo maler ahinya ni Luka e jandiko. Paulo wuoyo kuom Luka e Jo Kolosai 4:14 kaka “Luka, jathieth mwahero,” kendo weche ma Luka ondiko nie rang’iny ma ng’ato nyalo geno neno kuom ng’at mosomo maber kaka laktar. Kaka oyiero maber weche motiyogo kod lony ma en go e dhok mondikoe, maloyo jondik Injili adek mamokogo, miyo ondiko wach mowuoye e yo makare kendo malero weche e yo matut. Jomoko kawo sigande mar wuowi ma ne oringo pacho kaka sigana maber moloyo kuom sigendini duto machuok mosendiki.

³ Luka tiyo gi weche mokalo 300 mag thieth kata weche moko kolerogo yore mag thieth maok tigo e yo ma kamano gi jondiko mamoko mag Ndiko mag Dho-Grik (kabe nitie kamoro amora ma gitimo kamano).a Kuom ranyisi, ka Luka wuoyo kuom tuwo mar dhoho, ok oti kod wach achiel ma jondiko mokoka tiyogo. Kuom jondiko mokogo, dhoho en mana dhoho, to kuom laktar, nitie okang’ mopogore opogore mag dhoho, kaka sama Luka wuoyo kuom “ng’ato ma dhoho osaso dende.” Owacho ni, Lazaro ne nigi “adhonde mang’eny.” Onge jandik Injili moro mawacho ni maro Petro ne nigi “midhusi maduong’.” (5:12; 16:20; 4:38) Kata obedo ni jondik Injili adek mokogo nyisowa ni Petro ne ong’ado it misumb jadolo maduong’, Luka kende ema wacho ni Yesu ne ochango ng’atno. (22:51) Laktar ema ne nyalo tiyo gi wechegi kowuoyo kuom dhako moro matuwo ni, “jachien motime jamidekre higini apar gaboro; dende nodolore, ne ok onyal riere kata matin.” To be nitie ng’at machielo ma ok “Luka, jathieth mwahero” ma ne nyalo lero maber thieth mokwongo ma ne otimne ng’at moro gi Ja-Samaria “motueye kuonde mohinyore, moonjoe mo kod divai”?​—13:11; 10:34.

⁴ Luka ne ondiko Injili mare karang’o? Tich Joote 1:1 nyiso ni jandik bug Tich Joote (ma bende ne en Luka) noyudo osendiko “kitabu mokwongo,” ma en Injili. Nyalo bedo ni ne otiek ndiko bug Tich Joote e higa mar 61 E Ndalowa, ka Luka ne ni Rumi gi Paulo, jal ma ne rito bura e nyim Kaisar. Omiyo, nyalo bedo ni Injilini ne ondiki Kaisaria chiegni higini mag 56-58 E Ndalowa, bang’ kane giseduogo gi Paulo ka gia Filipi e giko wuoth mar adek mar Paulo e tij misonari, kendo ka Paulo ne nie twech e dala mar Kaisaria kuom higini ariyo korito dhi Rumi mondo Kaisar ong’adne bura. Nikech Luka ne nie Palestina e kindeno, mano ne omiyo onyalo luwo “weche duto nyaka a chakruokgi” kuom ngima kaachiel gi tij Yesu. Omiyo, nenore ni Injili mar Luka ne okwongo ne Injili mar Mariko.

⁵ En adier ni Luka ne ok en janeno mar weche duto ma ne ondiko e Injiline, nikech ne ok en achiel kuom joote 12 kendo nyalo bedo ni ne oyie kuom Yesu mana bang’ tho Yesu. Kata kamano, ne otiyo machiegni ahinya gi Paulo e tij misonari. (2 Timo. 4:11; File. 24) Kuom mano, mana kaka inyalo gen, yo mondikogo nyiso kit Paulo, mana kaka inyalo ne ka opim weche ma ne gindiko ka giwuoyo kuom Chiemb Odhiambo mar Ruoth e Luka 22:19, 20 kod 1 Jo Korintho 11:23-25. Luka ne nyalo yudo weche moko kuom Injili mar Mathayo. E luwo “weche duto nyaka a chakruokgi,” Luka ne nyalo wuoyo gi joneno kuom gik ma ne otimore e ngima Yesu, kaka jopuonjrene ma ne podi ngima kata mana Mariam, min Yesu. Wanyalo bedo gadier ni, onge wach moro amora ma ne ok onono maber kane ochoko weche minyalo gen ma nondiko.

