“Ejjel̦o̦k Juon Iaami Enaaj Jako”

1, 2. Tũreep ta eo Paul enaaj kõm̦m̦ane, im ta ko emaroñ kar inepata kaki?

FESTÕS ear ba ñan Paul: “Kwõnaaj ilo̦k ñan ippãn Sizar.” Ãlikin an kar Paul roñ men in, emaroñ kar l̦ap an l̦õmn̦ak kõn ta eo enaaj wal̦o̦k ñane ñe enaaj jãde im̦aan mejãn Sizar. Paul ear jol̦o̦k ruo iiõ ilo kalbuuj. Kõn men in, meñe tũreep eo an ñan Rom eaetok, ak enaaj lel̦o̦k juon iien ñan an maroñ kõmejatoto. (Jrb. 25:12) Ijoke, em̦õj an Paul pãd ilo elõñ tũreep in ejjerakrõk ko, im ejjab aolep tũreep ko an rar em̦m̦an. Kõn men in, Paul emaroñ kar inepata kõn tũreep in, im bareinwõt kõn an naaj jutak im kõnono im̦aan Sizar.

² Elõñ alen an kar Paul iioon “kauwõtata ilo . . . lom̦al̦o.” Jilu alen an kar el̦l̦ã im mour jãn an kar rup wa ko ear ejjerakrõk ie, joñan juon raan im juon boñ in an kar pel̦o̦k ilo lom̦al̦o. (2 Kor. 11:25, 26) Ejjab men in wõt, ak tũreep in enaaj lukkuun oktak jãn tũreep in mijinede ko ear kõm̦m̦ani ke ear anemkwõj. Paul enaaj etal ilo tũreep in ãinwõt juon ri-kalbuuj im elukkuun aetok ial̦ eo an—enañin 2,000 m̦ail̦ ko jãn Seseria ñan Rom. Emaroñ ke kõm̦m̦ane tũreep in im ejjel̦o̦k jorrããn enaaj wal̦o̦k ñane? Meñe emaroñ ejjel̦o̦k jorrããn ewal̦o̦k ñane, ak renaaj ke liaakel̦o̦ke ñan mej ãlikin an tõpar Rom? Keememej bwe kien eo ekajoortata ilo lal̦ in an Setan ilo tõre eo enaaj ekajete.

3. Ta eo Paul ear jek ippãn make ñan kõm̦m̦ane, im ta eo jenaaj etale ilo katak in?

³ Ãlikin aolep men ko kwaar riiti im katak kõn Paul, kwõj ke l̦õmn̦ak bwe ear jino ebbweer im ejjel̦o̦k an kar kõjatdikdik kõn wõt men ko remaroñ wal̦o̦k ñane? Jaab ñan jidik! Ear jel̦ã bwe enaaj iiooni wãween ko reppen, bõtab ear jab lukkuun jel̦ã ta eo enaaj wal̦o̦k. Kõn men in, Paul ear kile bwe ejjel̦o̦k tokjãn an inepata kõn men ko ejjel̦o̦k an maroñ ioon. Ear bar jel̦ã bwe ñe elukkuun inepata, men in emaroñ kõm̦m̦an bwe en jako lañlõñ eo an ñe ej kwal̦o̦k naan. (Matu 6:27, 34) Paul ear jel̦ã bwe Jeova ear kõn̦aan bwe en kõjerbale jabdewõt iien epel̦l̦o̦k ñane bwe en kwal̦o̦k naan ñan aolep armej kõn ennaan eo em̦m̦an kõn Aelõñ eo an Anij, ekitibuj ñan ro reutiej ilo kien. (Jrb. 9:15) Paul ear lukkuun jek ippãn make ñan kajejjet jerbal eo an jekdo̦o̦n ta eo enaaj wal̦o̦k. Ejjel̦o̦k pere eñin bar kõn̦aan eo ad! Kiiõ jenaaj etale bwebwenato eo kõn tũreep eo an Paul ñan Rom, im lale wãween ad maroñ bõk tokjãn jãne.

