Viñanda vya Kupangetha mu Mukanda wa Viwano wa Vuyoye Vwetu Vaka-Kilisitu na Chipangi Chetu
MAY 7-13
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MAKO 7-8
“Ambata Chiti Chove cha Kuyandethela, cho Njikavangeye”
(Mako 8:34) Athinoni Yesu wathanene ije mbunga na vandongethi vendi vaije kuli ikeye, cho wendekele ngwendi, “Nga munu ashaka kunjikava, napande kulivyana ikeye vavenya, ambate [chiti cha kuyandethela, NWT] cho anjikavangeye.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 8:34 mu nwtsty
alivyane ikeye vavenya: Nambe “kulivindika.” Awa majwi alumbununa kuvyana kulinga vyuma vyashaka munu nambe kulyana kupangela lika Njambi. Awa majwi mu Chingiliki, alumbununa lalo ngwawo “napande kulivyanena ikeye vavenya.” Kwendeka ngocho kunafwila, mwafwa munu avyana kulinga vyuma vyashaka. (2Ko 5:14, 15) Eli lijwi lya Chingiliki likelyo lyathonekele Mako omwo wendekele hali Petulu ngwendi wavyanene Yesu.—Mak 14:30, 31, 72.
w92 8/1 17 ¶14
Muli na Kushatuka mu Ngila Itwala ku Mwonyo wa Myaka Yoshe Ndi?
14 Yesu Kilisitu walekele vandongethi vendi na mbunga ya vanu ngwendi: ‘Nga munu ashaka kunjikava, napande kulivyana ikeye vavenya (nameme, “kulivyanena,” Charles B. Williams) ambate chiti cha kuyandethela, cho anjikavangeye.’ (Mak 8:34) Nga tushaka kukavangeya Yesu, tunapande kutwalelelaho ‘kumukavangeya,’ kethi twechelele hakati na kulinga vyuma vyavivi, mwafwa kulinga vyuma vyavivi nambe kamandondo lika kwatha kuthzimangana vyuma vyoshe vyavivwa vitunakele na kulinga na kutwonowetha kukawana mwonyo wa myaka yoshe. Kukola ku sipilitu kukambata thimbu, oloni munu natha kuthzeya vwathi nga katwalelelaho kutona ku sipilitu.
(Mako 8:35-37) Omwo munu woshe ashaka kunyunga mwonyo wendi authzimbaletha, oloni munu uje athzimbaletha mwonyo wendi omwo lithzina lyange na ha muthzimbu wauvwa akauwana. 36 Omwo nga munu afuka kaye koshe, oloni athzimbaletha mwonyo wendi vika awanaho? Mu vuthunga vene nachimo chai.37 Omwo chuma mukajo munu atha kwingitha mu mwonyo wendi?
w08 10/15 25-26 ¶3-4
Vika Vimwana Mangana Mutwaleleleho Kuyoya?
3 Yesu wehwile vihula vivali ngwendi: “Omwo nga munu afuka kaye koshe, oloni athzimbaletha mwonyo wendi vika awanaho?” na “Omwo chuma mukajo munu atha kwingitha mu mwonyo wendi?” (Mak 8:36, 37) Vanu vanatha kukumbulula chihula cha kulivanga ngwavo vyahi. Vanatha kwendeka ngwavo nga munu nafukile lifuti lyoshe nathsi, cho navimo vyanalingi vyahi. Ngechi, munu atha lika kupangetha vufuko nga achiyoya. Chihula cha Yesu cha mu chivali hamo chanukithile vanu ñanda yendekele Satana hali Yombi ngwendi: ‘Munu ana vyoshe vali navyo mangana ayoye.’ (Yom 2:4) Vaje kuvethi kulombela Yehova vanatha kuthinganyeka ngwavo vyendekele Satana vyapwile vya vuthunga. Vavangi vatha kupokola mashiko mwafwa ya kushaka kuyoya. Oloni vaka-Kilisitu vakevo vakamono vyuma mu ngila yeka.
4 Tuthzivuka ngwetu Yesu kethzile na kutwana mivila ya kulikangula na vufuko na vuyoye vwa myaka yoshe muno mu kaye kakavi. Oloni wethzile na kutushokolwela ngila ya kukayoya myaka yoshe mu lifuti lyaliha. Ovu vukevwo vuyoye vututonda manene. (Yow 3:16) Muka-Kilisitu atha kuthzivithitha chihula cha Yesu cha kulivanga ngwendi: “Omwo nga munu afuka kaye koshe, oloni onwa kukala na lilavelelo lya kukayoya myaka yoshe, vika awanaho?” Navimo vyahi. (1 Yo 2:15-17) Nga tushaka kukumbulula mwamuvwa chihula cha Yesu cha mu chivali tulihuleni ngwetu, ‘Njikalyana vati mangana njikale na lilavelelo lya kukayoya myaka yoshe mu kaye kakaha?’ Yoyethi yetu ya litangwa na litangwa ikeyo yatha kukumbulula mwamuvwa echi chihula na kusholola lilavelelo litwakala nalyo mu vimbunge vyetu.—Etheketheni Yowano 12:25.
(Mako 8:38) Nga munu akanjithzivila shwamwa na vilongetha vyange hakati ka chithemwa echi cha vupangala na vuvi, athinoni Muna Munu lalo nendi akamuthzivila shwamwa omwo akaija mu vumpau vwa Ishe na tungelo va kujela.”
Muna Munu Wapwa Iya?
Vaka-kukavangeya Yesu vanapande kupwa va kuthimpa na kulyana mangana akuvathzivile mema ku mbunge. Yesu wendekele ngwendi: ‘Nga munu akanjithzivila shwamwa na vilongetha vyange hakati ka chithemwa echi cha vupangala na vuvi, Muna Munu nendi lalo akamuthzivila shwamwa omwo akaija mu vumpau vwa Ishe na tungelo va kujela.’ (Mak 8:38) Mwakaija Yesu, ‘akwana munu na munu fweto yendi kwetheketha na vipangi vyendi.’—Mat 16:27.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mako 7:5-8) Ngechi vene, Vafaliseo na valongethi va majwi a Lishiko vehwile Yesu ngwavo, “Omwo vikajo vandongethi vove vakaleulula vilongetha vya vakukulwila vetu? Vakevo kuvethi kujwela ku mavoko omwo valya.” 6 Cho Yesu wavakumbulwile ngwendi, “Yeni vaka-chivembulu. Isaya Muka-kwimanena wambulwile mwamuvwa vyeni ngwendi, ‘Njambi ngwendi, vanu ava vali na kunjithingimika lika na majwi avo, oloni vimbunge vyavo vili kulyala nange. 7 Chinapu changocho kuli vakevo kunjilemetha omwo vakevo vali na kulongetha mashiko a vanu ngwe akewo anapu mashiko ange.’ 8 “Yeni munaka mashiko a Njambi kumukulo, cho muli na kwononoka vilongetha vya vanu.”
