Kojëts nbudëkë wiinkpë yëˈëjëts xyajnayjäˈäwëp jotkujk

KOJËTSË netyë njëmëjt 12, tajëts nbëjkyë kuentë ko nmëdäjtypyëts tii diˈib kajaa tsobatp diˈibëts mbäät nmoˈoy wiinkpë. Ko tëgok tyuunë asamblee, tajëts tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm xyajtëëy pën käjpxwäˈkxäämbëts mëët. Ninäˈänëmtsë nety ngäjpxwaˈkxy, per tajëts nˈanmääy ko oy. Kojëts njäjttë mä ja territooryë, tajëts xymyooy kanäägë foyetë diˈib nyimaytyakypyë Diosë Kyutujkën. Etsëts xyˈanmääy: “Nëjkx mgäjpxwaˈkxy xitsoo ets ëjts yatsoo”. Jatsëˈkëbëtsë nety, per ojtsëts ngäjpxwaˈkxy tëjkmdëjkm. Ko waanë yˈijty, tajëts nbëjkyë kuentë, ko tëjëts ja foyetë ngëyäjktäˈäy. Tajëts nˈijxy ko tsyojktëp mayë jäˈäy diˈibëts mbäät nmoˈoy.

Nmaxuˈunkˈäjtyëts 1923, mä tuˈugë käjpn diˈib xyëˈäjtypy Chatham, (Kent, Inglaterra). Të nety näämnëm nyaxy ja Primera Guerra Mundial, ets yëˈë netyë jäˈäy yˈawijxtëp yˈoyët ja jukyˈäjtën. Per kom kyaj duˈun jyajty, ta axëëk nyayjäˈäwëdë. Ja ndääk ndeetyëts nan axëëk nyayjäˈäwëdë ko tˈijxtë wiˈix ja diˈib tuundëp pastoor mä relijyonk, dyajtsiptäˈäktë ko ak jëjpˈam tyunäˈändë. Kojëtsë netyë njëmëjt 9, tajëtsë ndääk tyëjkë yeˈebyë mä yˈëxpëktë Asociación Internacional de Estudiantes de la Biblia. Japë netyë Jyobaa tyestiigëty tmëdattë reunyonk, diˈib tyijtëp “clases”. Ets niduˈuk ja toxytyëjk yëˈë yaˈëxpëjkypyë ënäˈkuˈunk mëdë Biiblyë ets liibrë El Arpa de Dios. Njantsy tsyojkënyëˈajtypyëts ijty tijatyëts yajtukniˈˈijxëp.

XYTYUKNIˈˈIJXËTS TIJATYË NMËGUˈUKˈÄJTËM DIˈIB MËJJÄˈÄY MËˈˈËNÄˈK

Kojëts nyaˈkpëtsëëmy, njantsy tyukxondakëts kojëtsë jäˈäy ndukmëtmaytyaˈagyë Diosë yˈayuk. Janäämëtyëts ijty nëjkxy naytyuˈuk käjpxwäˈkxpë tëjkmdëjkm. Per kojëts ijty ngäjpxwaˈkxy mëdë nmëguˈukˈäjtëm, kajaajëts tijaty njäjty. Extëm tëgok, bisikletëkëjxyëtsë nety nëjkxtë mä tuˈugë territooryë mët tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib mëˈˈënäˈknë, kojëts nwinäjxtë tuˈugë teety, tajëts njënany: “Tëxii nyijkxy tuˈugë tsyiibë”. Ta ja nmëguˈukˈäjtëm ojts wyëˈëmë etsëts xyˈanmääy nboˈkxtët mä tuˈugë kepypyooty. Tajëts xyajtëëy: “¿Pënë kutujkën të mmoˈoyëty parë mjënäˈänët pën näjxp extëmë tsyiibë ets pën kyaj? Nˈoktukxondakëm mët yëˈëyë ko ngäjpxwäˈkxëm ja oybyë ayuk ets waˈan yëˈë Jyobaa tpayoˈoyë jäˈäy”. Mä tadë tiempë kajaajëts njäˈty ko mas njotkujkˈäjtëm ko tijaty nˈyäjkëm ets kyaj ko nˈaxäjëm (Matewʉ 25:31-33; Apostʉlʉty 20:35).

Jatuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib mëˈˈënäˈknë, ojtsëts xytyukniˈˈixë ko parë nˈijtëm jotkujk tsojkëp nmaˈkxtujkëm ets nmadakëm. Ja kyudëjk kyaj nety tˈixäˈänyë Testiigëty. Ets kojëts tëgok xywyooy mä tyëjk, të nety ja kyudëjk jyantsy jyotˈambëky mët ko yëˈë ojts të kyäjpxwaˈkxy ets tajëts xytyukwingäˈtsëˈktë tee. Ja nmëguˈukˈäjtëm kyaj jyotˈambëjky, niˈigyë tkoonmujktääy ets jeˈeyë xyiky. Ko tiempë nyajxy, ta ja kyudëjk tyëjkë ëxpëjkpë ets nyëbejty.

Septiembrë mä jëmëjt 1939, ta Gran Bretaña jyënany ko tsyiptunäˈäny mëdë Alemania, jatsë netyë njëmëjt 16. Ets mä jëmëjt 1940 marsë poˈo, jats nnëbejty mëdëtsë ndääk mä siudad Dover. Mä tyäˈädë jëmëjt, junië poˈo nety, kojëts nˈijxy milˈamë soldäädëtëjk jyantsy nyaxtë karrëˈam diˈibë nety të tsyokwëˈëmdë mä ja tsip diˈib tuunë Dunkerque. Ak mon ak tukë nety kyëxëˈëktë ets nitii jotkujkˈäjtën tkanekyˈawixtë. Njantsy tyukmëtmaytyäˈäganëts tijaty yajmiimbyë Diosë Kyutujkën. Nan ja mä tadë jëmëjt, Alemania tjantsy kyugäˈtsë bombë Gran Bretaña ets kanäk tsuˈumë abionk diˈib myëdäjtypyë bombë, nyajxy jaayë mäjëts ntsëënëdë. Mëkëts njantsy tsyëˈkëdë kojëts nmëdoowdë wiˈix ja bombë jyantsy yˈamuˈuy ko kyaˈay. Ets bom bomëts nˈijxtë wiˈixë jëën tëjk jyantsy wyindëgooytyaˈay. Tukëˈëyë tyäˈädë yëˈëjëts xypyudëjkë parëts nˈitët seguurë ko Diosë Kyutujkën yëˈëyë diˈib mbäät dyajminyë jotkujkˈäjtën.

NYAJTUNYËTSË NJUKYˈÄJTËN PARËTS NBUDEKË WIINKPË

Mä jëmëjt 1941 jats nduundëjkë prekursoor. Duˈunëts nyajtsondakyë njukyˈäjtën diˈibëts axtë tyambäät xyajnayjäˈäwëp agujk jotkujk. Jamëts nety nduny Chatham mä tuˈugë faabrikë diˈib gobiernë jyaˈäjtypy mäjëts nyajtukniˈˈixë wiˈix kyojˈyë barkë. Ak tunandëp ijty jamë jäˈäy mët ko kanäk pëky yajtukˈoyˈaty. Per extëmë Dios mëduumbë nnijäˈäwëbëtsë nety ko kyaj yˈoyëty nduktëjkëmë tsip. Ets naa jaa 1941, ta Diosë kyäjpn tjaygyujkë ko kyaj yˈoyëty nmëduˈunëm mä kyojˈyë tujn pujxn (Fwank 18:36). Mäjëtsë nety nduny, yëˈëjëts nyajkojtëbë barkë diˈib yeˈepy mejnybyatkëˈëy, tajëts nmastuty etsëts nduundëjkë prekursoor. Japëts ogäˈän nyajkejxy Cirencester, mä tsujpë it lugäär diˈib wëˈëmp Cotswolds.