“Kõmin Penjak jãn Kõto Eo” (Jerbal 27:1-7a)

4. Kain wa rot eo Paul ear uwe ie ñan jino tũreep eo an, im wõn ro rar etal ippãn?

⁴ Paul im jet ri-kalbuuj ro rar pãd ium̦win kõjparok eo an Juliõs, juon kapen in jarin tarin̦ae an Rom, im ear kããlõt ñan uwe ilo juon waan m̦weiuk me ear bõjraktok ilo Seseria. Wa eo ear itok jãn Adramitiõm, juon wab me ej pãd turilikin Eijia Minor, im ej pãd iturãjetin jikin kweilo̦k eo an Mitiline ilo Ãneen Lesbos. Wa in enaaj jerak niñeañl̦o̦k innem tokãlik turilikl̦o̦k, im bõjrak ilo elõñ jikin ko ñan aer eakto-ektak m̦weiuk ko. Kar jab kõm̦m̦an wa rot kein ñan an bajinjea ro uwe ie, el̦aptata ñan ri-kalbuuj ro. (Lale bo̦o̦k eo etan “Wãween Aer kar Ejjerakrõk Ilo̦meto im Ial̦ ko kar Ito-Itak Ie.”) Bõtab, em̦m̦an bwe ejjab Paul wõt kar Kũrjin eo ibwiljin elõñ ri-nana ro. Emaroñ kar wõr ruo rũttõmak ro rar etal ippãnl̦o̦k—Aristarkõs im Luk. Alikkar bwe Luk eo ear je bwebwenato in. Jejjab jel̦ã el̦aññe rein retiljek m̦õttan Paul rar kõl̦l̦ã on̦ããn aer uwe ak el̦aññe rar jerbal ãinwõt ri-karejar ro an Paul.​—Jrb. 27:1, 2.

5. Wõn ro Paul ear maroñ lo er ilo Saidon, im ta eo jemaroñ katak jãn men in?

⁵ Ãlikin an kar wa eo jol̦o̦k juon raan ilo̦meto im jerak enañin 70 m̦ail̦ niñeañl̦o̦k, ear bõjrakl̦o̦k ilo jikin kweilo̦k eo ilo Saidon me ej pãd itõrerein Siria. Juliõs ear jab kõm̦m̦an ñan Paul ãinwõt an kõm̦m̦an ñan ri-nana ro, im emaroñ kar ãindein ñan Paul kõnke ear juon jitijen in Rom me rejjañin kar lo ruõn. (Jrb. 22:27, 28; 26:31, 32) Juliõs ear kõtl̦o̦k an Paul etal ñan parijet im lol̦o̦k Kũrjin ro jein im jatin. Ejjel̦o̦k pere bwe ro jein im jatin Paul remaroñ kar lukkuun m̦õn̦õn̦õ in lale aikuj ko an ãlikin an kar kalbuuj ium̦win juon iien eaetok! Bõlen kwõmaroñ bar l̦õmn̦ak kõn iien ko repel̦l̦o̦k me kwõmaroñ bar kwal̦o̦k ejja karwainene rot in. Ñe kwõj kwal̦o̦k kain karwainene rot in, kwõnaaj bareinwõt bõk kõkajoor.​—Jrb. 27:3.

6-8. Ia ko Paul ear etal ñani ãlikin an jerak jãn Saidon, im iien ta ko remaroñ kar pel̦l̦o̦k ñan an maroñ kwal̦o̦k naan?

⁶ Wa eo ear etal jãn Saidon, im ear jerak niñeañl̦o̦k wõt im el̦l̦ã jãn Silisia, ijo me epaake bukwõn eo Paul ear dik im rũttol̦o̦k ie, etan Tarsus. Luk ejjab kwal̦o̦k el̦aññe wa eo ear bõjrak ilo jikin ko jet ak ej kwal̦o̦k bwe rar pãd ilo kauwõtata ke ear ba bwe ‘ekar l̦ap kõto.’ (Jrb. 27:4, 5) Meñe ear jab em̦m̦an mejatoto, ak jemaroñ pijaikl̦o̦k an Paul kortokjãn iien ko repel̦l̦o̦k ñan kwal̦o̦k kõn ennaan eo em̦m̦an ñan jabdewõt armej. Ejjel̦o̦k pere bwe Paul ear kwal̦o̦k naan ñan ri-kalbuuj ro im ro jet ekoba jel̦a ro, rũttarin̦ae ro, im jabdewõt armej ear iioon er ilo wab ko ilo jikin ko rar bõjrak ie. Jej ke bareinwõt kõjerbale jabdewõt iien ko repel̦l̦o̦k ñan kõj bwe jen kwal̦o̦k naan ñan ro jet?

