ARTIKULO DIˈIB YAˈËXPËJKP 7
Ja kutujkën diˈib myëdäjttëbë mëjjäˈäytyëjk mä nduˈukmujkëm
‘Ja Kristë tnigëbäjkˈaty ja mëbëjkpëtëjk ets dyajtsoˈoky’ (EFES. 5:23, TY).
ËY 137 Toxytyëjkëty diˈib xëmë myëduundë Dios
DIˈIB YAJNIMAYTYÄˈÄGÄÄMPa
1. Oknigäjpx tuk pëky tiko Diosë kyäjpn yajpääty tuˈugyë.
¿KËDII agujk jotkujk njantsy nyayjyäˈäwëm ko nyajpatëm mä Diosë kyäjpn? Tuk pëky tiko nˈagujkˈäjt njotkujkˈäjtëm ets nyajpatëm tuˈugyë, yëˈë ko niˈamukë nduˈunëmë mëjääw parë nwintsëˈkëm ja kutujkën diˈibë Jyobaa të dyajnaxkëdaˈaky. Ko yajxon njaygyujkëm, ta mas tuˈugyë nyajpäädäˈänëm.
2. ¿Tijaty nˈatsoowëmbitäˈänëm mä tyäˈädë artikulo?
2 Mä tyäˈädë artikulo, nimaytyäˈägäˈänëm ja kutujkën diˈib jaˈäjtp mä Diosë kyäjpn. Nan nˈatsoowëmbitäˈänëmë tyäˈädë yajtëˈëwën: ¿ti nyikëjxmˈäjttëbë toxytyëjkjäˈäy mä nduˈukmujkëm?, ¿niˈamukëdaa yetyëjk tnigëbäjkˈattë toxytyëjk? ets ¿nenduˈunëdaa mëjjäˈäytyëjk tmëdattë kutujkën mä ja myëguˈuktëjk extëm ja yetyëjk diˈib nyigëbäjkˈäjtypyë kyujëën kyudëjk etsë yˈuˈunk yˈënäˈk? Parë nˈatsoowëmbijtëm, min jawyiin nˈoknimaytyakëm wiˈix mbäädë toxytyëjkjäˈäy nˈijxëm.
¿WIˈIX MBÄÄDË TOXYTYËJKJÄˈÄY NˈIJXËM?
3. ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë mas niˈigyë nyajtsobatëm tijaty tyuundëbë toxytyëjkjäˈäy?
3 Toxytyëjkjäˈäy mëk jyantsy tyundë, pes yˈijxˈijt kyuentˈäjttëbë fyamilyë, nëjkxtëp ëwäˈkx käjpxwäˈkxpë ets pyudëjkëdë ja myëguˈuktëjk, pääty, pat nitëjkëdëp ets nyajtsobatëm. Per mas niˈigyë nyajtsobäädäˈänëm ko nwinmäˈäyëm wiˈixë Jyobaa mëdë Jesus yˈixëdë, ets wiˈixë apostëlë Pablo jyaˈayˈajty mët yëˈëjëty.
4. ¿Wiˈixë Biiblyë xytyukˈijxëm ko Jyobaa tuknax dyajtsobäätyë yetyëjk etsë toxytyëjk?
4 Biiblyë jyënaˈany ko Jyobaa tuknax dyajtsobäätyë yetyëjk etsë toxytyëjk. Extëm nˈokpëjtakëm, ja tiempë mä jyukyˈäjttë apostëlëtëjk, Jyobaa tyuknigajxë yˈespiritë santë duˈunë yetyëjk etsë toxytyëjk parë ttundëdë miläägrë, extëm kyäjpxtët kanäk ayuk (Apos. 2:1-4, 15-18). Ets pënaty anaˈamandëp mëdë Jesus, tunandëbë yetyëjk etsë toxytyëjk (Gal. 3:26-29). Jyobaa nan tuknax tmoˈoyaˈanyë kyumäˈäyënë duˈunë yetyëjk etsë toxytyëjk parë jyukyˈattët winë xëëw winë tiempë yä Naxwiiny (Diˈibʉ Jat. 7:9, 10, 13-15). Etsë Jesus, nan tyukˈanaˈam duˈunë yetyëjk etsë toxytyëjk parë nëjkx tˈëwäˈkx tkäjpxwäˈkxtë ja oybyë ayuk ets dyaˈëxpëktëdë jäˈäy (Mat. 28:19, 20). Extëm nˈokpëjtakëm, mä liibrë diˈibë xyëwˈäjtypy Apostʉlʉty, jap yajmaytyaˈaky tuˈugë toxytyëjkjäˈäy diˈib xëwˈäjt Priscila. Yëˈë mëdë myëmëjjäˈäy Áquila, wyoowdë Apolos mä tyëjk, tuˈugë wijyjyaˈay, parë ‘ja Dios ja nyëˈë tyuˈu waanë kaˈpxy’ ttukmëtmaytyaktë (Hech. 18:24-26, TY).