Kojëtsë netyë njëmëjt 18, taxtujk poˈojëts nˈijty pujxndëgoty mët ko kyajts nsoldäädëˈatany. Jantsy axëëgëts nnayjäˈäwë ko ja pujxndëjkˈääw ojts yˈadujknë etsëts ojts nwëˈëmnë naytyuˈuk. Per ko waanë yˈijty, ta ja kuentˈäjtpëty ets ja tsumyjyaˈayëty xyajtëëwdëts tikots të nyajtsumy. Jantsy jotkujkëts nnayjäˈäwë kojëts nnimaytyaky ja nmëbëjkën.

Kojëts nbëtsëëmy pujxndëgoty, tajëts ojts nëjkxy käjpxwäˈkxpë mëdë Leonard Smitha mä kanäägë käjpn diˈib nyitënaabyë Kent, mäjëts ngugäjpnˈattë. Mä tadë tiempë, ja mä nazis tkugäˈtsëdë bombë jap Londres, jatsoo ijtyë yˈabionk dyajnaxtë Kent. Mä jëmëjt 1944, tuk mil naxyë abionk ojts pyëjwaˈkxy jap Kent, diˈibë bombë myëmiimpy ets kyaj pën dyajˈyoˈoy. Kojëts ijty kyaj nˈokmëdoownëdë myuˈuy ja abionk yëˈë yˈandijpy ko käˈäjäämp ets pëjwäˈkxäämp. Niˈamukëts ijty njantsy tsyëˈëgëdë. Mä tadë tiempë, yëˈëts ijty nyaˈëxpëjktëp tuˈugë kasäädë jäˈäy mët nidëgëëgë yˈuˈunk. Näˈäty japëts ijty nˈuˈunyëdë pujxn meesëpatkëˈëy diˈibëts mbäät xykyuwäˈändë ko ja bombë kyäˈäjët. Ko tiempë nyajxy, ta niˈamukë tyäˈädë familyë nyëbajttë.

NGÄJPXWAˈKXYËTSË OYBYË AYUK WIINK PAˈIS

Ko ja tsip nyajxy, tajëts majtsk jëmëjt ojts nduny prekursoor Irlanda del sur. Kojëts ijty nëjkxtë tëjkmdëjkm, tajëtsë jäˈäy nˈanëëmëdë ko misioneerëts ndundë etsëts nyajtëwdë mäjëtsë mbäät njäjtäˈäktë. Nˈawäˈänëdëpts ijtyë rebistë nëˈääy tuˈääy, perë tyäˈädë paˈis kyaj dyuˈunëty extëm Inglaterra. Kyajts ndimwinmääytyë tikots duˈun ngäjpxwäˈkxtë mä tuˈugë paˈis diˈib mëk katolikë. Ets kojëts tuˈugë yetyëjk xyˈanmääytyë ko axëëgëts xytyunäˈändë, tajëts ndukˈawäˈänë polisiyë. Ets yëˈë ta yˈatsooy: “¿Ets wiˈixë nety xyjëjpˈixy?”. Kyajtsë nety ndimwinmaytyë ko yëˈë jap anaˈamdëbë teetytyëjk. Pes pën ja jäˈäy yˈaxäjëdëbë liibrë, ta ja tyuunk yajpëjkëdë, ets axtë xytyukˈëxkajxtëts ja jäˈäy mäjëts nety të njäjtäˈäktë.

