ARTIKULO MËDIˈIBË YAˈËXPËJKP 22
Ëwij käjpxwijën mëdiˈibë mbäät xypyudëjkëm mä jukyˈäjtën
“Jyobaa yëˈë mëdiˈibë yajkypyë wijyˈäjtën” (PROV. 2:6).
ËY 89 Jyobaa kyunuˈkxypy pënaty mëmëdoowëp
MËDIˈIBË YAJNIMAYTYÄˈÄGÄÄMPa
1. ¿Tiko niˈamukë nyajtëgoyˈäjtëmë Diosë wyijyˈäjtën? (Proverbios 4:7).
¿TË NÄˈÄ tii xytyuknibëjktäägë xytyunäˈäny mëdiˈibë jëjpˈam mä mjukyˈäjtën? Pën të, seguurë ko ojts xymyënuˈkxtaˈagyë Jyobaa parë mmoˈoyëdët ja wijyˈäjtën, pes myajtëgoyˈajtypyë nety (Sant. 1:5). Ja rey Salomón duˈun tkujäˈäyë: “Ja wijyˈäjtën yëˈë duˈun mëdiˈibë mas jëjpˈam” (käjpxë Proverbios 4:7).b Kyaj nety yëˈë tmaytyäˈägäˈäny ja naxwinyëdë jäˈäyë wyijyˈäjtën, yëˈë duˈun mëdiˈibë yajkypyë Jyobaa (Prov. 2:6). Per ¿mbäädëdaa xypyudëjkëm ja Diosë wyijyˈäjtën parë nmëmadakëmë amay jotmay mëdiˈibë tyam nbatëm? Tiko këdii. Mä yäˈädë artikulo nˈixäˈänëm wiˈix mbäät xypyudëjkëm.
2. ¿Ti mbäät tuk pëky xypyudëjkëm parë nbatëm ja wijyˈäjtën?
2 Tuk pëky mëdiˈibë xypyudëkëyäˈänëm parë nbatëm ja wijyˈäjtën, yëˈë ko nˈëxpëjkëm ets nguytyuˈunëm tijatyë Salomón mëdë Jesus tukniˈˈijxëdë, pes yëˈë mëdiˈibë niˈigyë myëdäjttë wijyˈäjtën. Min jawyiin nˈoknimaytyakëmë Salomón. Biiblyë jyënaˈany ko Dios mooyë ‘ja wijyˈäjt kujkˈäjtën ets ja ijxkujk jaygyujkënë mëjwiinbë kajaabë’ (1 Rey. 4:29, TY). Ets myëmajtsk, yëˈë nimaytyäˈägäˈänëmë Jesus, nipënë nety duˈun kyawijˈyëty yä Naxwiiny extëm yëˈë (Mat. 12:42). Mä Biiblyë duˈun jap ojts yajnimaytyaˈaky: “Jyobaa myëjääw tyukëdäˈägäˈänyëty, yëˈë mëjääw mëdiˈibë yajkypyë wijyˈäjtën etsë jaygyujkën” (Is. 11:2).
3. ¿Ti yajnimaytyäˈägäämp mä yäˈädë artikulo?
3 Dios myooyë wijyˈäjtënë Salomón etsë Jesus parë ojts xymyoˈoyëmë ëwij käjpxwijën mëdiˈibë tyam mbäät xypyudëjkëm mä jukyˈäjtën. Mä yäˈädë artikulo nˈixäˈänëm tëgëk pëky wiˈix mbäät nˈijxëm ja meeny sentääbë, ja tuunk ayoˈon ets wiˈix mbäät nwinmäˈäyëm mä ëtsäjtëm këˈëm.
WIˈIX MBÄÄT NˈIJXËM JA MEENY SENTÄÄBË
4. ¿Wiˈix jyukyˈajtyë Salomón etsë Jesus?