⁷ Tokãlik, wa eo ear tõpar Maira, juon wab me epãd turõkin Eijia Minor. Ilo wab eo ijo, Paul im ro jet rar aikuj uwe ilo bar juon wa me enaaj bõkl̦o̦k er ñan Rom, ijo rej jibadeke. (Jrb. 27:6) Ilo tõre eo, el̦ap an Rom ebbõk kijeer wiit jãn Ijipt. Kõn men in, ekar wõr wa ko rej bõktok wiit jãn Ijipt me rar pãd ilo wab eo ilo Maira. Juliõs ear pukot juon iaan wa kein jãn Ijipt im ear ba bwe rũttarin̦ae ro im ri-kalbuuj ro ren uwe ilo wa eo. Wa in emaroñ kar lukkuun kilepl̦o̦k jãn wa eo m̦okta kõnke ear lõñ wiit ie im bareinwõt ear wõr 276 armej rar uwe ie. Armej ro rar kitibuj jel̦a ro, rũttarin̦ae ro, ri-kalbuuj ro, im emaroñ bar ro jet me rar kõn̦aan etal ñan Rom. Kiiõ ear lõñl̦o̦k armej ro ilo wa in me Paul emaroñ kwal̦o̦k naan ñan er, im jemaroñ tõmak bwe Paul ear kortokjãn iien in epel̦l̦o̦k ñane.

⁸ Tokãlik wa eo ear bõjrak ilo Naidõs, juon jikin kweilo̦k me ej pãd turõk turilikin Eijia Minor. Ñe em̦m̦an kõto, wa eo emaroñ jerakl̦o̦k ñan jikin in ium̦win juon wõt raan. Meñe ãindein, ak Luk ear ba bwe ‘ãlikin an lukkuun pen im rum̦wij aer jerakl̦o̦k ium̦win elõñ raan, rar tõparl̦o̦k Naidõs.’ (Jrb. 27:7a) Ekar penl̦o̦k aer jerak kõnke ear nanal̦o̦k lañ. (Lale bo̦o̦k eo etan “Kõto ko Rokkõtaktak im Rekauwõtata ilo Mediterranean.”) Pijaikl̦o̦k m̦õk an armej ro ilo wa eo lukkuun nana aer mour ilo an wa eo kajjioñ jerak ak el̦ap kõto im elim̦aajn̦on̦o.

“L̦añ eo ear Iuunto Iuuntak Wa Eo” (Jerbal 27:7b-26)

9, 10. Ta wãween ko reppen rar iiooni ke rar jerak iturinl̦o̦k Krit?

⁹ Kapen eo an wa ear kõn̦aan wõnm̦aanl̦o̦k wõt im jerak turilik l̦o̦k jãn Naidõs, ak Luk ej ba bwe “kõto eo eitok im̦aan” im ear jab kõtl̦o̦k aer wõnm̦aanl̦o̦k. (Jrb. 27:7b) Ke wa eo ear jino ettol̦o̦k jãn ãne, juon kõto el̦ap jãn tuiõñ turilik ear m̦õkaj an iuuni wa eo iturõkl̦o̦k. Ãinwõt an kar ãneen Saiprõs pineje wa eo jãn kõto eo, ilo tõre in, ãneen Krit ear bar ãindein ñan wa eo. Ãlikin an kar wa eo el̦l̦ã jãn Salmone ilo turearin jem̦l̦o̦kin ãneen Krit, ej jino em̦m̦anl̦o̦k jidik kõto. Etke? Kõnke wa eo ear pãd ilo turõkin ãneo ijo ejjab l̦ap kõto ie. Ilo jinoin, emaroñ kar em̦m̦anl̦o̦k an ro ilo wa eo mour kõnke edikl̦o̦k kõto eo! Bõtab jel̦a ro rar jel̦ã bwe ejjabto epaak iien añõneañ im enaaj juon iien elukkuun kauwõtata ñan aer ejjerakrõk. Ewõr unin aer inepata.