Vihula vya Kutunda Kuli Vaka-kutanda
Mwafwa vika vitothzi va Yesu vathingimikile manene kutana ku mavoko?
▪ Ñanda ya kutana ku mavoko yapwile imo ya viñanda vyalingithile vitothzi va Yesu vamulwithile kumo na vandongethi vendi. Mu Lishiko lya Mosesa vendekelemo manene vya kujeneka kukala hamo na vanu vaje vakele na kwititha ku vushwamwa vwavo na vaka-mbumba na kujenjuka kukwata vanu na tuthitu va kuthsa. Vendekelemo lalo na mwakujelethela vanu vakele na vukalu vwa chifwa echi. Vakele kulinga viñombelo na kukusha vuthzalo vwavo na kuvetangela mema.—Lev, kape 11-15; Kul, kape 19.
Vakulunu va mu vulombelo vwa Vayunda valumbunwine mwamuvwa awa mashiko. Livulu limo ngwalyo nga vatunga lishiko lya kulijeletha, kuvanga kukale “vihula vya mwakulingila ngocho na thimbu ya kulinga ngocho na mwakulekelako vakwavo na vyuma vyakupangetha nevi kuvyapandele ku kulijeletha na vilika vivanapande kukavangeya vanu ha kulijeletha.”
Vaka-kulwitha Yesu vamwihwile ngwavo: “Omwo vikajo vandongethi vove vakaleulula vilongetha vya vakukulwila vetu? Vakevo kuvethi kujwela ku mavoko omwo valya.” (Mako 7:5) Vitothzi va Yesu kuvalumbunwine ngwavo kulya na mathzilo kwatha kunena vukalu. Vashakele lika ngwavo vandongethi vakave chithemwa cha kutana ku mavoko thimbu kanda valye. Livulu litunatumbula helu lyavwethzelelele lalo ngwalyo: “Valingile lalo vimata ha vimbashiya vya kupangetha mu kushangelela mema na ha mema avanapande kupangetha vanu na hali vaka-kushangelela na ha theteko ya livoko inapande kujula.”
Yesu wendekele vuthunga ha mashiko awa a vunu. Walekele vakulunu va mu vulombelo vwa Vayunda va mu chita cha myaka cha kulivanga ngwendi: “Isaya muka-kwimanena wambulwile mwamuvwa vyeni ngwendi, ‘[Yehova] ngwendi, vanu ava vali na kunjithingimika lika na majwi avo, oloni vimbunge vyavo vili kulyala nange. Chinapu changocho kuli vakevo kunjilemetha omwo vakevo vali na kulongetha mashiko a vanu ngwe akewo anapu mashiko ange.’ Yeni munaka mashiko a Njambi kumukulo, cho muli na kwononoka vilongetha vya vanu.”—Mak 7:6-8.
(Mako 7:32-35) Cho vanu vamo vamunenelele munalume umo wa kuthinda matwi, cho wakele lalo na kalaka, cho valambelele Yesu ngechi akambeke mavoko endi hali ikeye. 33 Ngechi vene, Yesu wamutwalele kwendi lika, kulyala na vanu, cho wakele milavo yendi mu matwi a uje munalume, wajekwile mate, cho wakwatele ndaka ya uje munalume. 34 Athinoni Yesu wakengele mwilu, walithithumwine, wendekele kuli uje munalume ngwendi, “Efefata.” Kulumbununa ngwavo, “Shokoloka.” 35 Cho haje vene matwi endi athzikukile, na kalaka lalo kamutundile, washangumukile kwendeka mwamuvwa.
w00 2/15 17-18 ¶9-11
Mwakala na “Viyongola vya Kilisitu” Ndi?
9 Uje munalume wapwile kathinda matwi, cho kakele na kwendeka. Hamo Yesu wathzivukile ngwendi ou munalume wakele na kuthziva shwamwa mwafwa ya kumujola. Oloni, Yesu wamukwathele. Wamutwalele kwa lika lyendi, kulyala na vanu. Cho Yesu watalele mwilu mangana amwethe uje munalume vyashakele kulinga. “Wakele milavo yendi mu matwi a uje munalume, wajekwile mate, cho wakwatele ndaka ya uje munalume.” (Mak 7:33) Kutundoho, Yesu watalele mwilu na kushangumuka kulombela. Washakele kumwetha uje munalume ngwendi ‘Ndthzili yapangetha itunda kuli Njambi.’ Yesu wendekele ngwendi: “Shokoloka.” (Mak 7:34) Haje vene, matwi a uje munalume athzikukile.
10 Yesu wakele na kumwetha vanu ngothzi. Ngothzi yamulingithile akwathe vanu mu ngila ije kuyathele kuvathzivitha shwamwa. Ha kupwa vaka-Kilisitu, netu tunapande kutembwinina Kilisitu mu kumwetha ngothzi ku vakwetu. Mbimbiliya itunangula ngwayo: “Yeni voshe munapande kukala na kulitombola na viyongola vimo, lithzemeni umo na mukwavo, cho kaleni na ngothzi na kulikehetha kuli umo na mukwavo.” (1 Pe 3:8) Echi chimwetha ngwavo tunapande kwaka vakwetu mu vithinganyeka na kuvathzivila ngothzi.