⁶ Ka wang’iyo Injili ang’wen-go, nenore maler ni jondikogo ne ok nwo mana weche ma nyawadgi ondiko, kata ok gindik mana mondo gichiw joneno mang’eny kuom wach maduong’ni ahinya manie Muma. Yo mondikogo opogore ahinya gi mamokogo. Pasent 59 mar Injiline gin weche ma yudore mana kuom Luka. Owuoyo kuom honni madirom auchiel kod ranyisi mokalo honnigo nyadiriyo ma ok losie e Injili mamokogo, chiegni pasent 33 mar Injiline lero weche ma ne otimore kendo modong’ gin weche ma ne iwacho gi dhok. Injili mar Luka e mabor kuom Injili ang’wengo. Mathayo ne ondiko Injiline moloyo ne Jo-Yahudi, to Mariko ne ondiko ne jogo ma ne ok gin Jo-Yahudi, moloyo ne Jo-Rumi. Injili mar Luka ne ondiki ne “jaduong’ Theofilo” kendo kokalo kuom Theofilo, Injilino ne dhi chopo ne jomamoko, Jo-Yahudi koda jogo ma ok gin Jo-Yahudi. (Luka 1:3, 4) Ka ondiko Injilino kaka wach mamulo piny mangima, ochano anyuola mar Yesu nyaka chop ir “Adam, wuod Nyasaye,” to ok mana nyaka ir Ibrahim, kaka Mathayo ne otimo ka ondiko moloyo ne Jo-Yahudi. Ojiwo weche ma ne Simeon okoro kowacho ni, Yesu “nobed fwenyruok ni ogendini,” kendo owacho ni “ji duto none warruok mar Nyasaye.”​—3:38; 2:29-32; 3:6.

⁷ E ndikone duto, Luka nenore kaka ng’at maluwo weche e yo makende, sigande ochan maber kendo en adier. Yo moluwogo wach e wang’e, nyiso maler ahinya ni weche ma ne Luka ondiko gin adier. Jandiko moro ne owacho niya: “Sigendini mag kisera, sigendini moko migano, kod neno michiwo mag miriambo, hinyo wacho ni gik ma giwuyoe ne otimore ka moro mabor, chon gilala, kendo ok giluw chik ma wan kaka jo okil wasepuonjore ni dwarore sama ng’ato chung’ e bura, tiende ni ‘nyaka ng’ato nyis kama gimoro ne otimoree kod sama ne otimoree,’ sigendini Muma nyisowa e wang’e kama gimoro ne otimoree kod odiechieng’ ma ne otimoree.”b E siro wachno otiyo gi Luka 3:1, 2: “E higa mar apar gabich mar loch Tiberio Kaisar, ka Pontio Pilato ne ruodh Judea, to Herode ne ruodh Galili, kendo Filipo owadgi ruodh piny Iturea kod Trakoniti, kendo Lusania ruodh Abilene, kendo ka Annas gi Kaiafa ne gin jodolo madongo, wach Nyasaye nobiro ni Johana wuod Zakaria e thim.” Luka ok wuo kuom kinde ma ok ong’ere kata kama ok ong’ere, to onyiso nying ji ma ok tin ne abiriyo ma ne gin jo sirkal, ma miyo wanyalo ng’eyo kinde ma Johana kod Yesu ne ochakoe tijgi ne Nyasaye.

⁸ Luka bende miyowa gik moko ariyo ma ne otimore manyalo konyowa fwenyo kinde ma ne onyuolie Yesu ka owacho kama e Luka 2:1, 2: “E ndalogo, chik noa kuom Kaisar Augusto mondo okwan kendo ondik nying jo pinye duto. Ma e kwan mokwongo ka Kwirinio noyudo oloyo piny Suria.” Mano ne otimore kane Josef kod Mariam ne odhi Bethlehem mondo okwan-gi, kendo Yesu ne onyuol kanyo.c Wayie gi wach ma jasomo moro wacho ni: “Wach achiel ma Luka mako ahinya en ni ondiko weche ma ne otimore mana kaka ne gitimore e wang’e.”d Nyaka wayie gi wachni ma ne owacho ni oseluwo “asenono weche duto nyaka a chakruokgi.”

