Izina Lyakwe Leza Umu Malembelo ya ciGliki

Ya kalemba yakwe Baibo yazumila ukuti izina lyakwe Leza, ilikalembwa umu vilembo vyakwe Tetilagalamatoni (יהוה), likazanwa umupipi ni miku 7,000 umu Malembelo ya ciYebulai. Nomba, aingi yakaelenganya ukuti izina lyakwe Leza litazanwanga umu Malembelo ya Ina Klistu a ciGliki. Fwandi pa mulandu wakuti aingi yakaelenganya vii, ma Baibo aingi amu Cizungu yano yakasenula ndakai yano yakaama yakuti Upangano Upya yasiikamo izina lyakwe Leza. Nanti sile lino yakusenula ukufuma umu Malembelo ya ciYebulai muno ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni vikazanwa, ya kasenula aingi yakaomvya ilumbo lyakuti “Umwene” ukuluta ukuomvya izina lyakwe Leza.

Muli Baibo wakuti Amalembo ya Calo Cipya mwene yasifumyamo izina lyakwe Leza. Baibo ii, ikaomvya izina lyakuti Yeova ukufika uku miku 237 umu Malembelo ya Ina Klistu a ciGliki. Ya kasenula pakuti yacite vii, yelenginye pa vintu vicindame viili: Ca kutandikilako, ya manyusikilipiti amu ciGliki yano twakwata pali ndakai asi ali yakutandikilako ukulembwa umu lulimi lwa ciGliki. Apa ma manyusikilipiti aingi wakwe cimwi yano twakwata ndakai, aingi yalemvilwe ala papita ni myaka 200 ukufuma pano ya manyusikilipiti yakutandikilapo yalembiilwe. Cakwe ciili, apa nsita iiya, yano yakopololanga ya manyusikilipiti limwi yafumyangapo ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni iyapyanikizyapo izwi lya ciGliki ilyakuti Kyʹri·os, ilikapiliula ukuti “Umwene,” nanti limwi yakopololanga mu ma manyusikilipiti muno ala yasisya mpiti ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni.

Komiti ikaangalila umulimo wa kusenula Baibo wakuti Amalembo ya Calo Cipya yazanyile ukuti kwaya usininkizyo wakuti ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni vyazanwanga umu ma manyusikilipiti yano yatandikilepo ukulembwa umu lulimi lwa ciGliki. Icalenzile yapingule vivyo, yazanyile usininkizyo pa vintu vii ivili apisika:

• Malembelo amu ciYebulai aomviwanga umu nsita yakwe Yesu na atumwa yakwe, mwali ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni. Uku nsita ya kucisila antu anono sile aakananga icisinka cii. Ndakai malembelo akopolwilwe amu lulimi lwa ciYebulai amu nsita ya atumwa yazanwa umupipi ni cifulo cino yakati Qumran icayela kuli yemba wa musilya, fwandi lyene cii casininkiziwa ukwaula nu kutwisika.

• Umu manda yakwe Yesu na atumwa yakwe, ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni vyazanwanga nu mu Malembelo yaGliki yano yasenwile ukufuma umu ciYebulai. Pa myaka ingi, ya kalemba yakaelenganya ukuti ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni vitalimo umu ma manyusikilipiti a lulimi lwa ciGliki yano yamanga ukuti Seputuwaginti asenwilwe ukufuma umu lulimi lwa ciYebulai. Lyene, umu myaka yakwe ya 1950 utupimfya utwa malembelo ya ciGliki aakaamwa ukuti Seputuwaginti azanwanga umu nsita yakwe Yesu, yatulesile kuli ya kalemba ukuti yatulole. Utupimfya tuutu twakweti izina lyakwe Leza, ilyalemvilwe umu vilembo vya ciYebulai. Fwandi umu manda yakwe Yesu, malembelo amu ciGliki yano yakopolwile yaakweti izina lyakwe Leza. Nomba, ya manyusikilipiti aliko umu myaka yakwe ya 400, amu ciGliki yano yakaama ukuti Seputuwaginti, wakwe Codex Vaticanus na Codex Sinaiticus, yatakweti izina lyakwe Leza ukufuma uku Utandiko ukufika kuli Malaki (nanti cakuti amuno lyali umu mamanyusikilipiti akutandikilako). Fwandi, tutange tuzunguke ukuti malembelo yano yasunzilwe ukufuma pa nsita iiya, mu ciputulwa cino yakaama ukuti Upangano Upya, kulikuti malembelo ya ciGliki, mutaya izina lyakwe Leza.