Ok, tajëts nbëjktë kuentë ko jawyiinëts nëjkxtët mäjëts kyaj xyˈixyˈattë ja teety kojëts njäˈttët mä tuˈugë lugäär. Pääty yëˈëjëts ijty jawyiinë jäˈäy nmëtmaytyaktëp diˈib jagam tsënääytyëp ets ok, tajëts nmëtmaytyäˈäktë diˈib wingon. Jap Kilkenny, tëgëkˈokëts ijty nyaˈëxpëktë tuˈugë mixy mä tuˈukpë sëmään, oyëts ijty nimayë jäˈäy xyjanimindë parëts xyˈaxëktunäˈändë. Kom njantsy tyukxondakypyëts kojëtsë jäˈäy nyaˈëxpëky, päätyëts nduknibëjtakë nnëjkxäˈäny mä misioneerë yˈëxpëktë. Tajëts nyajtuktujky tuˈugë solisitud parëts nnëjkxët mä Eskuelë diˈib Galaad.

Tajëts nyajwooy Nueva York parëts jap nˈëxpëkët mëgoxk poˈo. Kojëts nˈëxpëjkpëtsëëmdë, tajëts nimäjtaxk nyajkajxtë mä kanäägë isla diˈib yajpatp mä mejny Caribe. Jats ntsoˈondë Nueva York 1948, mä tuˈugë barkë diˈib xyëˈäjtypy Sibia ets ja yenyëty 18 metrë. Jantsy oyëts nnayjäˈäwë mët ko ninäˈänëmtsë nety muum nganëjkxy barkoty. Gust Maki yëˈë nety yajˈyeˈepy ja barkë ets tyukjäjtypy yajxon. Ojtsëts xytyukniˈˈixëdë wanaty extëm wiˈixëts nyajpat nyajjënaktët ja vela, wiˈixëts nyajtundët ja brújula ets wiˈixëts nyajˈyoˈoytyët ja barkë ko poj myinët winduuy. Gust ja ojts dyajˈyoˈoy ja barkë 30 xëëw ets oy mëkëts njäjttë axtë Bahamas oyëtsë nety të nduknaxtë mëk poj tuu.

“KÄJPXWÄˈKXTË MÄ [...] NAX KÄJPN DIˈIB YAJPATP MEJNY ITKUJKY”

Kojëtsë nety të ngäjpxwäˈkxtë kanäk poˈo mä kanäägë isla mutskatypyë diˈib Bahamas, tajëts ojts nëjkxtë mä kanäägë isla desde islas Vírgenes, diˈib wingon Puerto Rico, axtë diˈib myëwingonˈäjtypyë Trinidad, ja yajtukˈyoˈoy 800 kilometrë. Mëgoxk jëmëjtëts ojts ngäjpxwäˈkxtë mä isla diˈib nidëkë mä kyaj jyamëty nituˈugë Testiigë. Näˈäty, näjxp ijty kanäk sëmään ets kyajts mbäät ngaxtë tuˈugë neky ets ni xykyanijäˈttëts. Per jantsy jotkujkëts nnayjäˈäwëdë kojëts nimaytyaktë Jyobaa mä “nax käjpn diˈib yajpatp mejny itkujky” (Jeremías 31:10).

Kojëts ijty njäˈttë mejnybyëˈääy, ta nimay ja jäˈäy myindë jantsy jotkujk ets tˈixäˈändë pën të jyäˈttë. Pes tamë nety diˈib ninäˈänëm tkaˈixtë duˈumbë barkë ets ni jäˈäy diˈib weerëty. Jantsy ajiiky amëguˈuk jyaˈayˈattë ets nyijäˈäwëdëp yajxonë Biiblyë. Janäämëty ijty xymyoˈoytyëtsë tsok äjkx, kutymy etsë kakawatë. Kyaj nety nëgoo myëjjëty ja barkë, per mbäädëts ijty jap nyaˈoyëdë ngaaky ndojkx, nmäˈädëts etsëts nwitpujtë.

