IHANTISI
Yehova ahaakhula mavekelwaaka
NIHUKU nimoca uhiyu, kinarina myakha 10, kaahoweha wiirimu ni kaahoona itthonttwa cinci. Vano, yahokiphwanya yookhoroma ni unlompa Nluku. Ule ukatyuule kancuwenle Yehova phiyaaru, vano kahonhimyera citthu cottheene caakiira ni koopuwelaaka. Ninivekelo kaapankilyaaka nno nihukunno, phaapacenryaaka ukhalana upatthani ni Yehova, khanle “Namwiiwa ulompiya.” (Isaa. 65:2) Wankicivela uttonkaca kontha isiyani kaalompilyaaka nno nihukunno, kinlompanka Nluku kancuwenlyaaka phiyaaru.
WOOTOLIYA WAARUKUNISILE MAKHALELWAAKA
Mi kiyariye nihuku 22, mweeri wo Dezembro mwaakha wo 1929, aliteeya amoca aneehaniya Noville, yaarina imatta 9 ni yaattamenle isittatti yo Bastogne, ncoko wo Ardenas, ilapo yo Bélgica. Kinawuupuwela citthu comaana caaniirannyenle nwo umattaninwo wamoca naasipaapaaka. Miiva ni mwanhimaaka Raymond, naahakhelaka imope khula mahuku ni ciicammo nankaviheraka uhepha icoolya. Ayo aliteeyaayo, naavara nteko wamoca wiira nikaviherane.
Kinari naamucyaaka nivaraka nteko mmattani wihu
Apaapa yeehaniya Emaile ni amaama yehaaniya Alice, ooyeeli waya yaari akatoolika. Ayo yaanrwaaka ukereeca khula itominku. Masi mwaakha wo 1939, waaliteeya wihu yahowaaca mapioneeru yaakhuma u Inglaterra, ni yaanaavahesa apaapa irevista yeehaniya Consolação (mahukwaala ineehaniya Despertai!). Woohipica apaapa yahoona wiira nnyo irevistannyo caahimya ikhweeli, iyo itthwiiyo yahaakurumica wancera usoma Ibiiblya. Vano, apaapa uhiya waya urwaa ukereeca, aattamanani yaawiiwanananeehu, yaahancera waalupattha apaapa. Ayo yahopanka citthu cinci wiira apaapa aturuweke ukhala nkatatoolika ni yaahaanyakulihanana ikwaha cinci.
Mi wankiriipa nrima cinene koonaka mananna yaahuvihiyaaya apaapa naamwaattamananiihu. Phimaana, waapankilyaaka nivekelo kuulumilyaaka wuupaceroninne. Masi nuuwakatyaaya, ulupatthiyaayo waahovukuwaca. Mi kahotteeliya cinene ni kaahokupali wiira khweeliini Yehova khanle “Namwiiwa ulompiya.”
MAKHALELWEEHU UKATI WOKHOTTO
Ikuvernu yo Alemanha yeehani nazista, yaahotuphela isittatti yo Bélgica, nihuku 10, no mweeri Maio no mwaakha wo 1940. Nlattu wo iyo itthwiiyo atthu enci yahokhuma iyo ilapweeyo. Mi naamucyaaka naarweele uhitto waya ilapo yo França. Ukati waarweehu, ikwaha cikhwaawe hi naanviraka mapuro owoopiha, mapuro naaphwanyeehu anatoropa o Alemanha yaanaka ikhotto naanatoropa o França.
Uturuwela wihu umattani wihu, nahoonelela wiira citthu cottheene caarineehu cahennyiya, namphwanyile paasi mwalapweehu Bobbie anaarerihaka. Nyo citthu ceerannyeelennyo, cahokiiriha wiikoha co: ‘Kontha isiyani cinkhumelelaaya ikhotto ni uhuva?’
