DIˈIB MIIMP MÄ NYIˈAK

¿Waˈandaa jäˈäy dyajwindëgooytyaˈayëdë Naxwinyëdë?

“Tuknaskaˈaxë nyijkxy ets ja tuknaskaˈaxë myiny, perë naxwinyëdë yˈity winë xëë winë tiempë.” (REY SALOMÓN, MÄ SIIGLË 11 MÄ KYAJNËM MYINYË JESUS)a

Tyäˈädë tekstë yëˈë xytyukˈijxëm ko Naxwinyëdë kyaj dyuˈunëty extëm ëtsäjtëm, ijtëëp ets kanäk naskaˈaxë kujkë jäˈäy ttuktsëënë ets duˈunyëm jyaˈˈatäˈänyë jukyˈäjtën. Per tëgäjtsˈadëtsp jyawë.

Desde mä Segunda Guerra Mundial, pojënë jäˈäy tijaty të dyajmëjwindëkëdë extëm ninäˈänëm duˈun kyayaˈixy. Nuˈun kujk nyaxy 70 jëmëjt, mayë jäˈäy tijaty dyajjemybyëtsëmdë extëmë karrë ets wiˈix nyaymyëgäjpxëdë. Tyäˈädë yëˈë diˈib yajjaˈäjtypyë meeny sentääbë ets mayë jäˈäy myëkjäˈäytyäˈäktë extëmë nety kyaj tyim winmaytyë. Per mientrës, niˈigyë jäˈäy nyimayëdë naa tëgëk duˈunën desde ko nyajxyë Segunda Guerra Mundial.

Per oy duˈun tijaty tjayajjemybyëtsëmdë, yajwindëgooytyëbë Naxwinyëdë. Ta diˈib jënandëp ko jäˈäy të kajaa dyajwindëgoytyë ets ko tim tsojk kyaj oy nyekytyunäˈäny extëm ojts yajtuknibëjtäägë. Ets kom mëjwiin kajaa tijatyë jäˈäy ttundë mä tyäˈädë Naxwinyëdë, ta näägë ëxpëkyjyaˈay jyënäˈändë ko duˈunxyëp extëm wiink tiempë njukyˈäjtëm.

Biiblyë ojts tnaskäjpxë ko jäˈäy dyajwindëgoyäˈändë Naxwinyëdë (Diˈibʉ Jatanʉp [Apocalipsis] 11:18). ¿Ja tyam yˈadëy? ¿Axtë näˈä kyaj nyekywyindëgoyaˈanyë Naxwinyëdë? ¿Waˈandaa näˈä wyindëgooytyaˈayët?

¿WAˈANDAA NÄˈÄ WYINDËGOOYTYAˈAYËDË NAXWINYËDË?

¿Waˈandaa jaa wyindëgooytyaaynyë Naxwinyëdë? Näägë ëxpëkyjyaˈay jyënäˈändë ko tsip tnigäjpxtët wiˈixë tiempë myiny. Jotmaytyuunëdëp ko ninäˈä kyanekyˈoyët ets yˈayoˈonbëjtäˈägët.

Extëm nˈokpëjtakëm, jap Antártida occidental mejnywyingëjxy yˈityë yelë. Näägë jäˈäy jyënäˈändë ko pën duˈunyëm yˈambëkyë tyäˈädë Naxwinyëdë, ta nëjkx jyaˈtyë tiempë mä jyëëywyäˈkxtäˈäyëdë yelë. ¿Tiko? Yëˈko yelë jyëjpkuwäˈkëp ja jyäjënë Xëë, per ko niˈigyë jyëëywyaˈkxy, ta nyiwäˈätsy ja mejny. Ets ko koots kyëxëˈknë, ta mas niˈigyë yˈambëky ets jyëëywyäˈkxtäˈäy ja yelë. Tyäˈädë mbäät mëjwiin kajaa yˈayoˈonbëjtaˈaky, pes ko jyëëywyäˈkxtäˈäyët, mbäät dyajpetyë mejny ets miyonkˈamë jäˈäy yˈayoˈonbäädët.