⁹ Luka bende nyiso kaka weche ma ne okor e Ndiko mag Dho-Hibrania ne ochopo kare kuom Yesu Kristo. Onwoyo weche mokor ma ne Yesu owacho kuom wachni. (24:27, 44) E wi mano, ondiko weche ma ne Yesu okoro kuom gik ma ne dhi timore, kendo mang’eny kuomgi osechopo mana kaka ne okorgi. Kuom ranyisi, Jerusalem ne olwor gi ohinga mar yien kendo ne okethe e masira mar mach e higa 70 E Ndalowa, mana kaka Yesu ne osekoro. (Luka 19:43, 44; 21:20-24; Math. 24:2) Jandik weche machon, Flavius Josephus, ma ne oneno ka en gi jolweny mag Jo-Rumi, wacho ni yien ma ne nitie e gwenge mag pinyno ne otong’ te kama dirom mail apar mondo oyud yien mag gero ohinga, kendo ni ohingano ne en mail ang’wen gi nus e borne, ni mon gi nyithindo mang’eny ne otho nikech kech, kendo ni Jo-Yahudi mokalo 1,000,000 ne otho kendo ni ji 97,000 ne oter e twech. Nyaka chil kawuono, kor ot mar Arch of Titus e dala mar Rumi ogorie gik manyiso kaka Jo-Rumi ne olocho e lweny kod gik ma ne gipeyo e hekalu mar Jerusalem.e Wanyalo bedo gadier ni, weche mamoko mokudhi gi much Nyasaye ma ne okor mondiki e bug Luka bende biro chopo kare.

GIMOMIYO BUGNI KONYO

³⁰ “Injili mar Luka” gero geno mar ng’ato kuom Wach Nyasaye, kendo jiwo yie mare mondo omi ochung’ motegno e bwo chandruok mag pinyni. Luka chiwo ranyisi mang’eny mag weche ma ne okor e Ndiko mag Dho-Hibrania ma ne ochopo. Owuoyo kuom Yesu konyiso kaka bug Isaiah nonyiso tich ma ne Yesu otimo, kendo Luka nenore ni tiyo gi wachno kaka wach maduong’ mowuoyoe ei buge. (Luka 4:17-19; Isa. 61:1, 2) Mani ne en achiel kuom kinde mamoko ma Yesu ne onwoyo weche mondiki e Buge Jonabi. Bende ne onwoyo weche ma ne ondiki e bug Chik, kaka kinde ma ne okwedo tembe adek mag Jachien, kendo ne onwoyo weche manie Zaburi, kane openjo jowasike kama, “Ji wacho nadi ni Kristo en wuod Daudi?” Weche ma ne Luka ondiko oting’o weche mamoko mang’eny ma onwo kowuok e Ndiko mag Dho-Hibrania.​—Luka 4:4, 8, 12; 20:41-44; Rapar 8:3; 6:13, 16; Zab. 110:1.

³¹ Kane Yesu odonjo Jerusalem koidho nyathi kanyina mana kaka ne osekor e bug Zekaria 9:9, oganda duto ne pake ka gimor, ka gichopo ndiko mar Zaburi 118:26. (Luka 19:35-38) Nitie kamoro achiel e bug Luka, kama kwan matindo ariyo oting’o weche auchiel ma Ndiko mag Dho-Hibrania ne okoro kuom tho Yesu kod chier mare. (Luka 18:32, 33; Zab. 22:7; Isa. 50:6; 53:5-7; Jona 1:17) Mogik, bang’ chier mare, Yesu nojiwo ahinya ne jopuonjrene gimomiyo Ndiko mag Dho-Hibrania konyo ahinya. “Nowachonigi niya, ‘Magi e wechena ma nawachonu ka ne pod an kodu, kawacho ni weche duto ma nondik kuoma e chik mar Musa, gi Jonabi, gi Zaburi nyaka chopi.’ Eka noyawo chunygi, mondo ging’e tiend weche manie Ndiko.” (Luka 24:44, 45) Mana kaka jopuonjre mokwongogo mag Yesu Kristo, wan bende wanyalo puonjore kendo bedo gi yie motegno kuom nono kaka Ndiko mag Dho-Hibrania chopo, mana kaka oler maber ahinya gi Luka kod jondiko mamoko mag Ndiko mag Dho-Grik.