5. Extëm jyënaˈanyë Lukʉs 10:38, 39, 42, ¿wiˈixë Jesus tˈijxyë toxytyëjkjäˈäy?
5 Jesus wyingutsëˈkë ja toxytyëjkjäˈäyëty. Kyaj duˈun jyaˈayˈajty extëm ja fariseety diˈib jyäämˈijx nyääxˈijxtë ja toxytyëjk, pes ni jeˈeyë nety mbäät tkamëgäjpxtë mayjyaˈay wyindum ets ni mbäät tkatukmëtmaytyäˈäktë ja Diosë jyaaybyajtën. Perë Jesus tyukmëtmaytyak ja tëyˈäjtënë këkatypyë, duˈunë yetyëjk etsë toxytyëjkb (käjpxë Lukʉs 10:38, 39, 42). Nan nyasˈijxë ets ja toxytyëjkjäˈäyëty jyamyëdatëdët mä ojts yˈëwaˈkxy kyäjpxwaˈkxy (Luk. 8:1-3). Ets nan tyuknipëjk näägë toxytyëjkjäˈäy parë nëjkx ttukˈawanëdë ja apostëlëtëjk ko të nety jyukypyeky (Fwank 20:16-18).
6. ¿Wiˈixë apostëlë Pablo dyajnigëxëˈky ko wyingutsëˈkë ja toxytyëjkjäˈäy?
6 Apostëlë Pablo nan tyukˈanaˈamë Timoteo ets twingutsëˈëgët ja toxytyëjkjäˈäy. Yˈanmääy ets tjawët ja mëjjäˈäytyoxytyëjk extëmë tyääk etsë ja toxytyëjkë ënäˈkatypyë extëmë myëgaˈax (1 Tim. 5:1, 2). Pablo mëjwiin kajaa tpudëjkë Timoteo parë dyajkëktëkët ja myëbëjkën, per yˈëxkäjp ko ja Timoteo tyääk ets ja nyanwelë yëˈë nety të tyukniˈˈixëdë “ja Diosë jyaaybyajtën” (2 Tim. 1:5; 3:14, 15). Ets ko Pablo tnijäˈäyë ja Dios mëduumbëty diˈib Roma, tyuknigajxë saluudë xëëw xëëw ja toxytyëjkjäˈäyëty. Pablo kyaj jeˈeyë tˈijxy tijatyë nety tyuundëbë tyäˈädë toxytyëjkjäˈäy, nan yˈanmääy ko yajtsobatypyë nety mëjwiin kajaa tijaty tyuundëp (Rom. 16:1-4, 6, 12; Filip. 4:3).
7. ¿Tijaty nˈatsoowëmbitäˈänëm?
7 Nuˈun ja kujk nˈijxëm, mä Biiblyë kyaj mä jyënaˈany ko toxytyëjkjäˈäyëty diˈib Dios mëduundëp kyaj duˈun tsyobäättë extëmë yetyëjk. Pesë tyäˈädë toxytyëjkjäˈäyëty mëjwiin kajaa dyaktë naybyudëkë mä Diosë kyäjpn ko yˈittë yäjkpëjäˈäy ets ko ttsoktë ja myëguˈuktëjk, etsë mëjjäˈäytyëjk tukjotkujkˈäjtëdëp ko mä nduˈukmujkëm yajjapˈatandëbë tuˈugyëˈäjtën etsë jotkujkˈäjtën. Per tsojkëp nˈakˈatsoowëmbijtëmë tyäˈädë yajtëˈëwën: ¿tiko näˈätyë Jyobaa ttukˈaneˈemyë toxytyëjk parë nyaygyupaˈanëdët? ets kom yëˈëyë yetyëjk tuundëp mëjjäˈäy ets pyudëjkëbë mëjjäˈäy, ¿yëˈëdaa tyäˈädë yˈandijpy ko niˈamukë yetyëjk yëˈë nyigëbäjkˈäjttëp ja toxytyëjkjäˈäy?