NIˈIGYË YˈAGËJXËNË TIJATYË NAXWINYËDË MYËDÄJTYPY

Të ëxpëkyjyaˈay kanäk pëky tjatukniwinmayëdë parë kyaj tyuundäˈäyët tijatyë Naxwinyëdë myëdäjtypy. Ets tuk pëky diˈib tyunandëp, yëˈë etsë jäˈäy kyaj tnekyyajtundët diˈibë Naxwinyëdë myëdäjtypy, duˈuntsoo mbäät jatëgok yˈoyë. ¿Oybyëtsëëmp?

Agëjxënëp tijatyë Naxwinyëdë myëdäjtypy mët ko jäˈäy tjantsy yajtundë ets kyaj tnekyyajpoˈkxtë, päätyë Naxwinyëdë kyaj mbäät tnekyyajëmbity tijaty myëdäjtypy. ¿Mbäät ti yˈakˈyajtuny? Tuˈugë jäˈäy diˈib nyiˈëxpëjkëp wiˈixë Naxwinyëdë yˈity, jyënany: “Kyajëts nmëwinmäˈänybyäättë wiˈix mbäät yˈaktunyë Naxwinyëdë”. Naa duˈun jyënany extëmë Biiblyë jyënaˈany: “Kyaj yëˈë pyaatyëtyë naxwinyëdë jäˈäy diˈib tuˈuyeˈepy, këˈëm nyaynyëˈëmoˈoy nyaytyuˈumoˈoyëdët” (Jeremías 10:23).

Perë Biiblyë jyënaˈany ko Dios kyaj tnasˈixëyaˈany parë jäˈäy dyajwindëgooytyaˈayëdë Naxwinyëdë. Salmo 115:16 jyënaˈany: “Naxwinyëdë yëˈë [Dios] të tmoˈoyë naxwinyëdë jäˈäyë yˈuˈunk yˈënäˈk”. Duˈun, Naxwinyëdë yëˈë diˈibë Dios të xynyamoˈoyëm (Santya̱ˈa̱gʉ 1:17). Kyaj ojts dyajkojy parë ok wyindëgoyët. Pes yajxon ojts dyajkojy.

¿TI DIOS TYUNAAMPY?

Génesis tnimaytyaˈaky yajxon ko Dios nyiduungë parë ojts dyajkojˈyë Naxwinyëdë. Jap jyënaˈany: “Naxwinyëdë käˈäp ënety ni ti ijxën oybyë tmëëdëty. Jeˈeyë ënety kootspuknë”. Nanduˈun jyënaˈany ko ta netyë nëë diˈib nijukyˈäjtëm (Génesis 1:2, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]). Ta netë Dios jyënany: “¡Waˈan tjaˈˈaty yëˈë kudëˈkxën!” (Génesis 1:3, MNM). Ta ja xëˈan ttukjäjnäjxtsondakyë Naxwinyëdë nyiwits nyijuux ets duˈun kyëxëˈky tim jawyiin ja tëˈkx jäjjën. Ta net kyëxëˈky ja naxë tëˈëtspë ets ta nyaybyëjtakë mejny (Génesis 1:9, 10). Ok, “ta wyinmujxëytyaay wyinˈyoˈonëytyaay ja nax mëët ja ääy ujts, këxy kaˈpxypyë ääy ujts mëdiˈibë myëëtˈäjtypyën yëˈë pyäjk, ets yëˈë ääy kepy mëdiˈibë tëëmbajtpën” (Génesis 1:12, MNM). Desde jaa, Jyobaa dyajkojtäˈäy tijaty tsojkëp parë tsyondäˈägëdë jukyˈäjtën extëmë oxígeno, carbono etsë hidrógeno. ¿Tiko oy dyajkojtääy?

Ja kugajpxy Isaías duˈun jyënany: “Diˈib yajkojë nax, diˈib të dyajkojy täˈtspëky, diˈib kyaj nanëgoobë të dyajkojy, yëˈë duˈun të dyajkojy parë yajtuktsëënët” (Isaías 45:18). Yä nbëjkëmë kuentë ko Dios tsyejpy parë Naxwinyëdë yajtuktsëënët winë xëë winë tiempë.