¹⁰ Luk ear ba: ‘Kõmar ejjerakrõk iturin wõt ãneen [Krit] ak ebwe an kar pen, innem kõmar pol̦o̦k ilo juon jikin etan L̦am Em̦m̦an.’ Meñe ãne eo ear kõjparok er jãn kõto eo, ak ear pen wõt aer kõjbwebweik wa eo. Ijoke, tokãlik rar lo juon jikin añkõ el̦ae im penjak jãn kõto. Jikin añkõ in emaroñ kar pãd m̦okta jãn aer tõpar ijo ãne ej jeer tuiõñ l̦o̦k. Ewi toon aer añkõ ijin? Luk ear ba bwe ebwe an to aer pãd ijin. Bõtab, ñe etol̦o̦k aer pãd ijo, enaaj l̦apl̦o̦k an kauwõtata ñan aer jerak. Ilo allõñ ko ilo Jeptõm̦ba im Oktoba, ear l̦apl̦o̦k an kauwõtata ñan ejjerakrõk.​—Jrb. 27:8, 9.

11. Ta naanin kakapilõk eo Paul ear lel̦o̦k ñan jel̦a ro im ro jet ilo wa eo, ak ta pepe eo rar kõm̦m̦ane?

¹¹ Jet remaroñ kar kappok kakapilõk jãn Paul kõnke ewõr imminene ko ippãn kõn an kar ito-itak ilo Mediterranean. Innem, Paul ekar rõjañ er bwe wa eo en jab jerakl̦o̦k wõt. El̦aññe rar wõnm̦aanl̦o̦k wõt, enaaj kar “bõktok el̦ap jorrããn,” joñan jet iaaer remaroñ mej. Ijoke, kapen eo an wa eo im bareinwõt armej eo waan wa eo rar kõn̦aan wõnm̦aanl̦o̦k ilo tũreep eo, bõlen kõnke rar l̦õmn̦ak rej aikuj pukot juon jikin em̦m̦anl̦o̦k ñan aer añkõ ie. Rar kareel Juliõs, im enañin aolep armej ro ilo wa eo rar l̦õmn̦ak bwe rej aikuj kajjioñ tõparl̦o̦k juon jikin po etan Pinix. Wab eo ijo emaroñ kar kilepl̦o̦k im em̦m̦anl̦o̦k ñan aer añkõ ie ilo iien añõneañ eo. Kõn men in, ke ear wal̦o̦k juon kõto jidikdik jãn iturõk im ear ãinwõt ñe em̦m̦an ñan aer jerakrõk, wa eo ear jino jerak.​—Jrb. 27:10-13.

12. Ãlikin aer jerakl̦o̦k jãn Krit, ta men ko rekauwõtata rar wal̦o̦k ñan wa eo, im ta ko jel̦a ro rar kõm̦m̦ani bwe ren jab jorrããn?

¹² Bõtab, tokãlik “juon kõto el̦ap” jãn ituiõñ turear ear wal̦o̦k. Rar penjak jãn kõto eo ium̦win jidik iien ilo aer etal iturinl̦o̦k “juon ãne jidikdik etan Kauda” enañin 40 m̦ail̦ jãn L̦am Em̦m̦an. Meñe ãindein, ak rar pãd wõt ilo kauwõtata kõnke kõto eo emaroñ iuunil̦o̦k wa eo iturõk l̦o̦k ñan iparijetin Africa. Bwe men in en jab wal̦o̦k ñan er, jel̦a ro rar kate er ñan kapene booj eo ak juon wa jidikdik me ear pãd il̦okwan wa eo. Ak elukkuun pen aer kajjioñ kõm̦m̦ane men in kõnke booj eo emaroñ kar lukkuun obrak kõn dãn. Tokãlik, rar lukkuun kate er ñan lukwõje aolepen wa eo kõn to ko rel̦l̦ap bwe wa eo en pen, im rar jel̦ate to in wũjl̦ã eo im kate er bwe bõran wa eo en jitõñl̦o̦k kõto eo. Pijaikl̦o̦k m̦õk joñan an kar lukkuun kaamijak men in! Meñe rar kõm̦m̦ani aolep men kein, ak ear ejjel̦o̦k tõprak kõnke “l̦añ eo ear [wõnm̦aanl̦o̦k wõt im] iuunto iuuntak wa eo.” Ilo raan eo kein kajilu, rar bõk jet iaan to ko an wa eo im julo̦ki bwe ren jab eddo im bwe wa eo en maroñ eppepe wõt.​—Jrb. 27:14-19.