4 Salomón kumeenyjyaˈay yˈijty ets jantsy tsuj ja jyëën tyëjk tmëdäjty (1 Rey. 10:7, 14, 15). Perë Jesus kyaj nëgoo tijaty tmëdäjty tjaygyepy, ni jeˈeyë tkamëdäjty ja jyëën tyëjk (Mat. 8:20). Oy duˈun jyukyˈäjttë, Jesus mëdë Salomón kyaj yëˈëyë ojts tmëmay tmëdäjttë ja meeny sentääbë, mët ko tmëdäjttë ja wijyˈäjtën mëdiˈibë Jyobaa mooyëdë.
5. ¿Wiˈixë Salomón tˈijxyë meeny sentääbë?
5 Salomón jyënany ko meeny sentääbë “xykyuwäˈänëm” (Ecl. 7:12). Ko nmëdäjtëmë meeny, mbäät njuˈuy ngëbajtëm tijaty nyajtëgoyˈäjtëm o tijaty ntsojkënyëˈäjtëm. Perë Salomón oy nuˈunë meeny sentääbë tmëdäjty, jyaygyujkë ko ta mëdiˈibë mas jëjpˈam ets këdiinëm ja meeny sentääbë. Extëm nˈokpëjktakëm, duˈun tkujäˈäyë: “Mas oy ko nwinˈijxëm ets oy wyëˈëmët ja nxëëwˈäjtëm ets kyaj yëˈëjëty ja mëkjäˈäyˈäjtën” (Prov. 22:1, notë). Salomón ojts nanduˈun tpëkyë kuentë ko mayë jäˈäy mëdiˈibë pyaˈoˈktëëwdëp ja meeny sentääbë, kyaj xëmë yajnayjyawëdë agujk jotkujk tijaty myëdäjt jyaygyajptëp (Ecl. 5:10, 12). Ets ojts jyënaˈany ko kujotmay ko yëˈë ndukˈijxpajtëm ja meeny sentääbë, pes mbäät tyam nmëdäjtëm ets jakumbom kyëjxtäˈäy (Prov. 23:4, 5).
Extëm nˈijxëm ja jukyˈäjt madakën, ¿mbäädëdaa yëˈë xyajtuˈuˈadujkëm parë kyaj jëjpˈam nbëjktakëmë Diosë tyuunk? (Ixë parrafo 6 etsë 7).f
6. ¿Wiˈixë Jesus tˈijxyë jukyˈäjt madakën? (Matewʉ 6:31-33).
6 ¿Wiˈixë Jesus tˈijxyë jukyˈäjt madakën? Kijpxënbyaaty, pes tyukxondak ja käˈäy ukën (Luk. 19:2, 6, 7). Tëgok, ojts dyajjëmbityë nëë extëmë binë mas oybyë, yëˈë tim jawyiimbë miläägrë mëdiˈibë tyuun (Fwank 2:10, 11). Ets ja xëëw mä nety yˈooganë, yëˈë nety pyëjktakypy tuˈugë wyitë jantsy tsooxëbë (Fwank 19:23, 24). Perë Jesus kyaj yëˈë jëjpˈam tpëjktaky ja jukyˈäjt madakën. Pes duˈun tˈanmääyë yˈëxpëjkpëty: “Nipën mbäät tkamëduny majtskë wyintsën […]. Kyaj mbäät xymyëduny yëˈë Dios pën mbëjtakypy ja mwinmäˈäny es ja mmëjää mä ja meeny” (Mat. 6:24). Jesus ojts xytyukniˈˈijxëm ko pën yëˈë jëjpˈam nbëjktakëm ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën, ta Jyobaa xymyoˈoyäˈänëm tijaty nyajtëgoyˈäjtëm (käjpxë Matewʉ 6:31-33).
7. ¿Wixaty të yajkunuˈkxy tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm ko kyaj tpaˈoˈktëy ja meeny sentääbë?