11 Twatha kumwetha ngwetu tunaka vakwetu mbunge mu chikungulukilo nga tuvathingimika na kuvalingila vyuma vitushaka ngwetu netu vatulingile. (Mat 7:12) Oku kunambatethelela na kwendeka mu ngila yaivwa. (Kol 4:6) Anukeni ngweni ‘majwi alishamena atha kutiva ngwe likunga.’ (Vit 12:18) Twatha kumwetha vati ngothzi mu nanga? Munalume na munakathzi vaje valithzema vakendeka na kulinga vyuma vije kuvithzivitha mukwavo kuvavala ku mbunge. (Efe 5:33) Kuvethi kwendeka majwi amavi na kulinga vimata na lyepe lya kutuvakanetha, mwafwa kulinga ngocho kuthzivitha vaka-limbo lyavo kuvavala ku mbunge. Vithemi navo vanapande kuthzivuka muvakalithzivila vana vavo. Nga vithemi vashaka kunangula vana vavo, vanapande kuvanangula mwamuvwa na kujeneka kuvathzivitha shwamwa. (Kol. 3:21) Nga twaka vakwetu mu vithinganyeka, tumwetha ngwetu tuli na kutembwinina Kilisitu.
Kutanda Mbimbiliya
(Mako 7:1-15) Vafaliseo vamo na valongethi va majwi a Lishiko vaje vatundile ku Yelusalema vakungulukilile kuli Yesu. 2 Vamwene ngechi vandongethi vendi vamo valile vyakulya vyavo kujeneka kujwela ku mavoko, kuvajwelele ngwe mu ngila ije ivendekele Vafaliseo ku vanu ngechi valingemo. 3 (Omwo Vafaliseo na Vayunda, vakavele vilongetha vije vatambwile kuli Vakukulwila vavo, kuvathele kulya ngocho kuvanga kujwela mwamuvwa ku mavoko avo, 4 cho lalo kuvathele kulya chuma cha kutunda kuje kwa kulandethela kuvanga vachikushe ha kulivanga. Vakavangeyeye mashiko akwavo amangi aje avatambwile, ngwe kukusha vinganja, na vindeho, na malonga, na milili.) 5 Ngechi vene, Vafaliseo na valongethi va majwi a Lishiko vehwile Yesu ngwavo, “Omwo vikajo vandongethi vove vakaleulula vilongetha vya vakukulwila vetu? Vakevo kuvethi kujwela ku mavoko omwo valya.” 6 Cho Yesu wavakumbulwile ngwendi, “Yeni vaka-chivembulu. Isaya Muka-kwimanena wambulwile mwamuvwa vyeni ngwendi, ‘Njambi ngwendi, vanu ava vali na kunjithingimika lika na majwi avo, oloni vimbunge vyavo vili kulyala nange. 7 Chinapu changocho kuli vakevo kunjilemetha omwo vakevo vali na kulongetha mashiko a vanu ngwe akewo anapu mashiko ange.’ 8 “Yeni munaka mashiko a Njambi kumukulo, cho muli na kwononoka vilongetha vya vanu.” 9 Cho Yesu wendekele lalo ngwendi, “Yeni munaleulula mashiko a Njambi ngechi mukave vilongetha vyeni. 10 Omwo Mosesa washikile ngwendi, ‘Thingimika isho na vanyoko.’ Cho, ‘Woshe uje athinga ishe nambe vaina vanapande kumuthsiya.’ 11 Oloni yeni mukalongetha ngweni, nga munu ali na chuma chimo chije atha kukwatha nacho ishe nambe vaina, oloni endeka ngwendi, ‘Evi vinapu ngolevani,’ (Kulumbununa ngwavo, echi chakundama kuli Njambi,) 12 athinoni ikeye nalithambetha ha kukwatha ishe nambe vaina. 13 Mu ngila eyi vene munatengulula majwi a Njambi kuapwitha a ngocho na vilongetha muli na kulongetha vakweni. Cho kuvili vyuma vyavingi vya kufwa ngachije vije vimukalingi.” 14 Athinoni Yesu wathanene ije mbunga vaije kuli ikeye, cho wendekele navo ngwendi, “Njitolilileni yeni voshe, cho muthzivithithe. 15 Navimo vyai vili hanja vikovela muli munu vyatha kumuviyitha. Oloni vije vituhuka muli munu vikevyo vimuviyitha.”
MAY 14-20
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MAKO 9-10
“Chimona Chije Chikanyametha Likulahelo”
(Mako 9:1) Cho wendekele lalo ngwendi, “Mwa vuthunga njimileka ngwange, kuvali vamo kuno vaje kuvakathsi kuvanga vanamono Vumwene vwa Njambi vunaija na ndthzili.”
w05 1/15 12 ¶9-10
Vupolofweto Vwemana Hali Kilisitu
9 Kwetile mwaka umo kutunda hendekelele Yesu vya kupwa Mesiya. Hanima ya Paseka ya 32 C.E., vanu vavangi vaje vakele na kukavangeya Yesu valikelele kumukavangeya mwafwa ya mapaketho na kuthzema manene vimbongo na vishoti vya mu kuyoya. Omwo Yesu wavyanene kumupwitha mwene, Vayunda vavangi valithzivile kuvihya ku vimbunge, cho valikelele kumukavangeya. Vantwama va vulombelo vwa Vayunda muvamulekele ngwavo avalingile chikomoketho, wavyanene. (Mat 12:38, 39) Oku kuvyana kwavakomokethele. Yesu walekele vandongethi vendi vyuma vije vyapwile vyavikalu kuvithzivithitha. Wavalekele ngwendi: “Njinapande kuya ku Yelusalema, na kuyanda manene ku mavoko a vakulunu, na kuli vakulunu va vaka-kukombelela, na kuli valongethi va majwi a Lishiko. Cho vakanjitwala ku kuthsa.”—Mat 16:21-23.
10 Hanima ya vingonde 9 nambe 10, Yesu wathzivukile ngwendi thimbu “yendi inete ya kutunda muno mu kaye na kuya kuli Ishe.” (Yow 13:1) Yesu walekele vandongethi vendi vamo vya chimwetho cha kutunda mwilu, chije chavyanene kusholwela Vayunda vaje kuvakele na likulahelo. Wavalekele ngwendi: “Mwa vuthunga njimileka ngwange, kuvali vamo kuno kuvakathsi kuvanga vanamono Muna Munu ali na kwija mu vumwene vwendi.” (Mat 16:28) Yesu kalumbunwine ngwendi vandongethi vendi vamo vakatwalelelaho kuyoya kweta noho havakashimbikila Vumwene vwa Mesiya mu 1914. Oloni wathzivukile ngwendi akamwetha vandongethi vendi vatatu vaje vaathzemene manene chimona chije chimwetha muikafwila ndthzili yendi mu Vumwene. Echi chimona vachitumbula ngwavo kulimuka.