¿NIˈAMUKËDAA YETYËJK TNIGËBÄJKˈATTË TOXYTYËJKJÄˈÄY?
8. Extëm jyënaˈanyë Éfesʉ 5:23, ¿tiko kyaj niˈamukë yetyëjk tnigëbäjkˈattë toxytyëjkjäˈäy?
8 ¿Niˈamukëdaa yetyëjk tnigëbäjkˈattë toxytyëjkjäˈäy mä nduˈukmujkëm? Kyaj. Yëˈëyë Kristë nyigëbäjkˈäjtypy niˈamukë toxytyëjkjäˈäy diˈib yajpattëp mä Diosë kyäjpn (käjpxë Éfesʉ 5:23). Ets mä familyë, ja yetyëjk kasäädë yëˈëyë myëdäjtypyë kutujkën mä ja kyudëjk. Pën jam ja myäänk diˈib të nyëbajnë, kyaj mbäät tnigëbäjkˈatyë tyääk (Éfes. 6:1, 2). Ets mä nduˈukmujkëm, ja mëjjäˈäytyëjk kyaj tëgokyë ja kutujkën tmëdäjtäˈäytyë mä ja myëguˈuktëjk (1 Tes. 5:12; Eb. 13:17). Ets ¿wiˈixë net yajpäättë ja toxytyëjkjäˈäyëty diˈib naytyuˈukˈäjttëp, per kyaj nyekytsyëënëdë mä tyääk tyeetyë tyëjk? Duˈunyëm twingutsëˈëgëdë, per kyaj yëˈë nyekynyigëbäjkˈatëdë ja tyeety. Nan wyingutsëˈkëdëp ja mëjjäˈäytyëjk, per duˈun extëmë yetyëjkëty, tyäˈädë toxytyëjkjäˈäyëty yëˈëyë kyëbäjkˈäjttëbë Jesus.
Naytyuˈuktëjk diˈib kyaj nyekytsyëënëdë mä tyääk tyeetyë tyëjk, yëˈë kyëbäjkˈäjttëbë Jesus. (Ixë parrafo 8).
9. ¿Tiko näˈätyë toxytyëjkjäˈäy yaˈˈanëëmëdë parë nyaygyupaˈanëdët?
9 Jyobaa kyaj ttsoky etsë nyax kyäjpn yˈitët axit agoˈowë, pääty të ttuknipëkyë Jesus parë tnigëbäjkˈatëdë yetyëjkjäˈäy. Etsë yetyëjkjäˈäy yëˈë netë të ttuknipëky parë dyajnëjkxëdë jëjpˈamˈäjtën mä nduˈukmujkëm. Kyaj të tkutujkënmyoˈoy ja toxytyëjkjäˈäy (1 Tim. 2:12). Pääty, ko tuˈugë toxytyëjkjäˈäy ttunäˈänët ja tuunk diˈib xëmë tyuumpy tuˈugë yetyëjk, ta Jyobaa tyukˈaneˈemyëty parë nyaygyupaˈanëdëtc (1 Kor. 11:4-7). Ko duˈun ttunët, kyaj nety yëˈë tˈandijy ko kyaj tsyobääty, yëˈë duˈun yajnigëxëˈkypy ko myëjˈijxypy ja kutujkën diˈibë Jyobaa të dyajnaxkëdaˈaky. Per minë net nˈokˈatsoowëmbijtëmë tyäˈädë yajtëˈëwën: ¿nuˈunën tmëdattë kutujkën pënaty nyigëbäjkˈäjttëp ja fyamilyë ets pënaty tuundëp mëjjäˈäy?
JA KUTUJKËN DIˈIB MYËDÄJTTËP PËNATY NYIGËBÄJKˈÄJTTËBË FYAMILYË ETS JA MËJJÄˈÄYTYËJK
10. ¿Tiko mëjjäˈäytyëjk dyajnaxkëdäˈägäˈänëdë anaˈamën mä ja myëguˈuktëjk?