7 Mayë nmëguˈukˈäjtëm të pyudëkëdë ja ëwij käjpxwijën mëdiˈibë Jyobaa xymyoˈoyëm mä wiˈix mbäät nˈijxëm ja meeny sentääbë. Min nˈokˈijxëm wiˈix jyënaˈany tuˈugë mixy mëdiˈibë xyëwˈäjtypy Daniel: “Kots nyaˈkpëtsëëmy, tats nbëjktakyë nwinmäˈäny ko yëˈëts jëjpˈam nbëjktäˈägaampy mätsë njukyˈäjtën nmëdunëdë Jyobaa”. Daniel tyuumbyë mëjääw parë adëyë jyukyˈaty, pääty dyajtunyë xyëëw tiempë etsë wyijyˈäjtën parë tpudëkë ja myëguˈuktëjk ko tijaty yˈayoˈonbëjktaˈaky ets tyuny Betel. Yëˈë yˈakjënäˈäny: “Jantsy oy kots duˈunë nwinmäˈäny nbëjktaky parëts nmëdunäˈänyë Jyobaa. Mbäätxyëbëts të njapääty mayë meeny sentääbë koxyëbëts yëˈë nˈëxtääy, per kyajxyëbëts nmëdatyë nmëtnaymyaayëbë extëm tyam. Pes kots nbëjktaˈaky jëjpˈamë Diosë tyuunk, yëˈëts mëdiˈibë agujk jotkujk xyajnayjyäˈäwëp ets kyaj dyuˈunëty koxyëbëts ja meeny sentääbë nmëdaty. Jyobaa mëjwiin kajaats të xykyunuˈkxy ets nitii mëët kyayaˈijxkijpxyë, oyxyëbëts nuˈun ja meeny sentääbë të njapääty”. Duˈunë duˈun, niˈigyë ndukˈoyˈatäˈänëm pën jamyë jot winmäˈäny nbëjktakëm mä Diosë tyuunk ets kyaj mä meeny sentääbë.
WIˈIX MBÄÄT NˈIJXËM JA TUUNK AYOˈON
8. ¿Wiˈixë Salomón tˈijxy ja tuunk ayoˈon? (Eclesiastés 5:18, 19).
8 Salomón jyënany ko mëdiˈibë agujk jotkujk xyajnayjyäˈäwëm yëˈë ko mëk nduˈunëm, pes yëˈë ‘Dios xymyoˈoyëmën’ (käjpxë Eclesiastés 5:18, 19, TY).c Nanduˈun tkujäˈäyë: “Yajtukˈoyˈäjtp oytyim mëdiˈibë tuungëty mëdiˈibë mëk” (Prov. 14:23). Ets kyaj nanëgoobë ojts duˈun jyënaˈany. Yëˈë nyijäˈäwëbë nety ko oy wyimbëtsëmy ko nduˈunëm, pes kyojë jëën tëjk, myëdäjttë yˈuubës kam, yaˈoyë jardin, nyibojtsë nëë, ets yaˈoˈoyë nanduˈun ja nax käjpn (1 Rey. 9:19; Ecl. 2:4-6). Salomón mëk nyayajtuunë ets seguurë ko jantsy oy nyayjyäˈäwë ko duˈun tyuuny yˈayooy, per nyijäˈäwëbë nety ko kyaj yëˈë myoˈoyaˈanyëtyë jotkujkˈäjtën. Ojts nanduˈun mëjwiin kajaa tijaty ttukmëdunyë Jyobaa. Extëm nˈokpëjktakëm, nyikëjxmˈäjt ja tuunk mä ojts yajkojy ja Diosë tyëjk, mëdiˈibë yajtuunkˈäjt wëxtujk jëmëjt (1 Rey. 6:38; 9:1). Salomón kanäk pëky tijaty ttuuny mä jyukyˈäjtën, per pyëjkë kuentë ko mëdiˈibë mas jëjpˈam mbäät tuˈugë jäˈäy ttuny, yëˈë ko tmëdunëdë Jyobaa. Duˈun tkujäˈäyë: “Duˈunë yäˈädë jyëjpkugëxë, extëm të yajmëdoowˈijtäˈäy: tsëˈëgë Diosë tëyˈäjtënbë ets mmëmëdow ja yˈanaˈamën” (Ecl. 12:13).
9. ¿Ti tyuunë Jesus parë kyaj nyaytyukwinˈëˈënë tuunk?
