Watchtower LAIBULALE UWA PA INTANETI
Watchtower
LAIBULALE UWA PA INTANETI
Cimambwe-Lungu
  • BAIBO
  • MPAPULO
  • KULONGANA
  • w15 6/1 mafwa 3-5
  • Uzye Sayansi Ikamwavwa Uli?

Kutaaya vidyo pali vino mwasoolola

Awe icumi catala, vidyo wakaana ukuloleka

  • Uzye Sayansi Ikamwavwa Uli?
  • Lupungu Lwa Mulinzi Ulukamanyisya Antu pa Wene Wakwe Yeova—2015
  • Utumitwe
  • Ivyeo Ivikolineko
  • VINO YA SAYANSI YATANGA YAKWANISYE UKUCITA
  • Uzye Kwaya Vino ya Sayansi Yataamanya?
    Lupungu Lwa Mulinzi Ulukamanyisya Antu pa Wene Wakwe Yeova—2015
  • Vino ya Sayansi Yatamanya
    Zyukini!—2021
Lupungu Lwa Mulinzi Ulukamanyisya Antu pa Wene Wakwe Yeova—2015
w15 6/1 mafwa 3-5
Ya sayansi yalunduluka mu vyakupanga-panga: GPS, masyini iyaela umwiyulu, indeke, cikope cikulangilila uwongo wa muntu

LYASI LYAKUTANDIKILAKO | UZYE SAYANSI YACINDAMA UKULUTA BAIBO?

Uzye Sayansi Ikamwavwa Uli?

Ibuku limwi, lyalondolola sayansi ukuti, “u kusambilila pali vino ivintu vyaya na vino vikaomba ukupitila mukulola sile nanti ukupima.” Ukucita vii citangupala, u mulimo ukome. Ya sayansi cikayatalila pakuti yapime nanti ukulola vino ivintu vyaya, limwi pakapita ni milungu, imyezi nanti sile imyaka pakuti yamanye ningo ivintu vivyo. Insita zimwi yasizana masuko pali vino yakulondelezya, lelo ilingi vino yakazana vika-azwa sana antu. Lolini vimwi pali vino yaacita.

Kampani imwi iya ku Ulaya, yapanga masyini ino ikazifya manzi yandooti pakuti umuntu atanga alwale nanti wamwa amanzi yaayo. Ilingi masyini wi yakamuomvya sana nga kwapona uzanzo, wakwe vino cali lino kwacitike icilundumusi uku Haiti umu 2010.

Ya sayansi yaapanga iciomblelo cimwi (Global Positioning System) icikalangilila kuno umuntu akuya. Nanti icakuti iciombelo kwene cii yacipanzile ukuti ca-azwa asilika, cikaomviwa na yakapisya yakwe ya motoka, indeke, amato alino na ya kalunga ya nyama na atandazi. Tukataizya ya sayansi aapanzile iciombelo cii, pano lyene cikaangukila antu aakuciomvya ukumanya kuno yakuya.

Uzye mwakwata foni, kompyuta nanti uzye mukaomvya Intaneti? Uzye mwalola ukuti umi winu wayako ningo pa mulandu wa milembo ino ya sayansi yakapanga? Uzye mwakwelapo indeke? Ndi cakuti mwaomvyapo vii, ale mwazanamo usuma muli vino ya sayansi yapanga ivika-azwa antu. Fwandi sayansi yamwazwa umu umi winu umu nzila isuma.

VINO YA SAYANSI YATANGA YAKWANISYE UKUCITA

Ya sayansi yakaombesya sana pakuti yamanyilepo na vyuze ivingi. Ya sayansi yamwi yakalondelezya pa tuntu utunono sana, yauze nayo yakalondelezya sana kuti yamanye vino uumbo watandike pa myaka iingi iyapitapo. Lino yakulondelezya sana, nu mu vintu ivisiloleka na vino yatanga yaleme, ya sayansi yakaelenganya ukuti nga Leza akuno waya yalinzile ukumuzana.