Ukati waaryaaka mmirawo, kaaholipihaca cinene upatthannyaaka ni Yehova
Ayo mahukwaayo, hi nahokhala oolipihiya cinene nlattu woothotoliya naamunna yeehaniya Emile Schrantz,a yaari humu o wanlokoni ni ciicammo piyoneeru. Yavarelaka nteko Ibiibiliya, ayo yahohimyaca sana-saana kontha isiyani ninhuveehu ni ciicammo yaahaakhula makohwaakha otheene yooluma ukumi. Vano, mi kahancera ukhalana upatthani woolipa ni Yehova ni kahokupali wiira uyo khanle Nluku nanifento.
Hataa ihinamala ikhotto, amucyaaka nanleelo yaankhitiri uwoonanana mayaamunna. Mweeri wo Agosto mwaakha wo 1943, munna José-Nicolas Minet ahowa utaphulela mwaha nipuro naakhaleehu. Vano uyo ahokoha co: “Tipani nopheela upattisiya?” Miiva, apaapa ni atitiyu, nahommusa ntata. Ooraaru cihu nahopattisiya mmoolokoni mwaankaani waattamenle umaattani wihu.
Mweeri wo Dezembro wo mwaakha wo 1944, anatoropa o Alemanha yaahotuphela ikwaha yoomalelo yo Ikhotto Yonayeeli yo Ntuniya, mphantte unkela ncuwa wo ilapo yo Europa, ncoko weehaniya Batalha do Bolsão. Hi naakhala wakhiviru nuuyo ncokooyo ni nahoviriha mweeri mmoca nikhala vathi waya inupeehu. Nihuku nimoca, mi kahokhuma wiira kalihe inama cihu, masi vano yahomora ibomba ni iyo yahokwanyulaca nivatho nonikhupi nihu. Natoropa mmoca o America aari wakhiviru ni miiva nipuro naasukakeehu inama cihu, ahokhuwela eeraka: “Upatame!” Mi kahotthawa ni kaaheevonyera nipuro naaryaawe, vano uyo ahokiwariha ikapasetyaawe wiira akikhikicere.
WUUNUWA NHINA MMINEPANI
Nihuku naathelannehu
Umala waya ikhottweeyo, nankhitiriki uwoonanana mayaamunna onloko no isittatti yeehaniya Lilège, yaattalivelanne ikilometro 90, ninipuro naakhaleehu. Nuuwakatyaaya, usittatti yo Bastogne naahokhalana mwaakhuru waathukumaana wiira nisome Ibiibiliya. Mi kahancera uvara nteko iscritooriyu yaatafitiya nsurukhu ni iyo itthwiiyo yahokiiriha usoma universitate iraamu insomasomiya isariya. Wahoolo waya, kahancera uvara nteko nipuro naasunkiya itukumentu comilattu. Vano mwaakha wo 1951, naahokhalana ntukumano wo isirikwiitu isittatti yo Bastogne. Atthu yaawile wanthukumanoni yahophiya 100, ni iriya yo ayo atthwaayo ahaavo piyoneera owiikurumica cineene eehaniya Elly Reuter. Uyo aheetta ikilometru 50 niicinka wiira akhale wanthukumanoni va. Woohipica nahocivelana ni naholakela uthelana. Masi yaavinre mahuku vakaani amwaaraka Elly anaakhenle iwarakha yaahimya wiira, ayova holattuliya urwaa usoma Icikola yo Kiliyate, ilapo yo Estados Unidos. Masi ayo yaahoveleeliha iwarakha nipuro ninhooleliya miteko cihu ntuninyani motheene, yahimyaca kontha isiyani wahaahalaaya uhikhitiri urwaa usoma. Munna Knorr aahoolela miteko co mumphwinkoni ale mahukwaale, ahaakhula nimananna omaana, eeraka wiira amwaaraka atthunaka mwaakhaayooyo yanhala usoma icikoleeyo naawannyanya. Hi naathelanne mweeri wo Fevereiro wo mwaakha wo 1953.