9 Jesus tuumbëjäˈäy yˈijty, ko yaˈkpëtsëëmy tsajts jëˈt (Mar. 6:3). Seguurë ko ja tyääk tyeety yajtsobattë ko duˈun tyuuny, pes duˈunën tpudëjkë ja fyamilyë parë kyaj tii tyëgoyˈatët jënoty tëgoty mët ko nimayë nety tyukfamilyëˈattë. Ets kom yëˈë wäˈätsjäˈäyë nety, jantsy oy tyuuny, waˈan mayë jäˈäy tijaty ojts jyantsy tyukˈaneˈemyëty. Jesus jyantsy tyukxondak ko duˈun tyuuny, per xëmë tiempë tjuˈty parë tmëduunyë Jyobaa (Fwank 7:15). Ko ojts yˈëwaˈkxy kyäjpxwaˈkxy, ta jyënany: “Katë mdundë mët ja mgäˈäy mˈukën diˈibë kyaj yˈiiky. Tundë mët ja mgäˈäy mˈukën diˈibë iigëp es mmoˈoyëdët ja jikyˈäjtën winë xëë winë tiempë” (Fwank 6:27). Ets ko dyajnäjxy ja diskursë mëdiˈibë xëwˈäjt Sermón del Monte, jyënany: “Pëjkëˈëktë ja mˈoyˈäjtën jam tsäjpotm” (Mat. 6:20).
¿Ti mbäät xypyudëjkëm parë nduˈun nˈayoˈowëm ets nanduˈun nduˈunëm ja Diosë tyuunk? (Ixë parrafo 10 etsë 11).g
10. ¿Ti jotmay mbäät nbatëm ko nˈijtëm tuumbëjäˈäy?
10 Ja wijyˈäjtën mëdiˈibë Jyobaa yajkypy, xypyudëjkëm parë kyaj nnaytyukwinˈëˈënëmë tuunk. Diosmëduumbëty yaˈˈanmäˈäyëm parë mëk nduˈunëm ets yajxon nduˈunëm ja tuunk (Éfes. 4:28). Xëmë ja nwintsënˈäjtëm tpëktë kuentë ko ëtsäjtëm tuumbëjäˈäy ets ko kyaj nwinˈëˈën nwinxäjëm. Ets mbäädë net xyˈanmäˈäyëm ko jyantsy yˈoyˈijxtëp extëm tijaty nduˈunëm ets ta net nwinmäˈäyëm ko oy nˈaktuunniˈigyëm parë ja nwintsënˈäjtëm niˈigyë oy wyinmayët mä Testiigëtëjk. Per ko duˈun nduˈunëm, mbäät kyaj nˈokˈyajpatënë mëdë familyë ets kyaj nˈoktuˈunënë Diosë tyuunk. Ko duˈun njäjtëm, tsojkëp nnayajtëgäjtsëm ets nˈijxëm ti jëjpˈam nbëjktakëm mä jukyˈäjtën.
11. ¿Ti William tukniˈˈijxë ko tˈijxy wiˈix tyuny ja nmëguˈukˈäjtëm mëdiˈibë tuump mëjjäˈäy?
11 Tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm mëdiˈibë xyëwˈäjtypy William, ko mëët tyuunmujky tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm mëdiˈibë tuump mëjjäˈäy, mëjwiin kajaa tyukniˈˈijxë mä wiˈix mbäät tˈixy ja tuunk ayoˈon. William duˈun tnimaytyaˈagyë yäˈädë nmëguˈukˈäjtëm: “Jantsy oyë ijxpajtënë dyaky, pes kyaj nyaytyukwinˈëënyëtyë tuunk. Mëk jyantsy tyuny ets agujk jotkujk dyajnayjyawëty pënaty mëët tyundë mët ko jantsy oy tyuny. Per ko tsyuˈujënë, ta tyuumbëtsëëmnë ets jamë xyëëw tiempë dyajtuny mä fyamilyë ets mä Jyobaa. ¡Jantsy agujk jotkujkëts nˈixy jyukyˈaty!”.d
WIˈIX MBÄÄT NWINMÄˈÄYËM MÄ ËTSÄJTËM KËˈËM
12. ¿Wiˈixë Salomón dyajnigëxëˈky ko kyaj nety mëj nyayajnaxyëty, ets wiˈixë net ok jyajty?