Jotmaymyëët njënäˈänëm ko jäˈäy kyaj yajxon dyajtundë Naxwinyëdë diˈibë Dios të nyamoˈoyëdë ets jawaanë tkayajwindëgooytyaaynyë. Perë Jyobaa kyaj dyajtëgatsy diˈib të ttuknibëjtäägë. Biiblyë jyënaˈany ko Dios “käˈäp yëˈë wyinˈëëny, ets käˈäp yëˈë yˈääw yˈëyuk tukxiˈiky. Ko tii tnigajpxy jyantsy tyuumpy duˈun, ets ko tii twinwanë yajkypy” (Números 23:19, MNM). Dios kyaj tnaˈixäˈäny etsë jäˈäy dyajwindëgooytyaˈayët, tim tsojk dyajkutëgoyaˈany pënaty “yajmäˈttëp ja naxwinyëdë” (Diˈibʉ Jatanʉp 11:18).

XËMË NDUKTSËËNËYÄˈÄNËMË NAXWINYËDË

Mä ja diskursë diˈib yajtijp Sermón del Monte, Jesus jyënany: “Kuniˈxy ja diˈibëty kyaj myëj pyäädëdë, jaˈa ko Dios moˈoyanëdëp ja naxwinyëdë extëmë kyumäˈäny” (Matewʉ 5:5). Nan ojts tnigajpxy ti diˈib yajtunaampy parë kyaj wiˈixë Naxwinyëdë jyatët. Ets yˈanmääy ja yˈëxpëjkpëty parë duˈun nyuˈkxtäˈäktët: “Yajminë mˈAnaˈamën. Waˈan dyajtuny ja mtsojkën, duˈun extëm jam tsäjpotm nanduˈun yä Naxwiiny”. Duˈunë duˈun, Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën yëˈë tuˈugë gobiernë diˈib yaˈˈadëwaampy diˈibë Dios xëmë tsyojkënyëˈajtypy parë tyäˈädë Naxwinyëdë (Mateo 6:10, Traducción del Nuevo Mundo).

Dios jyënaˈany ko yˈAnaˈam Kyutujkën mëjwiin kajaa dyajtëgatsäˈänyë Naxwinyëdë. Yëˈë jyënaˈany: “Ëjts nyajkejpy tëgekyë ak jemy” (Diˈibʉ Jat. 21:5). ¿Yëˈë duˈun yˈandijpy ko Dios yajnitëgatsaambyë Naxwinyëdë? Kyaj, pesë Naxwinyëdë kyaj ti poky tmëdaty, yëˈë duˈunë gobiernëtëjk diˈib tyam yajwindëgooytyëp, yëˈë diˈib nyikëjxmˈäjttëp extëm tyam axëëk njukyˈäjtëm. Perë Biiblyë jyënaˈany ko Dios dyajkutëgoyaˈany ets dyajjaˈˈatäˈänyë “jembyë tsäjp”, o yˈAnaˈam Kyutujkën diˈib yˈanaˈamaambyë “jembyë naxwinyëdë”, o jäˈäyëty diˈib mëdoodëp (Diˈibʉ Jatanʉp 21:1).

Parë jatëgok yˈoyëdë tyäˈädë Naxwinyëdë, Dios pyëjtäˈägaampy tijaty yajtëgoyˈajtypy diˈibë jäˈäy të dyajpëtsëmdë. Ja diˈib jyaayë Salmo jyënany: “Mijts mguentˈäjtypyë naxwinyëdë, ko xyaˈity xyajwindëy mëjwiin kajaa ets jantsy xuˈkx”. Ko tˈawäˈkëtyaanyët ja tiempë extëm ko yˈany o tyuˈuy ets ko nety ja Dios xykyunuˈkxëm, ta netë Naxwinyëdë jyëmbitäˈäny extëm tuˈugë lugäärë tsujpë ets yˈitäˈäny wyindëwäˈänyë jeˈxy pëky mëjwiin kajaa (Salmo 65:9-13).

Pyarelal Nayyar, diˈib sekretaaryëˈäjtë hindú Mohandas Gandhi, jyënany: “Niˈamukë jäˈäy mbäät tpääty yä Naxwiiny tijaty yajtëgoyˈajtypy, per kyaj parë pënaty atsojktëp”. Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën yëˈë yajjëjptëgoyaambyë jotmay diˈib jaˈäjtp yä Naxwiiny. ¿Wiˈix? Ko dyajtëgäjtsëdë jäˈäyë jyot kyorasoon. Ja kugajpxy Isaías ojts tnaskäjpxë ko mä Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën kyaj pën tnekyˈaxëktunäˈänyë myëguˈuk ets ni Naxwinyëdë (Isaías 11:9). Miyonkˈamë jäˈäy tnijawëdë Diosë yˈAnaˈamën, oy mä tsyoondë. Ets yajtukniˈˈixëdë wiˈix ttsoktëdë Dios etsë myëguˈuktëjk, wiˈix tkuentˈattët tijatyë Naxwinyëdë myëdäjtypy etsë yˈit lyugäär, wiˈix tmëjjawëdët ets wiˈix jyukyˈatët extëmë Dios të ttuknibëjtäägë. Ta tyam yajtukniˈˈixëdë wiˈix jyukyˈatäˈändë mä ja it lugäärë tsujpë yä Naxwiiny (Eclesiastés 12:13; Matewʉ 22:37-39; Kolosʉ 3:15).