  Yesu wailandiile ukuti: “Nemo nizila mwi zina lyakwe Tata.” Nupya walanzile nu kuti vyonsi vino wacitanga wacitilanga umwi “zina lyakwe” Isi

• Malembelo ya Ina Klistu amu ciGliki yakalondolola ukuti Yesu ilingi waomvyanga izina lyakwe Leza nupya wanenangako na yauze kuti yalimanye. (Yoane 17:6, 11, 12, 26) Yesu wailandile ukwaula nu kupita umumbali ati: “Nemo nizila mwi zina lyakwe Tata.” Nupya walanzile nu kuti vyonsi vino wacitanga wacitilanga umwi “zina lyakwe” Isi.—Yoane 5:43; 10:25.

• Apa mulandu wakuti Amalembelo ya Ina Klistu a ciGliki nayo yafuma kuli Leza, wa Malembelo ya ciYebulai, fwandi ndi cakuti izina lyakwe Leza lyakana ukuzanwa umu Malembelo ya ciGliki ale ivyalembwa vitange vikolane. Umu myaka yakwe ya 50, umusambi Yakobo walanzile uku ikolo aali umu Yelusalemu ukuti: ‘Simoni watalondolola vino inkolelo Leza watandike kusoolola yamwi mu akulukuwa kuti yaye antu [aizina] lyakwe.’ (Milimo 15:14) Ndi cakuti Aina Klistu akutandikilapo yatamanyile nanti ukuomvya izina lyakwe Leza, nga citali ningo Yakobo ukulanda amazwi yaa.

• Izina lyakwe Leza likazanwa umu Malembelo ya Ina Klistu a ciGliki umu kwipimpazya. Pa Umbwilo 19:1, 3, 4, 6, izina lyakwe Leza lyaya umwizwi lyakuti “Aleluya.” Izwi lii lyafuma ukwizwi ilikapiliula ukuti “Lumbanyini Jah.” “Jah” iizwi lino lyafuma ukwi zwi lyakuti Yeova. Amazina aingi yano yaomviwa aakazanwa umu Malembelo ya Ina Klistu a ciGliki yafuma ukwi zina lyakwe Leza. Amabuku yamwi yakalondolola ukuti izina lyakwe Yesu likapiliula ukuti, “Yeova Ali Katula.”

• Vino aYuda yalemvile mpiti sana vikalanga ukuti Aina Klistu aYuda yaomvyanga izina lyakwe Leza muli vino yalembanga. Umwi buku lyakuti Tosefta, umwalemvilwe masunde ya pakanwa yano yamazile ukulemba umu myaka yakwe ya 300, likalanda pali vino Aina Klistu yalemvile vino yosile apa wanda wi Sabata ukuti: “Amabuku yakwe ya Kasimikila na mabuku yakwe ya minim [yano yatangi Aina Klistu aYuda] yonsi yayosile nu moto. Amabuku yonsi yayosile kumwi na ponsi pano palemvilwe Izina lyakwe Leza.” Mu mabuku kwene yaa mwali na mazwi yakwe Rabbi Yosé uwikalanga uku Galile, wino waliko umu nsita ya atumwa, uwalanzile ukuti apa manda yamwi amu mulungu, “yamwi yasusulanga umu mabuku kwene yaa apali izina lyakwe Leza [camanyikwa ukuti walozyanga uku mabuku ya Ina Klistu] iyasunga, alino ivyasyala iyoca.”

• Asambilila sana pali Baibo yamwi, yakati cikaloleka ukuti izina lyakwe Leza lyazanwanga umu mazwi afumile umu Malembelo ya ciYebulai aalembwa umu Malembelo ya lulimi lwa ciGliki. Apa ka mutwe kakuti “Ivilembo Vyakwe Tetilagalamatoni umu Upangano Upya,” umwi buku limwi (The Anchor Bible Dictionary) paya amazwi akuti: “Kwaya usininkizyo umwi uwakuti ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni, kulikuti Izina lyakwe Leza, Yahweh, vyazanwanga umu mazwi yamwi nanti yonsi afumile umu Upangano wa Mpiti umu lulimi lwa ciYebulai nu kulembwa umu malembelo ya Upangano Upya a ciGliki akutandikikilapo.” George Howard wino wasambilila pali Baibo nawe watile: “Pa mulandu wakuti ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni vyatwalilile ukuya muli Baibo wa ciGliki [kulikuti Septuagint] muno mwali Malembelo yano yaomvyanga umu calici cakutandikilapo, fwandi caya sile ningo ukuzumila ukuti alemvile amalembelo ya Upangano Upya, yatafumyangamo ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni muli Baibo.”