Ya sayansi yamwi alumbuka sana na antu aakati aamano umu nsi ii, yakalondelezya ukufika patali. Yakalondela vino kalemba umwi (Amir D. Aczel) wasambilizyanga pa “masambililo yakwe sayansi aakuti kutaya Leza.” Umwi uwasambilila vyakwe sayansi uwamanyikwa umu nsi yonsi, walanzile ati, “icikasininkizya ukuti kutaaya Leza aakatungulula ivintu, a pa mulandu wakuti tutazana usininkizyo.” Yamwi nayo yakalozya uku vizungusyo ivyacitiike mpiti ivvyalembwa muli Baibo ukuti “a malele” sile nupya “vitanga vilondololwe.”a

Fwandi tunguzya tuti: Uzye ya sayansi yamanya ivingi icakuti yangalanda na vino ivintu vyapangwa ningo-ningo? Awe. Ya sayansi yamanya ivintu ivingi, lelo, aineco kwene yakaati kucili ivintu ivingi vino yatamanya nupya vimwi yatalatala yavimanye. Umuntu umwi (Steven Weinberg) uwasambilila sayansi nawe watiile: “Tutalatala tumanye ivintu vyonsi pano vyapela.” Muze nawe (Martin Rees) uwasambilila sana walanzile ati: “Kwaya ivintu vimwi vino antu yatalatala yamanye.” Icumi i cakuti, uumbo onsi kufuma pa tuntu utunono ukufika uku vintu ivikalamba ivyaya umu uumbo, vitalatala vimanyikwe ningo-ningo kuli ya sayansi. Lekini tulandeko pali vimwi:

  • DNA

    Aasambilila pa vintu ivya umi, yataamanya ivikacitika umu nsande-nsande izyaya umu vintu ivya umi. Yataakwata ivisinka pali vino utuntu tuuto tukaomvya amaka, vino tukapanga ivyakulya pakuti ica umi citwalilile ukuya na maka, na vino tukasandana.

  • Ivintu vya mwiyulu

    Amaka aakatinta yakatwavwa cila nsita amanda yonsi. Lelo, cii caya i cizungusyo kuli ya sayansi. Yatamanya ningo vino amaka yaayo yakaomba ukuwezya umuntu pansi ndi watoloka nanti vino amaka yaayo yakasungilila umwezi ukutwalilila ukuzinguluka insi.

  • Kalumendo waponya ka bola

    Aasambilila pali vino vintu vyatandike, yakati kwaya ivintu ivya umwiyulu ivisiloleka nupya vitanga vipimwe na vimasyini. Yaapaatula ivintu vii umu viputulwa viili pakuti yavimanye ningo vino yakaati: Ivintu ivisiloleka (dark matter), na maka aasiloleka (dark energy). Imiombele ya vintu vii itaamanyika.

Kwaya na vyuze vino ya sayansi yatamanya ivikayazungusya. U mulandu ci? Umwi aakalemba vyakwe sayansi walanzile ukuti: “Ivintu vino tutamanya vyavulisya ukuluta vino twamanya. Nemo nkaelenganya ukuti, ukusambilila sana pali sayansi kulinzile ukulenga umuntu ukutandika ukulondesya ukumanyilapo na vyuze.”

Nga mukaelenganya ukuti sayansi yacindama ukuluta Baibo nupya ikaalenga antu ukuzumila ukuti Leza kutaaya, elenganyini pali cii: Ndi cakuti antu asambilila sana pali sayansi yafilwa ukumanya ivintu vyonsi ivyayako nanti icakuti yaakwata vimasyini vya maka, uzye mukwelenganya ukuti cingaya sile ningo ukukaana ukusambilila pa vintu vino ya sayansi yatanga yalondolole? Ibuku limwi (Encyclopedia Britannica) lyasondwelile ukuti: “Apiipi ni myaka 4,000 iyapitapo ukufuma pano ya sayansi yaatandikile ukusambilila pa vintu ivyaya umwiyulu, ivintu vyatwalilila ukuya wakwe viivikwene vino aina Babiloni aaliko mpiti yavimanyile.”

Inte Zyakwe Yeova zyacindika sana vino umuntu wenga na wenga angapingulapo api lyasi lii. Tukaezya sana na maka ukulondela vino Baibo ikatuneena ukuti: “Mwalanga kuteka mwenzo ku antu onsi.” (Filipi 4:5) Ukulingana na mazwi kwene yaa, tukumulaalika ukuti mutandike ukuceceta, pakuti mumanye vino Baibo na sayansi vikauvwana.

a Antu yamwi yakakana vino Baibo ikalanda pa mulandu na vino amu macalici yaasambilizyanga mpiti na pali ndakai, wa cizumilo ca kuti Insi yaaya pakasi ka uumbo onsi nu kuti Leza waumvile insi umu manda 6 aama-awazi 24.—Lolini akambokosi akakuti “Baibo na Sayansi.”