12 Ko Salomón jantsy oy Diosmëduuny kyaj mëj nyayajnäjxë. Pes ko yˈënäˈkˈäjty ets näämnëmë nety tyëkë rey, yˈëxkäjp ko kyaj nety tmëmadaktäˈäy tijaty, pääty tˈanmääyë Jyobaa ets nyëˈëmoˈoy tyuˈumoˈoyëdët (1 Rey. 3:7-9). Ojts nanduˈun tpëkyë kuentë ko kujotmay ko tyuktëkëdët ja mëjˈat këjxmˈat. Duˈun tkujäˈäyë: “Yëˈë mëjˈat këjxmˈat ja myiny mä pën kyaˈˈayoˈonbäätynyëm; etsë jäˈäyˈäjtënë mëj këjxmbë mä kyakunapënëm” (Prov. 16:18). Per ko tiempë nyajxy, jyaˈaytyëgooy extëm tkujäˈäyë. Kanäk jëmëjtë nety kujk yˈaneˈemy ko tyuktëjkë ja mëjˈat këjxmˈat ets ko ojts tkutëjy ja Diosë yˈanaˈamën. Extëm nˈokpëjktakëm ja Ley mëdiˈibë yajmooytyë israelitëty mä pënaty tuundëp rey, duˈun jyënaˈany: “Käˈäp mëbäät nëgooyë yëˈë toˈoxytyëjk tmëëtˈaty, këdiibë nyeyyajkujoˈobëdëty” (Deut. 17:17, MNM). Perë Salomón kyaj tmëmëdooyë yäˈädë anaˈamën, pes ja tmëdäjty 700 toxytyëjk ets twooy 300 tyuumbëtëjk mëdiˈibë myëttsënääy, ¡ets nimayë yäˈädë toxytyëjk yëˈë nety yˈawdäjttëbë wiink dios! (1 Rey. 11:1-3). Waˈan wyinmääy ko kyaj nety yˈaxëktunäˈänyëty. Per oy wyiˈixˈatët, ko tiempë nyajxy, Salomón axëëk tkujäjt tkukëbajtë ko Jyobaa tkamëmëdooy (1 Rey. 11:9-13).
13. ¿Tijaty xytyukniˈˈijxëm ko nbawinmäˈäyëm wiˈixë Jesus jyukyˈajty yujy tudaˈaky?
13 Jesus xëmë jyaˈayˈajty yujy tudaˈaky ets kyaj mëj nyayajnäjxë. Mä kyaminyëm yä Naxwiiny të nety mëjwiin kajaa tijaty ttuny mëdë Tyeety jap tsäjpotm. Kolosʉ 1:16 jyënaˈany: “Mëdë Kristë yajkoj tëgekyë diˈibë jam tsäjpotm es yä naxwiiny”. Ets waˈan yëˈë tjamyejtsy ko nyëbajtääy tijatyë nety të ttuny mëdë Tyeety jam tsäjpotm (Mat. 3:16; Fwank 17:5). Per ko duˈun tjamyajtstääy kyaj net tyuktëjkë ja mëjˈat këjxmˈat, pes yëˈë ninäˈä kyanayajnäjxë mëj mä myëguˈuktëjk. Duˈun tˈanmääy ja yˈëxpëjkpëty: “Kyajts të nminy esëts pën xymyëdundët, jaˈa dëˈën esëts ëj nmëdundët es nyakëdëts ja njikyˈäjtën es nimayjyaˈay nyitsoˈoktët” (Mat. 20:28). Jesus jyënaˈany ko nitii nety mbäät tkatuny kyëˈëm winmäˈäny (Fwank 5:19). ¡Jantsy yujy tudaˈagyë Jesus jyukyˈajty! ¿Këdii nbanëjkxäˈänëm nanduˈunë yˈijxpajtën?