(Mako 9:2-6) Cho omwo kwetile matangwa atanu na limo, Yesu waile hamo na Petulu na Yakomba na Yowano, cho wavatwamenenene kulamata hakamwa ya munkinda waulaja kwavo lika. Cho omwo vamukengele wemukile mweka ku mesho avo,3 athinoni vuthzalo vwendi vwatokele too ngwe cheke, naumo munu wa hano ha kaye atha kuvukusha na kuvutoketha ngachije wai. 4 Athinoni vaje vandongethi vatatu vamwene Elinja na Mosesa vali na kuthimutwiya na Yesu. 5 Cho Petulu wendekele kuli Yesu ngwendi, “Mulongethi, mwamuvwa kuli yetu kukala kuno. Cho tutunga mambalanda atatu, limo lyove, limo lya Mosesa, limo lya Elinja.” 6 Ikeye hamo na vakwavo vakele manene na lyova ngechi kathzivukile vika napande kwendeka.
w05 1/15 12 ¶11
Vupolofweto Vwemana Hali Kilisitu
11 Hanima ya matangwa 6, Yesu waile hamo na Petulu na Yakomba na Yowano, cho vaile hamo hakamwa ya munkinda waulaja wa Helemone. Yesu “wemukile mweka ku mesho avo, athinoni vuthzalo vwendi vwatokele too ngwe cheke.” Kapolofweto Mosesa na Elinja vasholokele na kushangumuka kuthimutwiya na Yesu. Hamo echi chikomoketho chakeleko vuthsiki mukemwo cheke chacho chatwile ngwe mutanya. Petulu kachimwene kupwa chimona mukemwo watondele kutunga vimbalaka vitatu, ya Yesu na ya Mosesa neyi ya Elinja. Omwo Petulu wachikele na kwendeka, lishelwa lya kuvyathzima lyavafwikile, cho mu lishelwa mwatundile lijwi lije lyendekele ngwalyo: “Ou ikeye Munange injathzema, njili na kuvwahelela hali ikeye, mutolilileni.”—Mat 17:1-6.
(Mako 9:7) Athinoni lishelwa lyethzile na kuvafwika, cho lijwi lyatundile mu lishelwa lyendekele kuli vakevo ngwalyo, “Ou ikeye Munange injathzema, mutolilileni.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 9:7 mu nwtsty
lijwi: Eyi ñanda inapu ya mu chivali yendekele Yehova mpundu na vanu, ku viñanda vitatu vije vyendeka hali Yesu.—Kengeni viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 1:11; Yow 12:28.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mako 10:6-9) Oloni ha kushangumuka, ha thimbu ya kutanga, ‘Njambi wavatangele munalume na munakathzi,’ ngwe muvyendeka vithoneka. 7 ‘Cho omwo ha chuma echi, munalume akathethza ishe na vaina na kulipandakana na munakathzi wendi, 8 cho vakapwa muvila umo lika,’ Ngechi vene, kuvakapu lalo vavali, oloni vakapwa muvila umo. 9 Ngechi vene, vaje vanapandakana Njambi munu kethi avangunune.”
w08 2/15 30 ¶8
Vithimpi vya Kulitila vya mu Mukanda wa Mako
10:6-9. Njambi wayongwele ngwendi vanu vaje vali mu vulo vanapande kutwalelelaho kukala hamo lika. Ngechi, munalume na munakathzi vanapande kupangetha vinangulo vya mu Mbimbiliya mangana vahyane vukalu vwavo, kethi kushakethzeka vingila vya kulikondwelamo.—Mat 19:4-6.
(Mako 10:17, 18) Cho omwo Yesu washangumukile lalo vungendthzi vwendi, cho munalume umo wamushatukilile, wathsikamene ha mavuli ku mesho endi, cho wamwihwile ngwendi, “Mulongethi wamuvwa, vika njinapande kulinga ngechi njitambule mwonyo wa myaka yoshe?” 18 Cho Yesu wamukumbulwile ngwendi, “Vika unjitumbwila ngwove njiwamuvwa? Naumo wai wamuvwa kuvanga Njambi lika.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 10:17, 18 mu nwtsty
Mulongethi Wamuvwa: Uje munalume watumbwile Yesu ngwendi “Mulongethi Wamuvwa,” mwafwa washakele kumuthzumbangeya na kumwana kathingimiko kaje kavakele na kutonda vantwama va mu vulombelo. Nameme Yesu kavyanene kumutumbula ngwendi “Mulongethi” nambe “Mwene,” (Yow 13:13), oloni washakele ngwendi kathingimiko koshe kaye kuli Ishe.
Naumo wai wamuvwa kuvanga Njambi lika: Yesu wamwethele ngwendi Yehova ikeye lika atha kutunga mashiko, mwafwa ali na ndthzili ya kuthzivuka vyuma vyavivwa nevi vyavivi. Omwo Andama na Eva valile ku muti wa kuthzivuka vyuma vyavivwa nevi vyavivi, vathinganyekele ngwavo navo vatha kukala nei ndthzili. Mu kulithzethza na Andama na Eva, Yesu wathingimika Njambi ngwendi ikeye lika atha kwakela vanu mashiko. Njambi natusholwela vyuma vyavivwa kwitila mu lijwi lyendi Mbimbiliya.—Mak 10:19.