Génesis jyënaˈany ko “Dios tˈijxy, jantsy oy, tukëˈëyë mëdiˈibë ënety të dyajkojˈyën” (Génesis 1:31). Duˈunë duˈun, jantsy tsujë Naxwinyëdë ets kyaj tiko wyindëgooytyaˈayët. Jotkujk nnayjäˈäwëm ko Dios yëˈë kyëˈamˈäjtypyë Naxwinyëdë ets kyaj tnasˈixëyaˈany parë wyindëgooytyaˈayët. Nanduˈun xyˈanmäˈäyëm: “Pënaty jukyˈäjttëp tëyˈäjtën myëët tjaˈˈatäˈändë naxwinyëdë, ets ttuktsëënëyäˈändë xëmëkyëjxm” (Salmo 37:29). Mijts mbäät myajkumaytsyowë mä pënaty jukyˈäjttëp tëyˈäjtën myëët ets mjukyˈatët yä Naxwiiny winë xëë winë tiempë.

[Notë]

[Rekuäädrë diˈib mä pajina 4]

Jäˈäy tˈaxëktundë...

... Naxwinyëdë nyiwits nyijuux. Yajxon nbëjkëmë kuentë ko mejny etsë nax niˈigyë yˈambëjknë. Desde 1950 nyigëxëˈëky ko naxwinyëdë jäˈäy yëˈë poky myëdäjttëp mët ko tijaty dyajkojtë. (Sociedad Meteorológica Americana, 2012)

... nax. Të jäˈäy dyajtëgatstë Naxwinyëdë naa kujkwaˈkxyën ets axëëgë net të wyimbëtsëmy, pes ta dyajkutëgooytyaaynyëdë ääy kepy etsë jëyujk animal, yä Naxwiiny kyaj ti nyekyˈity nyekywyindëy ets të tiempë tyëgatsy. (Global Change and the Earth System)

... mejny. Ja waanë jäˈäy tkayajkëjxnëdë äjkx, të may kyutëgooynyë ets ta diˈib tim jëjptëgoyanëp. (BBC, septiembrë 2012)

... kexy kaˈpxyë jëyujk animal etsë ääy kepy. Mayë ëxpëkyjyaˈay jyënäˈändë ko waanë tiempë yˈaknaxët, ta niˈigyë jäˈäy dyaˈˈagëxëyanëdë jëyujk animal etsë ääy kepy ets kyaj nyekyjaˈˈatäˈäny kexy kaˈpxy. (Të yajjuuty mä Internet mä tyäˈädë direksion science.nationalgeographic.com)

[Rekuäädrë diˈib mä pajina 5]

Naxwinyëdëˈäjtëm

Naxwinyëdë mbäät juuky dyaˈityë jäˈäy, jëyujk animal etsë ääy ujts. Extëm nˈokpëjtakëm, ko ääy ujts nyiˈany ta pyëtsëmyë dióxido de carbono, nëë, kään etsë jeˈxy pëky. Naxwinyëdë jäˈäy etsë jëyujk animal yëˈë nyijukyˈäjttëp ko jyëˈx pyëktë ets ko txajtë oxígeno, ta net dyajpëtsëmdë dióxido de carbono ets duˈun yˈawdity. Duˈuntsoo xëmë jyaˈˈatyë jukyˈäjtën.

Päätyë Biiblyë tmaytyaˈagyë Dios ko “mëdë wyijyˈäjtën të tpëjtaˈagyë naxwinyëdë mä tijaty yˈity wyindëy” (Jeremías 10:12). Tuˈugë ëxpëkyjyaˈay jyënany: “Naxwinyëdë të kyojy parë yajtuktsëënët ets parë jäˈäy ttukxondäˈägët”.