Amwaaraka Elly anari nimwanihu Serge
Yooyo mwaakhooyo, amwaaraka ni miiva naahorwaa unthukumanoni wo ilapo wo Estados Unidos, u Nova York, waapankiye ikampu yeehaniya Yankee. Ninari wonwo, mi kahoncuwela munna mmoca aakaavyenre nteko woomana ni aanilattunle uthamela u Estados Unidos. Masi miiva naamwaaraka ulompa wihu, naholakela uhikupali urwa u Estadosn Unidos ni nahoturuwela isittatti yo Bastogne urwaa ukavihera ikhurupu yaanamalalyeera naarina atthu 10 paasi. Mwaakha nkhwaawyooyo, Yehova ahonicaaliha, anivahaka mwaana mwanlopwa ooreera cinene, eehaniya Serge. Masi wooripiha nrima, uvira waya myeeri 7, Serge ahowerennya ni ahokhwa. Hi nahoriipiya nrima cinene ni nahonlompa cinene Yehova. Masi uyo honilipiha ninweherero urineehu wowunwelelihiya atthu ookhwa.
UNVARELA NTEKO YEHOVA UKATI WOTHEENE
Mweeri wo Outubro wo 1961, kahophwanya nteko waakikavihera uvara ntekwaaka weepiyoneru. Masi nihuku naaphwanyilyaaka uyo ntekooyo, kaaholikareliya ninhooleli o Ipeteli yo Bélgica. Uyo ahokikoha wakahala wiira miiva kanhala ukhitiri ukhala nrumiya o isirikwiitu (mahukwaala neehaniya mootoli o isirikwiitu). Mi kahaakhula keeraka: “Khawaareera upacera toko uvara nteko weepiyoneenu nihinancera uyo ntekooyo?” Munnooyo ahokupali. Uvara wihu nteko weepiyoneeru myeeri 8, nahopacera uvara nteko woothotola maloko mweeri wo Setembro wo mwaakha wo 1962.
Uvira waya myaakha miili nithotolaka maloko, naholattuliya urwa uvara nteko u Peteli yo Bruxelas. Nancenre ntekooyo mweeri wo Outubro wo mwaakha wo 1964. Nwo nahaakhela iparakha cinci. Anavinreene mahuku vakaani ninathotoliye ni munna Knorr mwaakha wo 1965, mi kaahotikhinihiya cineene uthanliya waka wiira kipanke mphantte wo mahumu yaahooleli Ipeteli. Nuuwakatyaaya, mi naamwaaraka Elly naaholattuliya urwa usoma Icikola yo Kiliyate, ituurma nummeru 41. Itthu yoolumilya amunna Knorr myaakha 13 uttuli, yaheerannya! Umaliha wihu icikoleeyu, nahoturuwela u Peteli yo Bélgica.
WAAKIHERA ITIREETU CIRINAAYA APOOVU A YEHOVA
Mi kaahokhalana iparakha yoovarela nteko citthu ceetthucilyaaka universitate, wiira kaakihere itireetu irinaaya apoovu a Yehova yoohihiya unswalela ilapo yo Europa ni ciicammo ilapo cikhwaawe. (Afil. 1:7) Nlattu wo iyo itthwiiyo, kahokhitiri uwoopana mwaha mahooleli o ilapo cookhalaka 55, omapuro unkhottihiyaaya ntekweehu woolalyeera. Uhiya waahimyacera ayo atthwaayo wiira mi kihosoma universitate, kaahimyeraaka wiira “kinanteko a Nluku.” Mi wankicivela cinene unlompa Yehova, kontha kancuwela wiira “nrima wa mwene unkhala toko maaci oovira mmoolokoni mmatatani wa Yehova. Uyo naahapusera khula mphantte unoncivela.”—Miru. 21:1.