13. Ekar ewi wãween mour ilo wa eo Paul ear uwe ie?

¹³ Ejjel̦o̦k pere bwe ro ilo wa eo remaroñ kar lukkuun lõl̦ño̦ñ. Bõtab Paul im ro m̦õttan rar lukkuun lõke bwe renaaj el̦l̦ã im mour. M̦oktal̦o̦k, Jesus ear kallim̦ur ñan Paul bwe enaaj kwal̦o̦k kõn e ilo Rom, im tokãlik juon enjel̦ ear bar kaalikkar bwe kallim̦ur in enaaj jejjet. (Jrb. 19:21; 23:11) Ijoke, l̦añ in el̦ap ear wõnm̦aanl̦o̦k wõt ium̦win ruo wiik. Kõnke elukkuun l̦ap an wõt, ekkõdo̦do lañ, im tab mejatoto, kapen eo ear jab maroñ lo al̦ ak iju ko bwe en maroñ jel̦ã ia eo rej pãd ie im ia eo rej etal ñane. Joñan an lukkuun nana lo̦jet, rejjab maroñ m̦õñã. Bõtab kõn wõt an kar lukkuun m̦õl̦o, wõt, im kõn aer kar el̦l̦ao im lukkuun mijak, remaroñ kar jab kwõle.

14, 15. (1) Ke Paul ear kõnnaan ippãn ro rar uwe ilo wa eo, etke ear bar kwal̦o̦k kõn naanin kakkõl eo an kar m̦okta? (2) Ta eo jej katak jãn ennaan in kõjatdikdik eo Paul ear kwal̦o̦ke?

¹⁴ Paul ear jutak. Kiiõ ear kwal̦o̦k naanin kakkõl eo ear kwal̦o̦k m̦oktal̦o̦k ak ear jab kõm̦m̦ane ilo juon wãween ej kõnanaik jel̦a ro. Ijoke, wãween eo enana rej iioone ej kaalikkar bwe naanin kakapilõk eo an Paul ear juon naanin jipañ emãlõtlõt. Innem ear ba: “Kiiõ ij jiroñ kom̦ bwe kom̦win peran, bwe ejjel̦o̦k juon iaami enaaj jako, wa in wõt.” (Jrb. 27:21, 22) Ejjel̦o̦k pere bwe naan kein an rar lukkuun kaenõm̦m̦an armej ro! Paul emaroñ kar bareinwõt lukkuun m̦õn̦õn̦õ bwe Jeova ear lel̦o̦k ñane juon ennaan in kõjatdikdik ñan kwal̦o̦k ñan ro rej uwe ilo wa eo. Elukkuun aorõk ñan keememej bwe Jeova ej kaorõk mour ko an kajjojo armej. Rijjilõk Piter ear je im ba: “Jeova . . . ejjab kõn̦aan bwe jabdewõt en jako, ak ekõn̦aan bwe aolep ren ukel̦o̦k.” (2 Pit. 3:9) Eñin unin elukkuun aorõk bwe jen lukkuun kate kõj ñan kwal̦o̦k kõn ennaan eo jãn Jeova kõn juon kõjatdikdik ñan aolep armej joñan wõt ad maroñ! Mour ko an armej, me raorõk ippãn Jeova, repãd ilo kauwõtata.

¹⁵ Ejjel̦o̦k pere bwe Paul ear kwal̦o̦k naan ñan elõñ armej ilo wa eo kõn ‘kõjatdikdik eo ilo kallim̦ur eo an Anij.’ (Jrb. 26:6; Kol. 1:5) Bõtab ke aolep armej ro rar l̦õmn̦ak kõn an wa eo rup im jorrããn, Paul ear kwal̦o̦k juon unin aer maroñ kõjatdikdik bwe renaaj el̦l̦ã im mour. Ear ba: “Ke ear boñ, juon enjel̦ an Anij eo ij kabuñ ñane . . . ear jutak iturũ im ba: ‘Paul kwõn jab mijak, kwõj aikuj jutak im̦aan Sizar. Anij enaaj lo̦mo̦o̦ren aolep ro rej ejjerakrõk ippam̦.’” Innem Paul ear rõjañ er im ba: “Kõn men in, em̦m̦aan ran̦ kom̦win peran, kõnke ij tõmak bwe Anij enaaj kajejjet men ko kar jiroñ eõ kaki. Bõtab jej aikuj ãr ilo juon ãne.”—Jrb. 27:23-26.

“Aolep Rar Maroñ Tõpar Ãne im Ejjel̦o̦k En̦ Ear Jorrããn” (Jerbal 27:27-44)

16, 17. (1) Ñããt eo Paul ear jar, im ta eo ear wal̦o̦k ke ear jar? (2) Ewi wãween an kar naanin kakkõl eo an Paul jejjet kũtien?