Kutanda Mbimbiliya
(Mako 9:1-13) Cho wendekele lalo ngwendi, “Mwa vuthunga njimileka ngwange, kuvali vamo kuno vaje kuvakathsi kuvanga vanamono Vumwene vwa Njambi vunaija na ndthzili.” 2 Cho omwo kwetile matangwa atanu na limo, Yesu waile hamo na Petulu na Yakomba na Yowano, cho wavatwamenenene kulamata hakamwa ya munkinda waulaja kwavo lika. Cho omwo vamukengele wemukile mweka ku mesho avo, 3 athinoni vuthzalo vwendi vwatokele too ngwe cheke, Naumo munu wa hano ha kaye atha kuvukusha na kuvutoketha ngachije wai. 4 Athinoni vaje vandongethi vatatu vamwene Elinja na Mosesa vali na kuthimutwiya na Yesu. 5 Cho Petulu wendekele kuli Yesu ngwendi, “Mulongethi, mwamuvwa kuli yetu kukala kuno. Cho tutunga mambalanda atatu, limo lyove, limo lya Mosesa, limo lya Elinja.” 6 Ikeye hamo na vakwavo vakele manene na lyova ngechi kathzivukile vika napande kwendeka. 7 Athinoni lishelwa lyethzile na kuvafwika, cho lijwi lyatundile mu lishelwa lyendekele kuli vakevo ngwalyo, “Ou ikeye Munange injathzema, mutolilileni.” 8 Haje vene vakengethzekele noku noku oloni kuvamwene munu weka wai, kuvanga Yesu lika wakele hamo navo. 9 Cho omwo vatundile ku munkinda, Yesu wavathiñikile ngwendi, “Kethi mukalekeko munu umo ha vyuma evi munamono, noho Muna Munu nathanguka ku vathsi.” 10 Ngechi vene, vononokele lishiko lyendi, oloni hakati kavo vashangumukile kulikanangana ha ñanda eyi ngwavo, “Oku ‘kuthanguka ku vathsi’ kunalumbunuka vika?”. 11 Cho vehwile Yesu ngwavo, “Omwo vikajo valongethi va majwi a Lishiko vakendeka ngwavo Elinja napande kwija ha kulivanga?” 12 Cho Yesu wavakumbulwile ngwendi, “Elinja napande kwija ha kulivanga mu kuvwahethela chimweja vyuma vyoshe. Oloni omwo vikajo vithoneka vyendeka ngwavyo Muna Munu akayanda manene, cho vakamuvyana? 13 Oloni njimileka ngwange Elinja naija laja, cho vanu vamulingile mwoshe muvashakelele, ngwe vithoneka muvyendekele hali ikeye.”
MAY 21-27
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MAKO 11-12
“Ou Fwile Nalambula Vyavingi Kutuvakana Voshe”
(Mako 12:41, 42) Cho Yesu watumbamene kuyehi na Njuvo ya Shukulu Kalunga kuje kwa kutambwila mulambu, wakele na kukengelela vanu omwo vakele na kulambula vimbongo vyavo mu mbango. Vaka-kufuka vavangi vakele na kulambula vimbongo vyavingi, 42 athinoni fwile wa kahutu wethzile, cho walambwile tumo tumbongo tuvali twatundondo twa vunengu.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 12:41, 42 mu nwtsty
mu mbango: Vayunda va kuthañulu vendekele ngwavo vikasha mwa kwaka vimbongo nambe tumbokisi, vavimungile ngwe lupembo nambe limbinga, cho vyakele na tuvimbengwa helu. Vanu vakele na kwakamo milambu. Lijwi lya Chingiliki livanapangetha aha, linalifu neli lili ku mukanda wa Yowano 8:20, kuje kuvanendeka ngwavo “vikasha vya kulambwila.” Aha valumbununa mwela uje wakele mu Lilapa lya vanakathzi. (Kengeni viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 27:6 na Litaba Zeekelizwe. B11.) Vilongetha vya Vayunda vimwetha ngwavyo mbanja vaithzengelekele na tuvikasha twakulambwila twa kupwa 13. Vakendeka lalo ngwavo mu tembele mwakele chikasha chakama cha kulambwila, muje muvakele na kwaka vimbongo vyoshe vya mu tuvikasha twatundondo.
tumbongo tuvali twatundondo: Nambe “tu lepta tuvali.” Kamo vakatumbula ngwavo le·ptonʹ. Ka lepton kapwile kambongo ka muwayawaya ka vunengu kaje kapwile kakandondo manene ku vimbongo vya siliva. Tu ma lepta twa kupwa 128 twakele na kupanga 1 denari.—Kengeni Litaluso za Manzwi Aitusisizwe Mwa Bibele, “Lepta,” na Litaba Zeekelizwe. B14.
twatundondo: Nambe, “Evi vinapwile vimbongo vyavindondo.” Eli lijwi lya Chingiliki lya ko·dranʹtes (linatundu ha lijwi lya Chilatini livatumbula ngwavo quadrans), evi vimbongo vya vunengu vyapwa vya Valoma. Tu ma quadrans twa kupwa 64 twakele na kupanga 1 dinari. Mako wapangethele vimbongo vya Valoma mangana alumbunune mwamuvwa kulema kwa vimbongo vya muwayawa vivakele na kupangetha Vayunda.—Litaba Zeekelizwe. B14.
(Mako 12:43) Cho Yesu wathanene vandongethi vendi voshe, wendekele kuli vakevo ngwendi, “Mwa vuthunga njimileka ngwange ou fwile wa kahutu nalambula vyavingi kutuvakana voshe.
w97 10/15 16-17 ¶16-17
Yehova Wathzema Vaje Vamupangela na Vimbunge Vyavo Vyoshe
16 Ha Nisane 11, Yesu wakele mu tembele litangwa lya mutunu, muje mu tembele vombwanethele ndthzili yendi, cho lalo vamwihothzwele vihula vyavikalu vya kufweta lithimu na kuthanguka kwa vathsi na vikwavo vyeka. Wapayele valongethi va majwi a Lishiko na Vafaliseo mwafwa ‘vakele na kwiva vinjuvo vya vafwile.’ (Mak 12:40) Hanima yevi, Yesu watumbamene mu lilapa lya vanakathzi muje mwakele tuvikasha twa kulambwila twa kupwa 13. Wakele na kukenga vanu muvakele na kwaka milambu yavo mu vikasha. Vaka-kufuka vavangi vethzile na kulambula, cho vamo vakele na kulambwila kulimwetha. (Etheketheni Mateo 6:2.) Yesu wakengele manene munakathzi umo. Vanu kuvamwene vuvwa vwalingile nameme theho ya vwana vwalambwile uje munakathzi. Oloni Yesu uje wathzivukile vithinganyeka vya vanu, wathzivukile ngwendi uje munakathzi wapwile “fwile wa kahutu.” Cho lalo wathzivukile ngwendi uje munakathzi walambwile “tumbongo tuvali twatundondo twa vunengu.”—Mak 12:41, 42.
17 Yesu wathanene vandongethi vendi mwafwa washakele kuvalongetha chilongetha cha theho. Wendekele ngwendi, “ou fwile wa kahutu nalambula vyavingi kutuvakana voshe.” Yesu wamwene ngwendi uje munakathzi walambwile vimbongo vyavingi kutuvakana vya vanu voshe nga vavikumbathana. Wanene vimbongo vyendi vyamamanethelelo. Wamwethele ngwendi wakulahelele Yehova omwo walambwile vyoshe vyakele navyo. Munu uje ivamwene ngwavo nalambula vyavingi, wanene lika tuvimbongo twatundondo manene. Njambi wamwene ngwendi vuje vwana vwapwile vwakama manene.—Mak 12:43, 44; Yak 1:27.
