XI NGISA TÍNCHJA̱NI REBISTA JEBI: JE CIENCIA A KJIN JETÍSÍKʼÉJNA JE BIBLIA
Jmeni xi jetjíobe chjota científico
Jngo diccionario xi kʼoatso nga i̱sʼin tsoyanile je én xi ciencia tso: “Jmeni xi ʼyaa kʼianga jechotʼayasoán kʼoa bijnatsʼinyaa tʼatsʼe jmeni xi tjín kʼoa jmeni xi ma”. Tse kjoama̱ sʼengi nga chotʼayason kʼoa sakʼoaa likuini kʼoasʼin bichótsjoá josʼin mele xi kotʼayason. Je chjota científico nkjín xomana bʼéngi, sakʼoa sá kʼoa tsa nó bichómani nga kotʼayason. Sakʼoaa likui jme xi bichómani jmeni xi sʼín, tonga sakʼoaa nʼio binyakao je chjota. Jaola koya kataʼyaa xi tʼatsʼe jebi.
Jngo empresa xi tsʼe Europa kui kisikʼatsen je xi ma sítsje nandá xi plástico koanndani. Kʼoa kʼiaa machjén kʼianga kjoaxkón ma, jolani kʼianga jaʼa cháonnʼio ya Haití nó 2010.
Kʼoa jngo jtín mani satélite xi jmi kilómetro kjin tjío ya ngʼá xi sistema de posicionamiento global (GPS) ʼmile. Kui xá kisationi nga je sondado koanchjénle. Tonga ndʼaibi, machjénle xi karro síxákao, xi avión síxákao, xi chitso síxákao, je xi cho̱ tsoa kʼoa tsa jñani koai chjota, nga skoe̱ josʼin ndiaa koai. Nga kʼoasʼin kui kisikʼatsen je chjota científico, ngisa choa ñʼai maná tsa jñani mená koanngián.
Tsakui nichxin nichjén celular, computadora kʼoa tsa Internet. Kʼoa tsa jme xki tsakasenkaoná kʼianga chʼin kiskatʼaná. Tsakui nichxin jetsakijnayalee avión. Kʼiatsa jaon. Jejin kinichjén kʼaa jmeni xi kisikʼatsen chjota científico. Nkjín koya josʼin tíbasenkaoná jmeni xi tjíosíkʼatsen chjota científico.
JOKJI JETJÍOBE NDʼAIBI JE CHJOTA CIENTÍFICO
Nichxin xi tiyoaa ndʼaibi, sa tse sa tse tjíokotʼayason je chjota científico tʼatsʼe sonʼnde kao ngʼajmi kʼoa kao jmeni xi tjín i̱ tʼanangi. Je chjota xi físicos nucleares ʼmile kui kotʼayason je átomo nga skoe̱ jmesani xi tjín, kʼoa je chjota xi astrofísicos ʼmile kui batiotsʼinya jmeni xi jejmi miyón nó tjínle nga skoe̱ jósʼin tsʼatsen sonʼnde kao ngʼajmi. Tjínkʼa xi kʼoatso nga jetsaʼyale tsa tíjna kjoaixi Niná xi síkʼaxki̱ Biblia nga kʼoasʼin nʼio tjíokotʼayason je chjota tʼatsʼe jmeni xi saʼnda tsín matsen.