10 Pënaty tuundëp mëjjäˈäy, tsyojktëbë Kristë ets nan tsyojktëp ja borreeguˈunk diˈibë Jyobaa mëdë Jesus të tyuknipëkëdë parë tˈijxˈit tkuentˈattët (Fwank 21:15-17). Ets ko tuˈugë mëjjäˈäy duˈun ttuny, mbäädë net nyayjyawëty extëm ja uˈunkteety, ets jyënäˈänët: “Pën ja yetyëjk kasäädë pyëjtakypyë anaˈamën parë tkuwäˈäny ja fyamilyë, ja diˈib tuump mëjjäˈäy nan mbäät dyajnaxkëdaˈagyë anaˈamën parë tkuwäˈänët ja Diosë byorreeguˈunk”. Ets näägë nmëguˈukˈäjtëm mbäät duˈun dyajwinmaytyë ja mëjjäˈäytyëjk, pes tëgok tëgok ti ttunäˈändë, yëˈë yajtëëwdëp parë tnigäjpxtët wiˈix tijaty tˈoktundët. Per ¿nenduˈundaa tmëdattë kutujkën ja mëjjäˈäytyëjk extëm ja yetyëjk diˈib nyigëbäjkˈäjtypyë fyamilyë?
Pënaty tuundëp mëjjäˈäy pyudëjkëdëp ja myëguˈuktëjk parë tmëwingondëdë Jyobaa ets nyayjyawëdët ko yajtsojktëp. Jyobaa të tyuknipëkëdë parë tˈëxkaxtët mä tuˈukmujkën ja pokyjyaˈaytyëjk diˈib kyaj jyodëmbittë. (Ixë parrafo 11 etsë 12).
11. ¿Wiˈix tyuˈugyë ja kutujkën diˈib myëdäjttëp pënaty nyigëbäjkˈäjttëbë fyamilyë ets pënaty tuundëp mëjjäˈäy?
11 Apostëlë Pablo jyënany ko ja kutujkën diˈib myëdäjttëp pënaty nyigëbäjkˈäjttëbë fyamilyë ets pënaty tuundëp mëjjäˈäy, tam mä tyuˈugyë (1 Tim. 3:4, 5). Extëm nˈokpëjtakëm, Jyobaa tsyojkypy ets ja uˈunk ënäˈk tmëmëdowdët ja diˈib nyigëbäjkˈäjtypyë familyë ets nan tsyojkypy parë ja nmëguˈukˈäjtëm tmëmëdowdët ja mëjjäˈäytyëjk diˈib tuundëp mä nduˈukmujkëm (Kol. 3:20). Nan tsyojkypy ets ja diˈib nyigëbäjkˈäjtypyë familyë ets pënaty tuundëp mëjjäˈäy, tpudëkëdët pënaty të yajtuknipëktë parë mëk ja myëbëjkën dyaˈittët, dyajnayjyawëdët ko yajtsojktëp ets ko tsobattëp. Ets duˈun extëm ja diˈib oy nyigëbäjkˈäjtypyë fyamilyë, mëjjäˈäytyëjkëty pyudëjkëdëp ja myëguˈuktëjk ko tpäättë amay jotmay (Sant. 2:15-17). Jyobaa nan tsyojkypy ets ja mëjjäˈäytyëjk ets pënaty nyigëbäjkˈäjttëbë fyamilyë, tpudëkëdët pënaty nyikëjxmˈäjttëp parë tmëmëdowdët tijatyë Biiblyë nyiˈanaˈamëp, ets yaˈˈanëëmëdë parë kyaj twinwäˈknaxtët diˈib ijtp këxjäˈäy mä Diosë yˈAyuk (1 Kor. 4:6).
Yetyëjk kasäädë të yajmoˈoytyë kutujkën parë tnëˈëmoˈoy ttuˈumoˈoytyët ja fyamilyë. Ja diˈib tsyojkypyë fyamilyë, jawyiin tnimaytyaˈaky mëdë kyudëjk mä ti tkatunyëm. (Ixë parrafo 13).
12, 13. Extëm jyënaˈanyë Romanʉs 7:2, ¿wiˈix tyëgatsyëty ja kutujkën diˈib myëdäjttëbë mëjjäˈäytyëjk mët ja yetyëjk diˈib nyigëbäjkˈäjtypyë fyamilyë?