(Mako 12:44) Omwo veka vanakala na kulambula vya kuthala ku vufuko vwavo, oloni ikeye, nalambula vyoshe vyanakele navyo ngwe ku vuhutu vwendi, nalambula vyoshe vyanakele navyo vya kulikwatha navyo.”
w97 10/15 17 ¶17
Yehova Wathzema Vaje Vamupangela na Vimbunge Vyavo Vyoshe
17 Yesu wathanene vandongethi vendi mwafwa washakele kuvalongetha chilongetha cha theho. Wendekele ngwendi, “ou fwile wa kahutu nalambula vyavingi kutuvakana voshe.” Yesu wamwene ngwendi uje munakathzi walambwile vimbongo vyavingi kutuvakana vya vanu voshe nga vavikumbathana. Wanene vimbongo vyendi vyamamanethelelo. Wamwethele ngwendi wakulahelele Yehova omwo walambwile vyoshe vyakele navyo. Munu uje ivamwene ngwavo nalambula vyavingi, wanene lika tuvimbongo twatundondo manene. Njambi wamwene ngwendi vuje vwana vwapwile vwakama manene.—Mak 12:43, 44; Yak 1:27.
w87 12/1 30 ¶1
Mukana Vwana vwa Kutundilila Kwithi ya Mbunge Ndi?
Tulilongetha vyuma vyavingi ha ñanda eyi. Nameme tuvavoshe twatha kukundwiya kulemetha kwa vuthunga ha kwana mavwana, oloni nga tushaka ngwetu twane vwana vuje vuthzivitha Njambi kuvwaha ku mbunge, tunapande kwana vwana vutumona ngwetu vwa theho manene kuli yetu, kethi kwana lika vyuma vije vitumona ngwetu kuvyethi na theho. Tukalambula vyuma vije kethi vya theho indi tukalambula vyuma vya theho?
cl 185 ¶15
Mana Ali mu ‘Lijwi lya Njambi’
15 Kuma kutukomoka ngwetu ha vanu voshe vaje vethzile ku tembele, vendekeleko lika hali uje fwile na kumuthoneka mu Mbimbiliya ndi? Ou mwanja utulongetha ngwawo Yehova akakandelela ha vyuma vitukamulingila. Akavwahelela nga tumwana vwana kutundilila kwithi ya mbunge yetu nameme vunapu vwavundondo manene kwetheketha na vuje vuvanalambula vakwetu. Yehova wamwene ngwendi ou mwanja utulongetha chilongetha cha theho.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mako 11:17) Cho walongethele vanu ngwendi, “Kuma kuvathonekele mu vithoneka ngwavo Njambi wendekele ngwendi, ‘Njuvo yange vakaitumbula Njuvo ya kulombelela vanu va miyati yoshe.’ Oloni yeni munaipwitha mwela mwa kuvanda vethzi.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 11:17 mu nwtsty
njuvo ya kulombelela vanu va miyati yoshe: Ha vanu vatatu vaje vathonekele viñanda vyavivwa, vaje vendekele vili ku Isaya 56:7, Mako lika ikeye wathonekele majwi a kwendeka ngwawo, “vanu va miyati yoshe.” (Mat 21:13; Luk 19:46) Tembele ya mu Yelusalema vaivwahethelele ngwavo Vaisalele na vaka-kwija valemethelemo Yehova. (1Vi 8:41-43) Yesu wapayele Vayunda vaje vakele na kulandethela mu tembele na kuipwitha mwela wa kuvanda vethzi. Vilinga vyavo vyonowethele vanu va miyati yoshe kuthzivuka Yehova na kumulemethela mu njuvo yendi.
(Mako 11:27, 28) Cho velukile lalo mu Yelusalema. Omwo Yesu wakele na kwendangana mu Njuvo ya Shukulu Kalunga, vakulunu vaka-kukombelela vakama, na valongethi va majwi a Lishiko, na vakulunu vethzile kuli ikeye, 28 cho vamwihwile ngwavo, “Moko yeyajo uli na kulinga nayo vyuma evi? Nambe iya na kwana moko eyi?”
Yesu Wapangethele Muti wa Mukuyu mu Kulongetha Vanu Kukala na Likulahelo
Thimbu imo, Yesu na vandongethi vendi vakovelele mu Yelusalema. Yesu wakakovelele mu tembele na kushangumuka kulongetha vanu ngwe mwakele na kulingila thimbu yoshe. Tupilisitu vakama na vakulunu vathzivukile vyalingile Yesu kuli vaka-kulandakana litangwa limo kunima tai kanda vachimwihule, ngechi vamwethekele omwo vamwihwile ngwavo: “Moko yeyajo uli na kulinga nayo vyuma evi? Nambe iya na kwana moko eyi?”—Mak 11:28.