Kojëts ijty njäjttë mejnybyëˈääy, xëëwˈamëts nëjkxë jäˈäy nmëtmaytyäˈäktë etsëts nˈanëëmëdë ko nyaxäˈäny tuˈugë diskursë. Ko jyäjmoonë, tajëts nyajˈyäˈäxtë tuˈugë kampanë mä ja barkë. Jantsy oyëts nnayjäˈäwëdë kojëts nˈijxmiindë jäˈäy ets wiˈix ja kinkee dyajtëˈkx dyajjäjtë ko wyinjënaktë jëdungëjxy. Näˈäty axtë miindëp naa nidukmëgoˈpxën ets tijaty tjantsy yajtëwdë axtë kootspäät. Ets kom jantsy ëwandëp, tajëts ijty nmoˈoytyë ëy diˈibëts të njääynyaxtë mä makinë. Nimäjtaxkëts nbëjtaktë ja nˈääw nˈyoˈkn parëts jantsy oy nˈëwdët, ets ok, ta ja jäˈäy nanduˈun yˈëëwdëkëdë, jantsy oy ijty yajmëdoy extëm yˈëwdë. ¡Jantsy jotkujkëts nnayjawëty kojëts njamyetsy!

Kojëts ijty nˈëxpëjktäˈäytyë mëdë jäˈäy, tajëts nääk xyjamyëdattë mäjëts nëjkx nyaˈëxpëktë wiinkpë familyë, parë niˈigyë tjattët. Mä tuˈugë lugäär jeˈeyëts ijty nˈittë tuk sëmään majtsk sëmään. Pääty ja diˈib mas tsyojkënyëˈäjttëp yëˈëjëts nduknipëjktëp parë nëjkx dyaˈëxpëktë jäˈäy axtë koonëmëts njëmbittët. Jantsy jotkujkëts nnayjäˈäwëdë kojëts nˈijxtë wiˈix tmëjpëjtäˈäktë tyäˈädë tuunk.

Mä tadë tiempë kyaj ijty nëgoo pënë turistë extëm tyam. Jeˈeyë yaˈixy tsuxkwijtsnë ja lagunë, jantsy tsuj kyëxëˈëky ja mejnybyäˈä etsë tëëxy kyepy. Kootsëts ijty xëmë nëjkxtë mä wiinkpë isla, etsëts nˈixtë wiˈix ja bayenë myin xyëptë ets yˈëyëˈëk kyuyattë. Diˈib jeˈeyë yajmëdoop yëˈë wiˈix ja barkë ttuknaxy ja mejny ets ja poˈo tyeˈkxy jyajy poopwijtsnë mä ja mejny extëm tuˈugë tuˈu diˈib mënëjkxp mä xëëw pyëtsëmy.

Mëgoxk jëmëjtëtsë nety të ngäjpxwäˈkxtë mäjatyë isla, tajëts ojts nëjkxtë Puerto Rico parëts njuyäˈändë tuˈugë barkë diˈib mëdë myotoor. Kojëts jap njäjttë, tajëts nˈixyˈajty tuˈugë misioneera diˈib jantsy tsuj, txëˈaty Maxine Boyd... ¡tajëts njënany ko yëˈëjëts nbëkaampy! Desde mutsknëm tyëjkë käjpxwäˈkxpë ets tyuuny misioneera República Dominicana axtë 1950, ko ja gobiernë yˈëxkajxë. Jeˈeyëts tuk poˈo nyamooyë permisë parëts nˈitët Puerto Rico mët ko barkotyëtsë nxëëw ndiempë nyajnaxy. Jëmbitandëbëtsë nety jatëgok mäjatyë isla ets katinijäˈäwën näˈäts jatëgok njëmbity. Päätyëts nnayˈanëmääyë: “Ronald, pën ntsejpy tadë kiixy, anëëmë tyamyë”. Kyumdëgëëk sëmään, tajëts nˈanmääy ko nbëkaambyëts, ets kyumdëdujk sëmään, tajëts nbëjktë. Tajëts nyaˈˈanmääytyë parëts ndundët Puerto Rico extëmë misioneerë. Pääty ninäˈäts nganekypyejty mä ja jembyë barkë.