¹⁶ Ãlikin ruo wiik ko rekaamijak im wa eo ear pel̦o̦k enañin 540 m̦ail̦, jel̦a ro rar kile bwe remaroñ kar epaake ãne kõnke bõlen rar roñ an n̦o ko buñ ioon baal. Rar julo̦k añkõ ko jãn il̦okwan wa eo ñan kabõjrak wa eo jãn an pel̦o̦k im rar kõm̦m̦an bwe bõran wa eo en jitõñl̦o̦k ãne. Rar kajjioñ kõm̦m̦ane men in ñan ãre wa eo ioon parijet. Ãlikin men in, jet armej rar kajjioñ ko jãn wa eo ak rũttarin̦ae ro rar kabõjrak er. Paul ear ba ñan kapen in jarin tarin̦ae eo im rũttarin̦ae ro im ba: “El̦aññe l̦õm̦arein rejjab pãdwõt ioon wa in, kom̦ ban mour.” Kiiõ ke wa eo edikl̦o̦k an ellãle, Paul ear rõjañ aolep bwe ren m̦õñã, im ear bar kallim̦ur ñan er bwe renaaj el̦l̦ã im mour. Innem Paul ear “kam̦m̦oolol Anij im̦aan mejãer aolep.” (Jrb. 27:31, 35) Ke ear kam̦m̦oolol Anij ilo jar eo an, ear likũt juon joñak em̦m̦an ñan Luk, Aristarkõs, im Kũrjin ro ilo raan kein. Jar ko kwõj kwal̦o̦k ilo̦bwilej rej ke kõkajoor im kaenõm̦m̦an ro jet?

¹⁷ Ãlikin an kar Paul jar, “rar aolep peran, im rar ebbõk kijeer im m̦õñã.” (Jrb. 27:36) Rar bar kõm̦m̦an bwe wa eo en meral̦o̦k ilo aer julo̦k wiit ko ilo̦jet bwe wa eo en jab itaak ijoko repããt ilo an kepaake ãne. Ke ear raantak, jel̦a ro rar jek to in añkõ ko im ko̦wõtlo̦ki n̦a ilo̦jet, mejal̦i to in jebwe ko il̦okwan wa eo, im rar lelõñl̦o̦k wũjl̦ã eo im̦aan bwe en bo̦ur kõto eo ñan aer maroñ kõjebwãbweik wa eo ilo aer kaiokl̦o̦k ijo ebokboke. Tokãlik, itum̦aanin wa eo emaroñ kar itaak ioon bok, im l̦okwan wa eo ear jino rup ñan elõñ m̦õttan kõn wõt an n̦o ko buñuti. Jet rũttarin̦ae ro rar kõn̦aan m̦an ri-kalbuuj ro bwe ejjel̦o̦k juon en ko, bõtab Juliõs ear bõbraik aer kõm̦m̦ane men in. Ear rõjañ aolep bwe ren aõ ãne l̦o̦k. Men eo Paul ear ba ear jejjet kũtien—aolep armej ro 276 rar el̦l̦ã im mour. Aet, “aolep rar maroñ tõpar ãne im ejjel̦o̦k en̦ ear jorrããn.” Bõtab ia eo rar pãd ie?​—Jrb. 27:44.

“Rar Lukkuun Jouj” (Jerbal 28:1-10)

18-20. Ewi wãween an kar armejin Malta kwal̦o̦k aer “lukkuun jouj,” im ta menin kabwilõñlõñ eo Anij ear kõm̦m̦ane ikijjeen Paul?

¹⁸ Armej ro me rar el̦l̦ã im mour jãn jorrããn eo rar pãd ilo ãneo etan Malta, me ej pãd iturõkin Sicily. (Lale bo̦o̦k eo etan “Malta Epãd Ia?”) Armejin ãneo “rar lukkuun jouj” ñan er. (Jrb. 28:2) Rar kõm̦m̦ane juon kijeek ñan Paul im bajinjea ro jet me rar lukkuun tutu im pio̦ meñe rar jaje kajjier. Kijeek eo ear jipañ er bwe ren mããn̦ãn̦ wõt meñe ear lukkuun m̦õl̦o im ewõt. Innem juon menin kabwilõñlõñ ear wal̦o̦k.

