Uzye Vino ya Sayansi Yakalanda Vikauvwana ni Vyaya Muli Baibo?
Vino Baibo yalandapo
Ee, nanti icakuti Baibo asi buku ilikalanda pali sayansi, nga yalanda pali sayansi ikalanda ivya cumi. Lolini vimwi ivikalangilila ukuti sayansi ikauvwana na Baibo nupya ivikalangilila ukuti muli Baibo mwaya ivisinka ivikalanda pali sayansi ivyapusana sana na vino antu aingi yazumiilemo pa nsita ino yalemvilwe.
Uumbo wakweti intandikilo. (Utandiko 1:1) Ukupusanako na vivyo, amalyasi aingi ampiti yakalondolola pa vintu ivyaumbwa ukuti vitaumvilwe, lelo vizile iviyako sile pa mulandu ni cimvulunganya. Aina Babiloni yazumiile ukuti ya leza alenzile ukuti kuye ivintu yafumile muli viyemba viili. Kwaya malyasi na yauze aufi aampiti aakati ivintu vyafumile umu ciliyayi icikulu.
Uumbo ukatungululwa na masunde aayako, usitungululwa na ya leza ya ufi. (Yobo 38:33; Yelemiya 33:25) Malyasi ya ufi aaya umu nsi yakasambilizya ukuti antu yatakwata maka pa vintu ivikacitika ukwaula ukwenekela ni vintu vino ya leza ya ufi aatakwata uluse yakacita.
Insi iikala apataaya icili consi. (Yobo 26:7) Antu aingi aliko mpiti yazumiile ukuti insi yapapatana nupya ikala pa cintu cimwi icikalamba, nanti pa cinyama icili wa mboo nanti mung’umbe.
Inguzi nu tufukoka vikafuma uku manzi aakaya umwi yulu ukufuma muli viyemba nu mu nguzi zyuze nupya pa cisila yakawela pano nsi lino imvula ikutoonya, lino kwaya usu wa mvula, nanti imvula ya mawe. (Yobo 36:27, 28; Kasambilizya 1:7; Ezaya 55:10; Amosi 9:6) Agiliki aaliko mpiti yelenganyanga ukuti inguzi zyafumyanga manzi pansi yakwe viyemba, nupya vikwene avino antu yamanyile mu myaka yakwe ya 1700.
Imyamba ikakatuka nu kuwela pa nsi, nupya imyamba iyayako ndakai pa nsita imwi yavimbilikiziwe na viyemba. (Masamu 104:6, 8) Kupusanako na vii, malyasi aingi aufi yakalanda ukuti ya leza ya ufi aaumvile imyamba iyayako ndakai kulingana na vino ikaloleka.
Ukuya nu usaka kukacingilila umi. Amasunde aapeezilwe uku luko lwa ina Izlaeli yalandanga pa kufulala uku minwe nga umwi walema citumbi, nupya aakweti indwala izikaambukila yali nu kusungwa yonga, alino usali nao wali nu kuziikwa ningo. (Aina Levi 11:28; 13:1-5; Malango 23:13) Lelo inzila yonga ino aina Ejipti yaomvyanga pa kupozya ivilonda pa nsita ino masunde yaa yapeezilwe, yalondekwanga ukwika pa vilonda umulembo usaakanye nu usali wa muntu.
Uzye Baibo yalandapo ivya ufi pali sayansi?
Usininkizyo uwaya muli Baibo ukalanga ukuti asi vino caya. Ufi umwi uno antu yakalanda pa vintu ivya cumi vino Baibo ikalanda pali sayansi aewu:
Ufi: Baibo ikalanda ukuti ivintu vyonsi vyaumvilwe umu manda 6 aamaawazi 24.
Icisinka: Baibo ikati Leza waumvile ivintu mpiti sana nupya pa nsita itali. (Utandiko 1:1) Nupya manda yano ivintu vyaumvilwe aalandwa umu cipande 1 ica Utandiko yali i viputulwa vya nsita ivitamanyikwa utali. Nupya insita yonsi iyapisilepo pa kuumba insi ni iyulu ikaamwa ukuti “uwanda.”—Utandiko 2:4.
Ufi: Baibo ikalanda ukuti ivimelwa vyapanzilwe ala ilanzi litali liyeko ilikalenga ivimelwa vyakula ningo.—Utandiko 1:11, 16.
Icisinka: Baibo ikalanga ukuti, ilanzi ilyaya pa ntanda izya mwi “yulu” lyapanzilwe ala kutali kuye ivimelwa. (Utandiko 1:1) Uluswepo lwi lanzi lwafisile pano nsi umu “wanda” wa kutandikilako, nanti pa ciputulwa ca nsita iya uumbo. Lino umwi yulu mwatandike ukuswepa pa “wanda” wakwe citatu uwa uumbo, uluswepo lwakomile icakuti ilutandika nu kulenga ivimelwa ukukula. (Utandiko 1:3-5, 12, 13) Lino papisile insita alino ilanzi lyatandike ukuloleka ningo sana pano nsi.—Utandiko 1:16.
Ufi: Baibo ikalanda ukuti ilanzi likazinguluka insi.
Icisinka: Pali Kasambilizya 1:5 Baibo ikati: “Ilanzi likatunka, nupya iliwa, kuswililoka muli mumwi nupya.” Lelo ulondolozi uu ukalangilila sile vino ilanzi likaloleka kwati likupita lino umuntu ali pano nsi. Cila wanda, umuntu angaomvya mazwi akuti ilanzi lyatunka” nupya ilanzi “lyawa,” lelo ala manyile ukuti insi ikazinguluka ilanzi.
Ufi: Baibo ikalanda ukuti insi yapapatana.
Icisinka: Baibo ikaomvya mazwi yakuti “kuno insi yapela” pa kulanda pa “cifulo icayela ukutali sana”; cico cisilangilila ukuti insi yapapatana nanti ukuti yakwata kuno yapeleela. (Milimo 1:8) Vivyo kwene avino ni izwi lyakuti ‘intunga 4 izya nsi’ i mvwango sile iya unkolanya iikaomviwa ukulozya uku nsi yonsi; ndakai umuntu angaomvya intunga 4 zyakwe kampasi umu nzila ya unkolanya.—Ezaya 11:12; Luka 13:29.
Ufi: Baibo ikati nga mukulonda ukumanya utali wa cintu iciulungane mufwile ukumanya utali wa cintu cico nga mwaciputula pakasi alino muvuzye imiku itatu, nomba icipendo cacumi ica kuomvya a 3.1416.
Icisinka: Utali wi “tanki lya mukuwa ilizinguluke” ilyalandwa pali 1 Yamwene 7:23 na 2 Milandu 4:2 lyali mamita 4 na afu, “alino ukuzinguluka nako lyali ukuluta pali yamita 13.” Ivipendo vii vyalembwa umu vipendo vikumanile ivipalamileko sile. Nupya icipendo icikulangilila ukuzinguluka nu utali wi tanki vimililangako mukasi nu kunzi.