³² E Injiline duto, osiko ka jiwo ne jasomo wach Pinyruodh Nyasaye. A chakruok mar bugno, kama malaika singo ne Mariam ni nyathi mobiro nyuolo “nolo od Jakobo nyaka chieng’; kendo pinyruodhe ok norum,” nyaka sula mag giko, kama Yesu wuoyo kuom rwako joote e singruok mar Pinyruoth, Luka jiwo geno mar Pinyruoth. (1:33; 22:28, 29) Onyiso Yesu katelo ne jopuonjrene e tij lendo kendo kooro joote 12, to bang’e jopuonjre 70, mondo oti tijni. (4:43; 9:1, 2; 10:1, 8, 9) Chiwruok gi paro achiel madwarore mondo ng’ato odonji e Pinyruoth ijiwo gi wechegi ma Yesu nowacho: “We jo motho oyik jogi motho; to in, dhi iland wach pinyruodh Nyasaye,” kendo ni, “Ng’ato mosemako kwe dhiang’ gi lwete, kendo chako ng’iyo chien, ok owinjore gi pinyruodh Nyasaye.”​—9:60, 62.

³³ Luka jiwo wach lamo. Wachni nenore ahinya e Injili mare. Owuoyo kuom oganda mar ji ka lamo sama Zekaria ne ni e hekalu, kaka Johana Jabatiso ne onyuol nikech kwayo ma ne oter e lamo mar yudo nyathi, bende ka Anna janabi ma dhako lamo otieno gi odiechieng’. Onyiso Yesu ka lamo kane ibatise, ka olemo otieno mangima kapok oyiero joote 12, kendo kolemo kane kite olokore. Yesu ne ojiwo jopuonjrene mondo “olem ndalo duto, kendo kik ginyosre,” kotiyo gi ngero mar chi liel ma ne sayo jang’ad bura pile mi nyaka jang’ad burano nong’adone bura makare. Luka kende ema ne ondiko kwayo mar jopuonjre Yesu mondo opuonjgi lemo kod kaka malaika ne ojiwo Yesu kane olemo e Got Zeituni; kendo Luka kende ema ne ondiko weche mogik ma ne Yesu otiyogo e lamo: “Wuora, aketo chunya e lweti.” (1:10, 13; 2:37; 3:21; 6:12; 9:28, 29; 18:1-8; 11:1; 22:39-46; 23:46) Mana kaka kinde ma Luka ne ondiko Injiline, kamano bende kindewagi lamo en gima dwarore ahinya mondo omi jogo duto matimo dwach Nyasaye teko.

³⁴ Kaka ng’at ma ne keto pache kuom gima otimo, kendo mandiko e yo maler, Luka miyo puonj mag Yesu bedo mamoro kendo majiwo chuny. Hera, ng’wono, kech, kod muolo ma Yesu ne onyiso joma ool, jo misando kod jo michayo, opogore ahinya gi chuny ma ok odewo, kendo mar tok tek, ma ne nie din mar wuondruok mar jondiko kod jo Farisai. (4:18; 18:9) Yesu siko ka jiwo kendo konyo jogo modhier, jogo manie twech, muofini, kod jogo ma chunygi onyosore, koketo ranyisi maber ahinya ne jogo madwaro ‘luwo ndache.’​—1 Pet. 2:21.

³⁵ Mana kaka Yesu ma ne en ng’at makare chuth ma onge richo, kendo jatim honni ma Wuod Nyasaye nonyiso jopuonjrene hera mang’won kod ji duto ma chunygi nikare, wan bende onego waket kinda mar timo tij lendo gi hera, ee, “kuom ng’wono mar Nyasachwa.” (Luka 1:78) Kaluwore gi mago duto, “Injili mar Luka” onge kiawa ni adier konyo ahinya. Kuom adier, wanyalo bedo gi chuny mar erokamano ne Jehova kuom tiyo gi roho mare maler e miyo Luka, “jathieth mwahero,” mondo ondik Injilini e yo ma kare, magero kendo majiwo, kowuoyo kuom warruok kokalo kuom Pinyruodh Nyasaye e bwo Yesu Kristo ma e yor, “warruok mar Nyasaye.”​—Kolo. 4:14; Luka 3:6.

[Weche moler piny]