• Ya kasenula yamwi amanyikwa yaomvyanga izina lyakwe Leza umu Malembelo ya Ina Klistu a ciGliki. Ya kasenula yamwi pali yaa, yasenwile mpiti sana amalembelo amu ciGliki ala na Baibo wakuti Amalembo ya Calo Cipya atatala walembwa. Pali ya kasenula na vino yasenwile paya: Herman Heinfetter uwasenwile Upangano Upya (A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript) umu (1863); Benjamin Wilson wasenwile Baibo wakuti The Emphatic Diaglott, umu (1864); George Barker Stevens wasenwile Baibo wakuti The Epistles of Paul in Modern English, umu (1898); W. G. Rutherford wasenwile baibo wakuti St. Paul’s Epistle to the Romans, umu (1900); J.W.C. Wand, Bishop uwa ku London nawe wasenwile Baibo wakuti The New Testament Letters, umu (1946). Lyene ukulunda pali yaa, umu lulimi lwa ciSpanish luno yasenwile umu myaka yakwe ya 1950, kasenula uwizina lyakuti Pablo Besson waomvizye izina lyakuti “Yeova” pali Yuda 14, nupya apiipi na mafutunoti 100 muli vino wasenwile namo mwaya izina lyakwe Leza. Lino ama Baibo yaa yatatala yasenulwa, Amalembelo amu ciYebulai asenwilwe umu lulimi lwa ciGliki umu myaka yakwe ya 1500 ukuya ukunkolelo, yakweti ivilembo vyakwe Tetilagalamatoni. Umu lulimi lwa ciGerman sile, muli Baibo wa Upangano Upya mwalembwa izina lyakuti “Yeova” imiku apiipi na 11 (nandi ukulilemba vivi kwene vino lyaya umu ciYebulai ukuti “Yahweh” umu lulimi lwao), ya kasenula yauze nayo 4 yalemba ukuti “Umwene” alino lyene iikapo ni zina lyakwe Leza. Ukuluta pa ma Baibo 70 asenulwa amu ciGerman, yaomvya izina lyakwe Leza umu mafutunoti.

  

• Ama Baibo aingi aasenulwa ukuluta apa ndimi 100 yakwata izina lyakwe Leza umu Malembelo ya ciGliki Aina Klistu. Indimi izingi izya mu Africa, uku America, uku Asia, uku Europe, ni zya pa vilila ivyaya pali yemba wa Pacific mukazanwa sana izina lyakwe Leza. (Lolini umutande apa mafwa 12 na 13.) Ya kasenula yapingwilepo ukwikamo izina lyakwe Leza umu ma Baibo yaa apa mulandu wakwe vii vino itulandapo mpiti. Ama Baibo yamwi aa Malembelo ya ciGliki Aina Klistu, yatatala yalengela pano yayasenwilile wakwe Rotuman Bible iya mu (1999), yakwata izina lyakwe Leza lino yalemba ukuti “Jihova” imiku 51 umu vikomo 48, ni ya ku Indonesia, ino yakati Batak (Toba) iya mu (1989) ikaomvya izina lyakwe Leza ukuti “Jahowa” imiku 110.

  

Ukwaula nu kutwisika, twamanya ukuti kwaya imilandu iingalenga ukuti izina lyakuti, Yeova, lyaomviwa umu Malembelo Aina Klistu a ciGliki. Vii ali vino na ya kasenula yakwe Baibo wakuti Amalembo ya Calo Cipya yacita. Yacindika sana izina lyakwe Leza nupya yasifumyamo icili consi cino yamanya ukuti cazanwanga umu Malembelo amu ciYebulai yano yatandikilepo ukulembwa.—Umbwilo 22:18, 19.