12 Per ta net mä mëjwiin kajaa tyëgatsy ja kutujkën diˈib myëdäjttëbë mëjjäˈäytyëjk mët ja yetyëjkëty diˈib nyigëbäjkˈäjttëbë fyamilyë. Tuk pëky, yëˈë ko Jyobaa të ttuknipëkyë mëjjäˈäytyëjk parë tyundët extëmë fes ets tˈëxkaxtët mä nduˈukmujkëm ja pokyjyaˈaytyëjk diˈib kyaj jyodëmbittë (1 Kor. 5:11-13).
13 Ja tuk pëky mä tyëgatsyëty, yëˈë ko Jyobaa të tmoˈoyë kutujkën pënaty nyigëbäjkˈäjttëbë fyamilyë parë ttundët diˈib kyaj mbäät ttundë ja mëjjäˈäytyëjk. Tuk pëky, yëˈë ko mbäät dyajnaxkëdäˈäktë anaˈamën ets tˈixtët parë yajkuytyunët (käjpxë Romanʉs 7:2). Extëm nˈokpëjtakëm, myëdäjtypyë madakën parë tnigäjpxët axtë ti oorë mbäät ja yˈuˈunk yˈënäˈk jyäˈttë ets parë tjëjwijtsëmbittët pën kyaj myëmëdowëdë (Éfes. 6:1). Ja yetyëjk kasäädë diˈib tsyojkypyë fyamilyë, jawyiin dyajtëy ja kyudëjk mä tkayajnaxkëdaˈakynyëm ja anaˈamën, pes nimajtsk ‘tuˈugyë yajpatnëdë’d (Mat. 19:6, TY).
NˈOKWINGUTSËˈKËMË KRISTË DIˈIB NYIGËBÄJKˈÄJTYPY MÄJATY NDUˈUKMUJKËM
Jesus, yajpääty kyutujkënbatkëˈëyë Jyobaa ets tnëˈëmoˈoy tuˈumoˈoy ja Diosë kyäjpn. (Ixë parrafo 14).
14. 1) Extëm jyënaˈanyë Markʉs 10:45, ¿tiko yˈoyëty ko Jesus të yajwinˈixy parë tnigëbäjkˈatët mäjaty nduˈukmujkëm? 2) ¿Ti nyikëjxmˈäjttëp ja Diˈib wyoowˈyoˈoytyëbë Jyobaa tyestiigëty? (Ixë rekuäädrë “Ti nyikëjxmˈäjttëp ja Diˈib wyoowˈyoˈoytyëbë Jyobaa tyestiigëty”).
14 Mët ko Jesus ojts xykyuˈoˈkëm, ta Jyobaa tkujuuy niduˈuk niduˈuk pënaty yajpattëp mä nyax kyäjpn ets nenduˈun niˈamukë pënaty myëbëjktëbë Jesus (käjpxë Markʉs 10:45; Apos. 20:28; 1 Kor. 15:21, 22). Ets komë Jesus yëˈë ojts xykyuˈoˈkëm, päätyën yˈoyëty ko Jyobaa të tyuknipëkyëty parë tnigëbäjkˈatët mäjaty nduˈukmujkëm. Ets päätykyëjxmë net tmëdatyë madakën parë dyajnaxkëdäˈägëdë anaˈamën wiˈix mbäät jyukyˈattë jäˈäy, familyë, ets niˈamukë pënaty yajpattëp mä Diosë kyäjpn. Etsë Jesus pat nitëjkëp parë tˈixët pën yajmëmëdoop ja anaˈamën diˈib të dyajnaxkëdaˈaky (Gal. 6:2). Per kyaj jeˈeyë tijaty tniˈanaˈamë, nenduˈunën niduˈuk niduˈuk xyˈijxˈijt xykyuentëˈäjtëm ets xytsyojkëm (Éfes. 5:29).
15, 16. ¿Ti mdukniˈˈijxëp extëm jyënaˈanyë Marley mëdë Benjamin?
15 Ko ja toxytyëjkjäˈäyëty tkupëktë wiˈix nyëˈëmoˈoy tyuˈumoˈoyëdë ja yetyëjk diˈib të yajtuknipëktë Diosë kyäjpn, yëˈë nety wyintsëˈkëdëp ja kutujkën diˈib myëdäjtypyë Kristë. Marley, tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib tsënaapy Estados Unidos, jyënaˈany: “Mëjwiin kajaajëts nyajtsobääty tijatyëts nikëjxmˈäjtypy extëmë toxytyëjk kasäädë ets tijatyëts xypyatp ndunët mä nduˈukmujkëm. Tsojkëbëts nduunˈadëˈëtsëdë mëjääw parëts nmëjˈixët pënatyë Jyobaa të tmoˈoyë kutujkën. Per kyajts nëgoo xytsyiptakxë duˈun ndunët, pesë nmëmëjjäˈäyëts etsë nmëguˈukˈäjtëm xytyukˈijxtëbëts ko xywyingutsëˈkëdëbëts ets myëjjäˈäwëdëp tëgokyë tijatyëts nduumpy”. Seguurë ko nenduˈun nimayë toxytyëjkjäˈäy nyayjyawëdë extëmë tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm.