Ikwaha imoca, yaheerannya itthu ihinhalaaka uliyala. Mi kahomoonanana nhooleli mmoca o Europa. Ikwa cinci, kahopaca unlepela wiira noonanace masi khawaakhitirya, mis iyo ikwaheeyo wahokitirya. Nanso uyo aakiirenle co: “Kinoova iminuutu thanu paasi, akinoncerera mena iminuutu umoca.” Yooyo ukatyuuyo kahoweha vati ni kahancera ulompa. Uyo nlopwanooyo ahosanka ni ahokikoha itthu yaapankaaka. Kahonweha ni kahomaakhula keeraka: “Kansukhuru Nluku, kontha nyuuva ciicammo nnaapanka mphantte waatthu anonvarela nteko yova.” Uyo ahokikoha eeraka: Umpheela uhimyani ni ayo moolumwaayo? Mi kahonsomela iwarakha ya Arooma 13:4. Nlattu uyova wookhala ittiini ineehaniya Protestante ni nlattu woocuwela itthu ineetthucihaaya Ibiibiliya, iyo iverswiiyo yahonvara nrima. Nnaacuwela yeerannyeeleni? Mi kahokhitiri umoopana mwaha iminuutu cookhalaka 30, ni uyo nkutthanooyo nahopanka saana. Ni ahoolumaca eeraka wiira naahisimu cinene ntekweehu woolalyeera.
Cihovira myaakha cinci apoovu a Yehova yaakiheraka itireetu caya ilapo yo Europa, ayo aahaakihera itireetu caya nhina uhiikelakeliha isiyaasa, uhiyeraniya asaana, nsokho ni myaha cikhwaawe. Miiva kahokhalana iparakha yookhala mapuro meenci coolumaceriyaaya nnyo myahannyo, ni woona mwaaneennyaaka mananna Yehova caakaviheraawe wiira nikhalane isariya mmatiripunaali. Mpaka nna, Masaahiti a Yehova ahooniya ukhala isariya milattu cookhalaka 140, cuulumaceriye itiripunaali yuulupale ineehaniya Corte Europeia dos Direitos Humanos!
UTAPHUWA ILAPO YO CUBA
Myaakha 28 uttuli, mi kahonvarana nteko munaa Philip Brumley aakhala nipuro ninhooleliya miteko cihu ntuninyani motheene, ni munna Valter Farnet o ilapo yo Itália, wiira mayaamunna o Cuba atthuniheriya unswalela Yehova, ukati nwo waakhottihiyaaya ntekweehu. Mi kahoveleeliha iwarakha nipuro naawehawehiya myaha caatthu o Cuba, naaphwanyannau u Bélgica, ni wahoolo waya kaahokhalana nkutthaano waahala wuulumiya itthu yaalepenleehu. Nkutthaano woopacera waakhalanneehu, khawaakhitiryeele uhimyaca sana-saana citthu cottheene cootheriyeehu, ceerihile ikuvernu yo Cuba unihiiha uvara miteko cihu.
Kinari ni munna Philip Brumley ni Valter Farneti, ikwaha imoca naarweeleehu uthotola u Cuba, myaakha 34 uttuli
Ninamalihileene unlepela Yehova unikavihera, hi naaholepela uveleeliha Ibiibiliya 500 u Cuba, ni naahottuniheriya. Nnyo ibiibiliyannyo cahophiya saana ni mayaamunnaayo yahokawelana. Iyo itthwiiyo yahoniiriha ukupali wiira Yehova eera anicaalihaka nlattu wowiikurumica wihu. Vano, naholepela-tho itthu ikhwaawe: Naholepela uveleeliha-tho Ibiibiliya 27.500, toothoni-tho ahooleli ookuvernu yaahonitthunihera. Mi wahokitteela nrima waakavihera mayaamunna o Cuba ukhalana Ibiibiliya caya.
Mi kihothotola ikwaha cinci u Cuba wiira kaakavihera mayaamunna umaalihaca ulupatti. Nlattu woovara uyo ntekooyo, kihokhitiri uwaataanana atthu anvara nteku ukuvernu.
KAAKAVIHERAKA MAYAAMUNNEEHU U RUANDA
Mwaakha wo 1994, atthu oopwahaka 800 mil yaaheevakaci nimananna oohinamaana, ukati waaakhumelenlyaaya ikhotto u Ruanda. Nimananna ooriipiha nrima, mayaamuneehu ciicammo yaheevakaciya. Woohipica, yaahoveleelihiya ikhurupu yomayaamunna wiira yaakavire mayaamunna yaakhala iyo ilapweeyo.