Baibo na Sayansi

Muli Baibo mutaaya amano yakwe sayansi. Nomba, alemvile yalandamo ivintu ivingavwa ya sayansi. Vimwi vino Baibo yalandapo aevi:

  • Ivintu vya mwiyulu

    Uzye pano insi ni yulu vyayelileko paapita imyaka iinga?

    Ya sayansi yakaati, ukufuma pano insi yayelileko paapita imyaka apiipi na mabilyoni yani (4) nupya yalanda nu kuti pano iyulu lyayelileko ipapita imyaka amabilyoni 13 nanti 14. Nomba Baibo itaalanda vivyo. Nupya itaalandapo nu kuti insi iikala sile imyaka inono. Ibuku lya kutandikilako muli Baibo likalanda ukuti: “Pa kutandika Leza waumvile iyulu ni nsi.” (Utandiko 1:1) Fwandi vino Baibo italanda imyaka ino insi yayelileko, ya sayansi yangalondelezya aeneco ukuomvya ya masyini yao imyaka iyapitapo pano insi ni iyulu vyayelileko.

  • Myamba, vimelwa, na manzi

    Vino insi yapekanyiziwe pakuti antu yaikalamo

    Umu cipande 1 ica Utandiko mwaya izwi lyakuti “uwanda” ilyaomviwa ukulangilila ukuti kwaali utantiko pakuti insi iumbwe. Alino apa kusyalikizya Yeova waumvile umuntu. Baibo itaalanda ama-awazi yano Leza wamaliilepo ukuumba ivintu pano nsi, lelo yalanda sile ukuti a “manda” 6. Fwandi vino Baibo itaalanda pa utali wa nsita iyapisilepo pakuti ivintu vyonsi viyeko, ya sayansi aeneco yangalondelezya ukuomvya ya masyini yao pakuti yamanye insita iyapisilepo. Twamanya ukuti “amanda” yano Baibo yalandapo, iinsita itali ukucila amanda aama-awazi 24.

  • Insi

    Uzye kwaya icatungilila insi

    Baibo yalanda ukuti Leza “waning’inya impanga umu lwelele.” (Yobo 26:7) Fwandi Baibo italandapo ukuti insi iikala apaviye vya muntu ipombolo nanti apitundu lya nzovu izimilila pali mung’umbe, ndi vino antu mpiti yaazumile ivya ufi. Fwandi ya sayansi yangalondelezya nu kuzana ivya cumi pali vino insi iikala. Aonsi yamwi (Nicolaus Copernicus na Johannes Kepler) yalondolwile ukuti amapulaneti yakazinguluka ilanzi ukuomvya amaka asiloleka. Nupya lino paapisile insita, Isaac Newton walanzile vino amaka kwene yaa yakalenga ivintu vya mu lwelele ukuzinguluka.

  • Tuziizi

    Usaka nu kuicingilila ku ndwala

    Umwi buku lya Ina Levi mwaya ivyeo vino aina Izlaeli yalondelanga pakuti yaicingilila uku ndwala izika-ambukila. Inzila yonga ino yalondelanga i yakusungila kuze, aandwala izika-ambukila. Nupya apa Malango 23:12, 13, paaya isunde ilyalandanga ukuti aina Izlaeli yaali nu kukwata incende imwi ukwakuya umu kuyazwilizya. Yalondekwanga ‘ukuzika pano iikala pacisila ca kuyazwilizya.’ Papita sile imyaka 200, kufuma pano ya sayansi na ya dokota iiluka ukuti yafwile ukwikako amasunde wakwe yaa.

Ivyeo vino mwawelenga paa ivya muli Baibo, vyalemvilwe mpiti sana. Uzye antu alemvile Baibo yakwanisye uli apakulemba ivyeo vii ivyuvwike, nanti icakuti aingi aali asambilile apa nsita iiya yatavimanyile? Yeova umweneco walanzile ati: “Ndi vino iyulu lyatumpuka sana ukuluta insi, ali vino ni nzila zyane zyaluta inzila zinu apakalamba. Ni myelenganyizizye yane nayo yaluta imyelenganyizizye inu.”—Ezaya 55:9.

    Impapulo Zya Cimambwe-Lungu (2009-2025)
    Fumini
    Ingilini
    • Cimambwe-Lungu
    • Tumiliniko Yamwi
    • Vino mukulonda ukucita
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Masunde pa Miomvezye
    • Kusunga Inkaama
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Ingilini
    Tumiliniko Yamwi