Kutanda Mbimbiliya
(Mako 12:13-27) Cho Vafaliseo vamo na vamo vaka-munga ya Helonde vavatumine kuli Yesu ngechi vakamwetheke na vihula. 14 Cho vethzile kuli ikeye vendekele ngwavo, “Mulongethi, twathzivuka ngwetu yove ukendeka vuthunga, cho ukalongetha vuthunga vwa chithzango cha Njambi hali munu kujeneka kulipetha ha viyongola vya vanu. Omwo kuwethi kukenga hali munu nambe wapwa wa vulemu nambe kethi wa vulemu. Tuleke, kuma Lishiko lyetu litavetha kufweta lithimu kuli Sezale indi embwe?” 15 Oloni Yesu wathzivukile viyongola vyavo, cho wavakumbulwile ngwendi, “Vikajo muli na kunjethekela? Neneni oyo mbongo ya siliva kuli yange, ngechi njiyimone.” 16 Cho vamwanene mbongo imo, wavehwile ngwendi, “Chihanga cheya na lithzina lyeya evi viliho?” Cho vamukumbulwile ngwavo, “Vya Sezale.” 17 Ngechi vene, Yesu wendekele kuli vakevo ngwendi, “Mwamuvwa, athinoni aneni kuli Sezale vije vinakundama kuli Sezale, cho aneni kuli Njambi vije vinakundama kuli Njambi.” Cho valikomokelele manene hali Yesu. 18 Athinoni Vasanduki vamo, vaje vaka-kwendeka ngwavo vanu kuvakathanguka ku vathsi, vethzile kuli Yesu na kumwihula ngwavo, 19 “Mulongethi, Mosesa watuthonekelele lishiko eli ngwendi, ‘Nga munalume athsa, cho athethza munakathzi wendi oloni kethi na vana, cho ndolome yendi ambate uje fwile ngechi vakathe kukala na vana hali uje nathsi.’ 20 Kwakele vandolome vatanu na vavali, wa mukulunu wambatele munakathzi, omwo wathsile kujeneka vana, 21 athinoni uje wa mu chivali wambatele uje munakathzi, na ikeye lalo wathsile kakele na vana. Cho chuma chimo chafwile ngachije na kuli ndolome yendi uje wa mu chitatu, 22 na kuli voshe vathaleleho, vaje vandolome voshe vatanu na vavali vambatele uje munakathzi, oloni vathsile kujeneka vana. Cho ha kukotoka kwa vyoshe evi uje munakathzi wathsile. 23 Ololo oni omwo vathsi voshe vakathanguka ha litangwa lya chithangukilo, uje munakathzi akapwa weya hakati ka vaje voshe vamwambatele vatanu na vavali?” 24 Yesu wavakumbulwile ngwendi, “Yeni mwathevuka. Cho kuma yeni kumuthzivuka ngweni omwo vika? Omwo kumuthzivuka vithoneka na ndthzili ya Njambi. 25 Omwo vathsi vakathanguka, vakevo vakapwa ngwe tungelo vali mwilu, cho kuvakambata. 26 Cho, ngwe ha kuthanguka kwa vathsi, kuma kumwalavele mu Livulu lya Mosesa ha lije Liputa lyakele na kwenya ndi? Vanathoneka ngwavo Njambi wendekele kuli Mosesa ngwendi, ‘Yange Njambi ya Avilahama, Njambi ya Isake na Njambi ya Yakomba.’ 27 Ikeye wapwa Njambi wa vaka-kuyoya, kethi wa vaka-kuthsa embwe. Mwa vuthunga yeni mwathevuka vene.”
MAY 28–JUNE 3
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MAKO 13-14
“Kethi Muthzivile Vanu Lyova”
(Mako 14:29) Petulu wamukumbulwile ngwendi, “Nameme voshe vakakuthethza yange kunjikakuthethze embwe.”
(Mako 14:31) Oloni Petulu wamukumbulwile manene na ndthzili ngwendi, “Nalumo lwai njikendeka ngwange kunjikuthzivuka, nameme kuthsa vene njikathsa hamo nove.” Cho na vandongethi voshe vendekele chuma chimo.
(Mako 14:50) Athinoni vandongethi vendi voshe vamuthethzele, cho vatewele.
(Mako 14:47) Oloni umo wa vaje vemanene kuje washomwene mukwale wendi mu chindalo, cho wavatwile litwi lya ndungo ya Muka-kukombelela Wakama.
(Mako 14:54) Cho Petulu wamukavele wakele ha lyala kamandondo, wakovelele mu chipango cha njuvo ya Muka-kukombelela Wakama. Cho watumbamene hamo na vaka-kunyunga, cho wakele na kwota tuhya.
(Mako 14:66-72) Cho omwo Petulu wakele mu chipango umo ngamba ya Muka-kukombelela Wakama wethzile. 67 Omwo wamwene Petulu ali na kwota tuhya, wamukengele shwi, cho wendekele kuli ikeye ngwendi, “Nove lalo wakele hamo na Yesu wa ku Nazaleta.” 68 Oloni Petulu wavyanene ngwendi, “Yange kunjimuthzivuka nambe kuthzivithitha evi uli na kwendeka.” Cho watuhukile waile hanja. Haje vene ndemba watambekele. 69 Cho uje mumbanda wamumwene lalo kuje, cho washangumukile kulekako vaje vemanene ku chikolo ngwendi, “Ou munu nendi lalo napu umo wavo.” 70 Oloni Petulu wavyanene lalo. Cho kathimbu lika vaje vemanene kuje vendekele kuli Petulu ngwavo, “Yove kuwapandele kuvyana ngwove yange kethi nji umo wavo embwe omwo nove lalo utunda ku Ngalileya.” 71 Athinoni Petulu wendekele ngwendi, “Njilithinga na kumileka vuthunga ngwange, Njambi anjihithe, nga ngochoni, yange kunjimuthzivuka ou munalume muli na kwendeka.” 72 Cho haje vene ndemba watambekele thimbu ya mu chivali, cho Petulu wanukile muje mwendekele Yesu ngwendi, “Thimbu ndemba kanda atambeke vithimbu vivali, ukanjivyana vithimbu vitatu ngwove kuwunjithzivuka.” Cho washangumukile kulila.
ia 200 ¶14
Walilongethele Kukonekela Kuli Mwene
14 Petulu wakavangeyeye Yesu kuketa na ku chikolo cha njuvo yakama ya mu Yelusalema. Eyi njuvo yapwile ya Kayafase kapilisitu wakama, uje wapwile wa kufuka, cho lalo wakele na ndthzili. Vinjuvo vya chifwa echi vyakele mu lilapa, cho lije lilapa lyakele na chikolo kulutwe. Petulu mwetele ha chikolo, kuvamutavethele kukovela. Yowano uje walithzivukile na Muka-kukombelela Wakama, ikeye lalo wakele mukati waile ku chikolo na kuleka liswalale uje wakele ku chikolo mangana atavethe Petulu kukovela mukati. Chasholokele ngwe Petulu kashakele kwendelela hamo na Yowano nambe kukovela mu njuvo na kukakala kuyehi na Yesu. Watumbamene lika mu lilapa hamo na vaka-kunyunga na vangamba vaje vakele na kwota tuhya vuthsiki, mwafwa kwakele lithika. Wakele na kutolilila ku vanu muvakele na kuvangeya Yesu viñanda vya makuli.—Mak 14:54-57; Yow 18:15, 16, 18.