Waaphiileehu miiva ni mayaamunna akhwaawe wasittatti va, nahoona wiira nipuro naatapuleliya ilivuru cihu ni nipuro naasunkiya ilivuru cihu, naahoocara malikitti otiiru. Hiiva naahohimeriya wiira ahaavo mayaamunna ni mayaanunweehu yeevakaciye ni myaalo. Ciicammo naahohimeriya wiira ahaavo mayaamunna ni miyaanuunu yaakaviheranne ni yaathonyiheranne nifento nimanana omaana cineene. Wootakihera, hi ninancuwela munneehu okhapila ineehaniya tutsi eevithile munlikittini mahuku 28, akhikiceriyaka ni Masaahiti a Yehova okhapila hutu. Nkutthaano waakhalanneehu u Kigali, naahokhitiri waamaaliha mayaamunna ni mayaanuunu oopwahaka 900.
Moono nthiyana: Ilivuru yowoopeliya, naaphwanyileehu nipuro naataphuleliya ilivuru cihu
Moono nlopwana: Kaakaviheraka maayaamunna yaaphwanyile ihasara
Ukhuma wihu nwo, nahorwaa ilapo yo u Zaire (mahukwaala uneehaniya República Democrática do Congo). Naawaavya Masaahiti a Yehova o Ruanda yaatthawile ilapwaaya, nuurwaa nipuro naatthawelaaya atthu naaphwanyannya isittatti yo Goma. Masi khaanaaphwanyile. Vano, nahomoona nlopwana awaapa nipuro naaryeehu. Hi nahonkoha wakhala wiira nacuwela nipuro naaryaaya Masaahiti a Yehova. Uyo ahaakhula eeraka: “Iyeeni, kinaacuwela. Miiva Saahiti a Yehova, ni unaahala ukicivela venci wuurwaanani mpaka nipuro niryaaya ayaamunna ankavihera yaakhumelelaka ihasara.” Umaliha wiihu unkutthano naarineehu ni mayaamunna ankavihera yakhumelelaka ihasara, naahokhalana-tho nkutthaani naatthu 1.600 yaatthawile ikhotto, wiira naalipihe ni naamaalihe. Ciicammo nahaasome iwarakha yo Mphwinko wo Mahumu Unhoolela. Mayaamunna waahaattela nrima cinene weewilyaaya ala mooolulwaala: “Nyuuva mayaamunna khannokhuma wanrimani wihu. Ninaacuwela wiira Yehova khanhala wuunyanyalani.” Ala moolumo o Mphwinko wo Mahumu Unhoolela, kheeliini aheerannya. Mahukwaala, u Ruanda ahaavo mayaamunna oopwahaka 30 mil, anonswalela Yehova yatteeliyaka nrima!
ULAKELA UHIHIYERERA
Uvira waya myaakha cookhalaka 58 ninathelanle, amwaaraka Elly yahokhwa mwaakha wo 2011. Mi kahonlompa Yehova ni kahonhimyera mananna ceecoonaaka ni kahoona mananna caakimaalihilyaawe. Itthu ikhwaawe yaakimaalihile, waari ulalyeera ihapari comaana co Umwene.
Kihookhalanaru myaakha coopwahaka 90, mi nanlelo kinaarwaaka wuulalyeerani khula isumana. Ciicammo unaakicivela cinene ukavihera Ikhurupu yo Mayamunna Anwacera Myaha co Utiripunaali yo Bélgica, uhimyaca citthu cikikhumelenle khalayi ni waakurumica amirawu ankhala u Peteli.
Ikhumelo ikwaha yoopacera kanlompilyaaka Yehova mpaka nna, cihovira myaakha 84. Iyo phiikwaha yaapacenryaaka ukhala makhalelo omaana. Mi kinansukhuru cinene Yehova nlatta woohihiyera waakhula mavekelwaaka.—Isaa. 66:19.b
a Ihanstisi ya munna Schrantz yahottonkaciya nrevistani A Sentinela 1 yo Maio yo mwaakha wo 1974, ipaagina 282-286.
b Munna Marcel Gillet khwile nihuku 4 no mweeri wo Fevereiro, wo mwaakha wo 2023.