16 ¿Wiˈix dyajnigëxëˈëktë yetyëjk ko jyaygyujkëdëp wiˈix ja kutujkën të nyaxkëdaˈaky? Ko twingutsëˈëgëdë ets tmëjˈixtë ja toxytyëjkjäˈäy. Benjamin, tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib tsënaapy Inglaterra, jyënaˈany: “Mëjwiin kajaajëts tijaty nnijawë ko toxytyëjkjäˈäy kyomentarattë mä reunyonk ets ko tnimaytyäˈäktë wiˈix mbäät nˈëxpëjkëm, wiˈix nˈëwäˈkx ngäjpxwäˈkxëm ets wiˈix mas oy nyaˈëxpëjkëm. Mëjwiin kajaa tsyobääty tijaty tyuundëp”.
17. ¿Tiko jyëjpˈamëty nmëjˈijxëm ja kutujkën diˈibë Jyobaa të dyajnaxkëdaˈaky?
17 Ko niˈamukë njaygyujkëm ets nmëjˈijxëm ja kutujkën diˈibë Jyobaa të tpëjtaˈaky, ta nyajpäädäˈänëm agujk jotkujk mä ja tuˈukmujkën. Per diˈib mas jëjpˈam, yëˈë ko nmëjkumäˈäyëmë Jyobaa, ja nDeetyˈäjtëm diˈib mëk xytsyojkëm (Sal. 150:6).
ËY 123 Nˈokmëmëdoˈowëmë Diosë nyax kyäjpn
a ¿Ti nyikëjxmˈäjttëbë toxytyëjkjäˈäy mä nduˈukmujkëm? ¿Niˈamukëdaa yetyëjk tnigëbäjkˈattë toxytyëjk? ¿Tuknaxëdaa kutujkënë tmëdattë mëjjäˈäytyëjk mët ja diˈib nyigëbäjkˈäjttëbë fyamilyë? Mä tyäˈädë artikulo, nˈixäˈänëm tuˈuk majtskë ijxpajtën diˈib miimp mä Biiblyë parë nˈatsoowëmbijtëmë tyäˈädë yajtëˈëwën.
b Ixë rebistë Diˈib Xytyukˈawäˈänëm diˈib septiembrë 2020, parrafo 6 mä artikulo “Nˈokpudëjkëmë toxytyëjkjäˈäy diˈib yajpattëp mä Diosë kyäjpn”.
c Ixë rekuäädrë “¿Näˈä mbäät nyaygyupeˈenyëty tuˈugë toxytyëjk?”.
d Ixë rebistë Diˈib Xytyukˈawäˈänëm diˈib agostë 2020, parrafo 17 axtë 19 mä artikulo “Nˈokˈyajtsobatëm niduˈuk niduˈuk pënaty yajpattëp mä Diosë kyäjpn”, mä tnimaytyaˈaky pën diˈib patëp twinˈixët diˈib kongregasionk nyëjkxët ja fyamilyë.
e Tyäˈädë nan yëˈë yˈandijpy ko ja myëmëjjäˈäy o tuˈugë yetyëjk diˈib nëbety, tamyë ttuny tijaty ets mbäät tˈixy o tmëdoy ti tyuumpy ja toxytyëjkjäˈäy.
f Jap mas niˈigyë yˈakˈyajnimaytyaˈaky mä liibrë “Nayaˈitëdë xëmë mä ja Diosë tsyojkën”, pajina 209 axtë 212.
g Mä rebistë Diˈib Xytyukˈawäˈänëm 1 äämbë julië 2013, pajina 25 axtë 31, yajnimaytyaˈaky mas niˈigyë ti tuunk nyikëjxmˈäjtypy ja Diˈib wyoowˈyoˈoytyëbë Jyobaa tyestiigëty.