Jats nduundëjkëdë sirkuitë 1956, njantsy tsyojkënyëˈäjttëbëts ijty nguˈixëyäˈändë nmëguˈukˈäjtëm. Nimay ayoowdëp ijty, extëm mä tuˈugë käjpn diˈib xyëˈäjtypy Potala Pastillo tamë nety majtskë familyë diˈib Testiigë ets jantsy nimayë yˈënäˈkuˈunk, xëmëts ijty ndukwinxuˈuxyë flautë. Niduˈuk ja kixyuˈunk ja txëˈaty Hilda, ets tëgok tajëts nyajtëëy pën xypyanëjkxandëbëts käjpxwäˈkxpë, ta jyënany: “Janëjkxäämbëts per kyaj mbäät. Yëˈko kyajts ti ngëˈëk”. Tajëts ojts njuuyëdë kyëˈëk etsëts mëët ojts nëjkxtë käjpxwäˈkxpë. Ets 1972 japëtsë nety nyajpäättë mä Betel diˈib Brooklyn, kojëts ojts xykyäjpxpoˈkxtë tuˈugë kiixy diˈibë nety të yˈëxpëjktäˈäy mä Eskuelë diˈib Galaad, ets japë nety të yajkexy Ecuador. Tajëts xyˈanmääytyë: “Kyaj xyjamyatstë pënëts ëjts, ¿këdii? Ëjts ja kixyuˈunk diˈib mjuuyëdë kyëˈëk jap Pastillo”. ¡Yëˈëdëmë nety ja Hilda! Jantsy jotkujkëts nnayjäˈäwëdë axtë jëëy yaxtëts.

Jats nyajwoowdë mä Betel diˈib Puerto Rico 1960, jeˈeyë nety jyapëty tuˈugë tëjk Santurce (San Juan). Tim ogäˈän, ëjts jeˈeyë mëdë Lennart Johnson diˈibëts nduundääytyëp ja tuunk. Yëˈë mëdë kyudëjk diˈib tim jawyiin tëjkëdë ëxpëjkpë jap República Dominicana ets ja jyäjttë Puerto Rico 1957. Diˈibë Maxine tyuunkˈäjt Betel, yëˈë tyuknigejxypyë rebistë pënaty të tˈamdowdë. Ja ijty tkexy sëmään sëmään tuk milë rebistë. Jyantsy tyukxondakë tyäˈädë tuunk, mët ko twinmääy ko niˈamukë jäˈäy diˈib yˈaxäjëdëp ja rebistë tnijawëdë tëyˈäjtën.

Ndukxondakypyëts tijatyëts nduumpy Betel mët ko jamëtsë jot nmëjääw nyajtuny mä Jyobaa tyuunk. Per ojtsëts näˈäty xytsyiptakxë. Extëm, mä jëmëjt 1967 tyuunë tim jawyiimbë asamblee internacional jap Puerto Rico ets jantsy kanääk pëkyëts tijaty ndukniwijtsëtyaay, mëkëts xytyukkëdaky. Mä tadë asamblee yëˈë jäjtë Nathan Knorr, diˈibë nety wyooyoˈobyë Jyobaa tyestiigëty. Tëjëtsë nety ndukniwijtsëtyaˈay wiˈix jyäˈttët ja misioneerëty, per yëˈë wyinmääy ko kyajtsë nety duˈun të nduny. Tajëts ojts mëk xymyëgajpxy etsëts xyˈanmääy ko kyaj nety duˈun ttimˈawixy. Kyajts mëët nyajtsiptäˈägany, per nwinmääyëts ko kyaj yˈoyëty extëm yˈadëtsy ets mëkëts njäˈäwë tuk tiempë. Per kojëts jatëgok mëët nnaybyatëdë, tajëts xywyoowdë mä kyuartë ets dyaˈoˈoyë käˈäy ukën.