¹⁹ Paul ear kõn̦aan jipañ. Kõn men in, ear aini jet al̦al̦ ko im likũti ilo kijeek eo. Ilo an kar kõm̦m̦ane men in, juon jineik vaiper ear kãnabõjtak kõn an okmããn̦ãn̦ im po̦uti pein Paul. Armejin Malta rar l̦õmn̦ak bwe anij ko rar kajeik Paul.a

²⁰ Armejin Malta me rar loe an jineik eo kiji Paul rar l̦õmn̦ak bwe “enaaj ebbõj pein.” Ekkar ñan juon bokin kõmel̦el̦e, naan eo jinointata kar kõjerbale ijin ej juon naan me taktõ ro rar kõjerbale. Jejjab bwilõñ bwe Luk ear kõjerbale naan in kõnke ear juon “taktõ e ejitõnbõro.” (Jrb. 28:6; Kol. 4:14) Bõtab, Paul ear ko̦wõtlo̦k jineik eo ebaijin im ejjel̦o̦k jorrããn ear wal̦o̦k ñane.

21. (1) Ta jet iaan waanjoñak ko me rej kwal̦o̦k bwe elukkuun jejjet im jim̦we wãween an kar Luk je bwebwenato in? (2) Ta menin kabwilõñlõñ ko Paul ear kõm̦m̦ani, im ewi wãween an kar armejin Malta em̦m̦akũt?

²¹ Juon ri-m̦weiie etan Põbliõs me ear utiejtata ilo ãneo ear jokwe ijo. Emaroñ kar ri-tõlin jarin tarin̦ae eo an Rom ilo Malta. Luk ear kõmel̦el̦eik e ãinwõt “em̦m̦aan eo eutiejtata ilo ãneo.” Im eñin naan ko rej wal̦o̦k ilo ruo jeje in etto ko jãn Malta. Ear karwaineneik im lale Paul im ro m̦õttan ium̦win jilu raan. Ijoke, jemãn Põbliõs ear nañinmej. Elukkuun bar jejjet wãween an kar Luk kõmel̦el̦eik wãween in. Ear je im ba bwe l̦al̦l̦ap eo jemãn “ear babu ilo men eo kinien kõn an piba im wõr juon an nañinmej in lo̦je elukkuun kõmmetak.” Luk ear lukkuun kõmel̦el̦eik kõkal̦l̦e ko an nañinmej in ilo an kõjerbal naan ko taktõ ro rej kõjerbali. Paul ear jar im likũt pein ioon l̦al̦l̦ap in, im ear mour. Kõn aer kar lukkuun bwilõñ kõn menin kabwilõñlõñ in, armejin Malta rar bõkl̦o̦k ri-nañinmej ro jet bwe Paul en kõmour er, im rar bar bõkl̦o̦k menin lel̦o̦k ko im men ko Paul im ro m̦õttan renaaj aikuji ñan tũreep eo aer.​—Jrb. 28:7-10.

22. (1) Ewi wãween an kar juon rimmãlõtlõt nõbar bwebwenato eo Luk ear je ke rar jibadekl̦o̦k Rom? (2) Ta eo jenaaj etale ilo katak eo tok juon?

²² Bwebwenato in kõn tũreep eo an Paul me ej kab m̦õj ad etale elukkuun jejjet wãween kar kõmel̦el̦eiki. Juon rimmãlõtlõt me etijem̦l̦o̦k kõn Baibõl̦ eo ear ba: “Bwebwenato in Luk ear je . . . ej juon iaan bwebwenato ko ilo aolepen Baibõl̦ eo me el̦aptata an lukkuun kõmel̦el̦eik men ko rar wal̦o̦k. Mel̦el̦e ko ie ikijjeen wãween ejjerakrõk ilo tõre ko an rijjilõk ro relukkuun jejjet im wãween an kõmel̦el̦e kõn lañ im mejatoto ko iturearin lom̦al̦o in Mediterranean elukkuun bar jejjet.” Joñan an jejjet bwebwenato in, emaroñ kar pedped ioon jeje ko an juon armej ak juon diary. Innem, Luk emaroñ kar je kõmel̦el̦e kein ke ear ito-itak ippãn Paul. El̦aññe aet, men ko rar wal̦o̦k tokãlik ilo tũreep in rar kõm̦m̦an bwe en bar lõñ men ko emaroñ jeje kaki. Ta eo enaaj wal̦o̦k ñan Paul ñe renaaj tõparl̦o̦k Rom? Eokwe jen lale.