Tjínkʼa chjota científico kao filósofos xi nʼio ʼyale xi ngisa tikjaʼaítsongáni. Tobʼelañá, je chjota xi Amir Aczel ʼmi kʼoatso “nga tjínle [chjota científico] jñani bʼangini nga kʼoatso nga tsín Niná”. Kʼoa ijngo chjotachjine xi nʼio ʼyale jngo tjíjtsa Sonʼnde xi kʼoakitso “nga tsín jme xi tjín xi bakó tsa tíjna Niná, kui xi tsonile nga tsín Niná”. Kʼoa tjínkʼa xi kʼoatso nga to “majia” jmeni xi sʼín je Niná xi síkʼaxki̱ ya Biblia kʼoa nga tosa ñaki tjín xi bʼangini jmeni xi tso je chjota científico.a
Tonga, a tjín kjoaixile je chjota científico jñani bʼangini nga kʼoatso. Mai. Ningalani nʼio tse jmeni xi tíʼyale, tjínkʼa chjota científico xi kʼoatso nga tjín jmeni xi kjesa ʼyajinle kʼoa xi tsínkʼia jchale. Je chjota xi Steven Weinberg ʼmi, xi premio Nobel xi tsʼe Física kinjele, itso: “Likuikʼia ñaki jchaa jokjoantjínni”. Je maestro xi Martin Rees ʼmi, astrónomo real de Gran Bretaña, itso xi kiski: “Tjín jmeni xi tsínkʼia jchaa xi chjota ʼminá”. Nʼio tse jmeni xi kjesa ʼyajián tʼatsʼe jmeni xi tjín, tʼatsʼe xi nʼio ʼndíkjoan jolani tsa célula kʼoa tʼatsʼe jokji kijna je sonʼnde kao ngʼajmi. Tobʼelañá:
Je chjota biólogo kjesa bejin jmekjoanni xi ma ya yale célula, jolani: jósʼin síxá, jósʼin sʼele proteínas kʼoa jósʼin mankjínya. Kʼoa jebi, kui xi kjesa bejin je chjota científico.
Je gravedad, tíbasenkao ʼndeʼndená, tonga kjesa ʼyajián ngayeje xi tʼatsʼe jebi. Je chjota xi kui kotʼayason likui ñaki be jómanile nga kjenʼndóniná je gravedad kʼoa jómanile nga kui basenkao je Sá josʼin tísíkʼótjindaile je Sonʼnde.
Je chjota cosmólogo kʼoatso nga 95% xi tjín i̱ Sonʼnde kao ngʼajmi xi tsín matsen kʼoa likui ma sʼechoya kao ki̱cha̱ xi tjínle chjota científico. Kʼoa joxi materia oscura kʼoa energía oscura ʼmile, tonga likui ʼyale jmekjoanni.
Nʼiosa nkjín koya xi kjimasjaile je chjota científico xi tsín be jmekjoanni. Jngo chjota neurólogo xi nʼio ʼyale xi i̱ tso: “Ngisa nʼio tse jmeni xi tsín ʼyaa tikʼoajinni jmeni xi jeʼyaa. Josʼin sikjaʼaitsjen an, jngo xi chjota científico, tjínnele nga tosi tondasa koa̱nmele skoe̱ ʼndele nga tojngo kjoafaʼaitsjen koaitjenngi”.
Tsa kʼoasʼin nikjaʼaitsjeen nga jebeyeje je chjota científico, nga tsín timachjénniná tʼatsʼe Niná kao Biblia, xi machjén nga si̱kjaʼaitsjeen kuinga je chjota científico nʼio sʼa tochoa tjíobe tʼatsʼe jmeni xi tjín ninga tjínle ki̱cha̱ xi tjíobásjaiyani. Je Encyclopedia Britannica itso én xi síkjetʼani jña kui tínchja̱ni josʼin kinroatsʼiani tʼatsʼe astronomía: “Nichxin xi tiyoaa ndʼai nga jeme ño jmi nó tífaʼato nga tíchotʼayajin tʼatsʼe niño, tojo tsínni ʼyaa josʼin nga tsín tsabe je chjota babilonio ngasʼa”. Jósʼin si̱kjaʼaitsjeen tʼatsʼe jmeni xi tsín kjimale tjíotsoya je chjota científico. A kui xi tsonile nga tosa toni̱chajiaan.
Xi testigole Jeobá maijin ʼyaxkónníjin josʼin síkjaʼaitsjen nga jngó jngó chjota. Kui mangíntjenngijin kjoafaʼaitsjen xi tsjoá Biblia nga i̱ tso: “Katabe ngatsʼi chjota nga mano nikjaʼaitsjaon” (Filipenses 4:5, TNM). Chótʼayajin josʼin mangóson jmeni xi tso je Biblia kʼoa jmeni xi tso je chjota científico.
a Tjínkʼa chjota xi bʼasjengi je Biblia xi totʼatsʼe jmeni xi bakóya je yo̱ngo̱. Jolani nga kʼoatso nga ngabasenle ngʼajmi tíjna je Sonʼnde kʼoa nga kʼoatsoje̱ nga to jngo nichxin xi kanño ora tjínle tsakʼéndani Niná je Sonʼnde (chótsenlai je rekuadro jñani tso: “Jmeni xi tso chjota científico kʼoa jotso je Biblia”).