it-2 619 ¶6
Petulu
Petulu wakovelele mu lilapa mwafwa wakele na kuya na mukwavo ku njuvo ya kapilisitu wakama. (Yow 18:15, 16) Mwakovelele mukati, kalishwekele, oloni waile na kwota tuhya. Cheke cha tuhya na endekethi yendi ya Chingalileya vyalingithile Petulu vamuthzivuke ngwavo nendi wapwile kavuthamba ka Yesu. Muvamulekele ngwavo nendi wapwile kavuthamba ka Yesu, Petulu wavyanene lutatu, cho walithingile ngwendi kathzivuka Yesu. Ndemba watambekele mu nganda lwa mu chivali, cho Yesu “watengulukile wakengele kuli Petulu.” Petulu watuhukile hanja na kukalila manene. (Mat 26:69-75; Mak 14:66-72; Luk 22:54-62; Yow 18:17, 18) Nameme ngocho, lilombelo lya Yesu valikumbulwile, cho Petulu kathzeyele manene.—Luk 22:31, 32.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mako 14:51, 52) Cho mukwenje umo, uje wathzalele lika nanga ya linyu, wakavele Yesu. Cho vethekele kumukwata, 52 oloni ikeye wombilile ije nanga watewele mutotototo.
w08 2/15 30 ¶6
Vithimpi vya Kulitila vya mu Mukanda wa Mako
14:51, 52—Uje mukwenje “watewele mutotototo” wapwile iya? Mako ikeye lika wathonekele eyi ñanda, ngechi twatha kwendeka ngwetu Mako wakele na kulyendeka ikeye vavenya.
(Mako 14:60-62) Cho Muka-kukombelela Wakama wemanene ku mesho avo voshe wehwile Yesu ngwendi, “Kuwethi na majwi a kukumbulula ha vyuma evi vali na kukuvangela ngechi ndi?” 61 Oloni Yesu wolokele kulu kendekele nambe lijwi limo lyai. Muka-kukombelela Wakama wamwihwile lalo ngwendi, “Yove uwa Kuvwavetha, Muna Njambi wa Kuvethzika ndi?” 62 Cho Yesu wamukumbulwile ngwendi, “Yange vene, cho yeni voshe mukamona Muna Munu natumbama ku livoko lya chilyo lya Muka-ndthzili yoshe, cho ali na kwija ha mashwela.”
Yesu Vamutwala kuli Anase, Kutundaho Vamutwala kuli Kayafase
Kayafase wathzivukile ngwendi Vayunda kuvashakele kuthziva munu alitumbula ngwendi Muna Njambi. Thimbu imo Vayunda vashakele kuthsiya Yesu omwo wendekele ngwendi Njambi wapwa Ishe, mwafwa vathinganyekele ngwavo “walipwithile hamo na Njambi.” (Yow 5:17, 18; 10:31-39) Ha kuthzivuka evi vyoshe, Kayafase walekele Yesu ngwendi: “Mu lithzina lya Njambi wa kuyoya, ololo njikuleka ngwange ulithinge ngechi utuleke nga yove wa kuvwavetha, Muna Njambi.” (Mat 26:63) Yesu walitavelele ngwendi wapwa Muna Njambi. (Yow 3:18; 5:25; 11:4) Ngwe Yesu katavele ngwendi Muna Njambi, ngwe wavyanene kupwa Muna Njambi na Kilisitu. Mukemwo Yesu wendekele ngwendi: “Yange vene, cho yeni voshe mukamona Muna Munu natumbama ku livoko lya chilyo lya muka-ndthzili yoshe, cho ali na kwija ha mashelwa.”—Mak 14:62.
Kutanda Mbimbiliya
(Mako 14:43-59) Cho haje vene omwo Yesu wachikele na kwendeka navo, Yundasa, umo wa vaje vandongethi likumi na vavali wetele. Cho wethzile na mbunga yakama ya vanu vambatele mikwale na vimbweti, vavatumine kuli vakulunu va vaka-kukombelela, na valongethi va majwi a Lishiko, na vakulunu va Vayunda.44 Muka-kumwenda vungungu uje wavanene chithzivukitho ngwendi, “Uje munalume injikathsemba ikeye vene imushaka. Mukwateni mumutwale oku mumunyunga. 45 Cho omwo Yundasa wetele, waile kuli Yesu, cho wendekele ngwendi, “Mulongethi.” Cho wamuthsembele. 46 Ngechi vene, vakwatele Yesu na kumuvumbatela manene. 47 Oloni umo wa vaje vemanene kuje washomwene mukwale wendi mu chindalo, cho wavatwile litwi lya ndungo ya Muka-kukombelela Wakama. 48 Athinoni Yesu wendekele kuli vakevo ngwendi, “Kuma munaija na mikwale na vimbweti mu kunjikwata ngwe lipwepwe ndi? 49 Ha litangwa na litangwa njakele neni mu Njuvo ya Shukulu Kalunga na kulongetha, cho kumwanjikwatele, oloni Vithoneka vinapande kulingiwa.” 50 Athinoni vandongethi vendi voshe vamuthethzele, cho vatewele. 51 Cho mukwenje umo, uje wathzalele lika nanga ya linyu, wakavele Yesu. Cho vethekele kumukwata, 52 oloni ikeye wombilile ije nanga watewele mutotototo. 53 Cho vatwalele Yesu ku njuvo ya Muka-kukombelela Wakama, kuje kuvakungulukilile voshe vakulunu na valongethi va majwi a Lishiko. 54 Cho Petulu wamukavele wakele ha lyala kamandondo, wakovelele mu chipango cha njuvo ya Muka-kukombelela Wakama. Cho watumbamene hamo na vaka-kunyunga, cho wakele na kwota tuhya. 55 Vakulunu va vaka-kukombelela na Vaka-munga voshe vashakele ngila ya kuwana vukaleho vwa kuvangela Yesu ngechi vamuthsiye, oloni kuvavuwanene vwai. 56 Omwo vavangi vavangelele Yesu vukaleho vwa makuli, oloni vukaleho vwavo kuvwalitombwele. 57 Athinoni vanu vamo vemanene vendekele vukaleho vwa makuli vwa kulwitha Yesu ngwavo, 58 “Twamuthzivile ali na kwendeka ngwendi, ‘Yange njikathiula eyi Njuvo ya Shukulu Kalunga ivatungile kuli vanu, cho omwo kuneti matangwa atatu njikatunga yeka ya kujeneka kutunga na mavoko a vanu.’” 59 Cho nameme ngocho vukaleho vwavo kuvwalitombwele.