14. Extëmë Jesus jyënaˈany, ¿wiˈixë net mbäät nwinmäˈäyëm mä ëtsäjtëm këˈëm?
14 Jesus ojts ttukniˈˈixë ja yˈëxpëjkpëty parë kyaj nyayajnaxëdët mëj, per kyaj net nanduˈun nyayjyawëdët ko kyaj tsyobäättë. Pes tëgok duˈun tˈanmääy ja yˈëxpëjkpëty: “Yëˈë mwääy myëdäjtypy ja Dios maytsyoy tuˈuk tuˈuk” (Mat. 10:30). Mëjwiin kajaa xyjyotkujkmoˈoyëmë yäˈädë ääw ayuk, ets niˈigyë pën winmäˈäyëm ko kyaj tii ntsooˈäjtëm. Xytyukjamyajtsëm ko nDeetyˈäjtëmë tsäjpotmëdë nëgooyë xymyëmäˈäy xymyëdäjënë ets mëjwiin kajaa xyajtsobatëm. Pënë Jyobaa të jyënaˈany ko mbäät nmëduˈunëm ets njukyˈäjtëm winë xëëw winë tiempë mä ja tsujpë it lugäär, kyaj tiko net njënäˈänëm ko kyaj xynyitëjkëm.
Pën mëj këjxm nnayjyäˈäwëm, ¿ti kyaj nˈixäˈän nbäädäˈänëm? (Ixë parrafo 15).h
15. 1) Extëm jyënany rebistë La Atalaya, ¿wiˈix mbäät nwinmäˈäyëm mä ëtsäjtëm këˈëm? 2) Extëm nˈijxëm mä dibujë 24, ¿tijaty kyaj nˈixäˈän nbäädäˈänëm pën mëj këjxm mdimnayajnäjxëm?
15 Të nyäjxnë naa mäjmokx jëmëjt ko yajnimaytyaky mä rebistë La Atalaya mä wiˈix mbäät nwinmäˈäyëm mä ëtsäjtëm këˈëm. Duˈun jap jyënany: “Kyaj ndimnaymyëjpëjktäˈägäˈänëm etsë net xytyuktëjkëmë mëjˈat këjxmˈat, per kyaj net nanduˈun nwinmäˈäyëm ko kyaj tii ntsooˈäjtëm. Mëdiˈibën mbäät nduˈunëm, yëˈë ko nˈijxëm tijatyën oy nduˈunëm ets tijaty kyaj. Tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm duˈun jyënany: ‘Kyajts ndimˈaxëkjäˈäyëty, per kyajts nanduˈun ndimjënäˈäny ko jantsy oyjyaˈayëts, tam mäts oy tijaty nduny ets tam mä kyaj, extëm niˈamukë jäˈäy’”.e Yäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko kyaj yˈoyëty nnayajnäjxëm mëj, per kyaj net nanduˈun nnayjyäˈäwëm ko kyaj tii ntsooˈäjtëm.
16. ¿Tiko Jyobaa xymyoˈoyëmë ëwij käjpxwijën?
16 Jyobaa xyˈëwij xykyäjpxwijëm mä yˈAyuk, duˈun ttuny mët ko xytsyojkëm ets xytyukmëtsojkëm parë nyajpatëm agujk jotkujk (Is. 48:17, 18). Mëdiˈibë mas jëjpˈam mbäät nduˈunëm mä jukyˈäjtën ets mëdiˈibë xymyoˈoyäˈänëmë agujkˈäjt jotkujkˈäjtën, yëˈë ko jëjpˈam nbëjktakëmë Jyobaa. Ko duˈun nduˈunëm, ta kyaj nëjkx nëgoo nbatëmë amay jotmay extëm mayë jäˈäy mëdiˈibë yëˈëyë myëwiin myëjotëdëbë meeny sentääbë, tuunk ayoˈon ets ko nyayajnaxëdë mëj. Pääty nˈokˈijtëm xëmë wijy ets nˈokˈyajxondakëmë Jyobaa jyot kyorasoon (Prov. 23:15).