Kanäkˈokëts nguˈijxëdë nfamilyë jap Inglaterra. Ndeetyëts kyaj tyëjkë ëxpëjkpë kojëts mëdë ndääk nˈëxpëjktsondaky. Per ko ijty myindë Betelitëty mä ja tuˈukmujkën, tajëts ijtyë ndääk twoy mä tëjk. Tajëtsë ndeety tpëjkyë kuentë ko pënaty tuundëp Betel kyaj mëj këjxm nyayjawëdë extëm ja diˈib tuundëp pastoor diˈibë nety axëëk të yajnayjawëdë. Ta nyëbejty 1962.

Jatsë ngudëjk yˈoˈky 2011 ets njantsy awijxypyëts jyukypyëkët parëts jatëgok mëët nnaybyäädëdët. Kojëts duˈun nwinmay yëˈëjëts xyjotkujkmoopy. Jats ngasäädëˈäjttë 58 ets ojtsëts nˈixtë wiˈixë Jyobaa tyestiigëty nyimayëdë Puerto Rico, jeˈeyë nety 650 axtë të jyaty 26,000. Mä jëmëjt 2013, ta Betel diˈib Estados Unidos tˈijxtsondaky wiˈix tyuˈuyoˈoyë Diosë tyuunk Puerto Rico ets ëjts tajëts nyaˈˈanmääy ndunët mä Betel diˈib Wallkill (Nueva York). Jats të nˈity 60 jëmëjt Puerto Rico ets japëts nnayjäˈäwënë ngunax ngugäjpnëty extëmë nootsy diˈib yajtijp coquí, tyäˈädë nootsy oymyääjëty jap yajpääty ets ko tsyuˈujënë duˈun yˈëy “¡coquí, coquí!”. Jantsy jotkujkëtsë nety nˈity Puerto Rico, per tyukjäjtë tiempë parëts nëjkxët mäjëts jatëgok nyajkexy.

“DIOS TSYEJPY KO TI YAJˈYAKY XONDAˈAKYˈÄÄ XONDAˈAKYJYOT”

Duˈunyëmëts ndukxondaˈaky kojëts nmëdunyë Dios Betel, jats tyamë njëmëjt 90, ets yëˈëjëts nduunkˈäjtypy nmëjääwmoˈoyëdëtsë betelitëty. Desde kojëts njäjty Wallkill, jats kujk nbudëkë naxy 600 nmëguˈukˈäjtëm. Ta nääk diˈibëts xytyukmëtmaytyaktëp ti jotmay pyattëp këˈëm o mä fyamilyë. Ets ta wiinkpë diˈibëts xyˈamdoowdëbë käjpxwijën parë oy tyundët Betel ets ta diˈib yajkäjpxwijandëp mët ko näämbëkëty o mët ko të yajkaxtë prekursoor. Niˈamukëts nˈagëˈë nˈaxäjë pënatyëts xymyëtmaytyäˈägäämp. Ets näˈäty duˈunëts nˈanëëmë: “Dios tsyejpy ko ti nˈyäjkëm xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot. Pääty tun agujk jotkujk mët ko mduny parë Jyobaa” (2 Korintʉ 9:7).

Pën agujk jotkujk nˈitäˈänëm Betel o waˈan ttimmääjëty, tsojkëp nwinmäˈäyëm tiko jyëjpˈamëty diˈib nduˈunëm. Tijaty yajtuump Betel, Diosë tyuunk. Ets yëˈë nbudëjkëm ja tuumbë diˈib kuwijy, diˈib abëtsemy nyaxwinyëdë yajkypy ja käˈäy ukën (Matewʉ 24:45). Oy mää Jyobaa nmëduˈunëm, yëˈë parë nmëjkumäˈäyëm. Pääty, nˈoknayjäˈäwëm agujk jotkujk ko nduˈunëm diˈib yëˈë xyˈamdoˈowëm, mët ko yëˈë tsyejpy ja diˈib yajkypy “xondaˈakyˈää xondaˈakyjyot”.