ËY 94 Nˈokmëjjäˈäwëm ja Diosë yˈAyuk
a Salomón mëdë Jesus jantsy kuwijy yˈijttë ets yëˈë Jyobaa mooyëdë ja wijyˈäjtën. Yëˈëjëty yäjktë ëwij käjpxwijën mä wiˈix mbäät nˈijxëm ja meeny sentääbë, ja tuunk ayoˈon ets wiˈix mbäät nwinmäˈäyëm mä ëtsäjtëm këˈëm. Mä yäˈädë artikulo nˈixäˈänëm wiˈix mbäät xypyudëjkëm ja ëwij käjpxwijën mëdiˈibë yäjktë ets wiˈix näägë nmëguˈukˈäjtëm të pyudëkëdë ko duˈun ttundë.
b Proverbios 4:7: “Ja wijyˈäjtën yëˈë duˈun mëdiˈibë mas jëjpˈam, pääty mmëdat ja wijyˈäjtën. Ets mä tukëˈëyë yäˈädë, yëˈë mmëdatë jaygyujkën”.
c Eclesiastés 5:18, 19, TY: ‘Yiˈiyëts ëjts oy njaaˈijxypy ko jäˈäy kyay yˈuuky ets ttukxondaˈaky mëdiˈibë jam pëtsëëmbën mä kyam tyuˈujën mëdiˈibë të tnidunën naxwiiny naxkëjxy mä yä waanë jyukyˈäjtkojˈyën mëdiˈibë Dios xymyoˈoyëmën, jaˈko duˈunyën duˈun mëbäät nˈakwinmäˈänybyatëm. 19 Nayjyëduˈunˈatëbën ko yëˈë Dios këˈëm yëˈë jäˈäy tkënuˈkxy mëj këjaa winë tmoˈoy ets myoopy yëˈë jukyˈäjtën ets tkayëty tjëˈkxëty mëdiˈibë nyiduˈun nyiyeˈeyëbën, jaˈko yëˈë jäˈäy tpääty tˈixy mëdiˈibën nyiduˈun nyiyeˈeyëbën nan Diosëdën mooyëp’.
d Ixë rebistë Diˈib Xytyukˈawäˈänëm disiembrë 2019 mä jyënaˈany, “Ta nyidiempë parë nduˈunëm ets parë nboˈkxëm”.
e Ixë La Atalaya 1 äämbë agostë 2005 mä jyënaˈany, “La Biblia nos ayuda a sentirnos satisfechos”.
f DIBUJË MËDIˈIBË YAJNIMAYTYÄˈÄGÄÄMP: Juan etsë Tomás yëˈë nimajtskë yaˈayˈënäˈk mëdiˈibë tuˈugyë yeˈeytyëp mä kongregasionk. Juan jamë xyëëw tiempë tjantsy yajtuny mä ja kyarrë. Tomás dyajtunyë kyarrë parë tmënëjkxtë ja nmëguˈukˈäjtëm ëwäˈkx käjpxwäˈkxpë ets reunyonk.
g DIBUJË MËDIˈIBË YAJNIMAYTYÄˈÄGÄÄMP: Juan jantsy tuunniˈigyëp mët ko oy dyajnayjyawëyaˈanyëty ja wyintsën. Tëgok tëgok yˈanëˈëmxëty parë yˈaktuunniˈigyët, Juan ta tkupëky. Mä taabë tsuu ja mä nanduˈunë Tomás mëdiˈibë tuump ministerial, tjamyëdaty tuˈugë ansianë mëdiˈibë nëjkx tkuˈixëyaˈany tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm. Të tˈanëëmë ja wyintsën ko tsuu kyaj nyekytyunäˈäny, pes jam näˈäty dyajtunyë tiempë mä ttuunë Diosë tyuunk.
h DIBUJË MËDIˈIBË YAJNIMAYTYÄˈÄGÄÄMP: Juan mëj nyayajnaxyëty. Tomás, yëˈë jëjpˈam pyëjktakypyë Jyobaa ets duˈun tpääty nimayë myëtnaymyaayëbë mä jam dyaˈoyëdë ja tëjk mä tyunyëtyë asamblee.