Ri Kõmanmõn Eo Emaroñ Kalaplok Melelen Mour Eo Am

“Ren nebar etan Jeova, bwe E ar kaiñi inem emwij kõmõnmõn ir.”​—SAM 148:5.

1, 2. (a) Ta kajitõk eo jej aikwij lemnak kake? (b) Ewi wãwen kajitõk eo an Isaiah ej kitibuj wãwen kõmanmõn eo?

“KWAR jab jelã ke?” Kajitõk in emaroñ einwõt juõn kajitõk ej tel kij, im elõñ armij rej uak im ba, ‘Jelã ta?’ Ak ej juõn kajitõk eaorõk. Im emaroñ wõr ad kamolol kin uak eo ilo ad jelã kin un eo ilikin—jebta eo kein ka 40 ilo book in Isaiah ilo Bible eo. Isaiah, juõn ri Hebrew etto, ear jeje kake, inem kajitõk in ej juõn kajitõk jen etto. Ak, ej jerbal wõt ilo ran kein, im ej jejjet ñan unin am mour.

² Joñan an aorõk kajitõk in, eo ej bed ilo Aiseia 40:28, ej tellokin bõk ien eo ad ñan etale: “Kwar jab jela ke? kwar jab roñ ke? Anij eo ej ñõn in drio, Jeova, Dri Kõmõnmõn jabõn ko jabõn lõl.” Inem ñan ‘jela’ ear kitibuj Ri Kõmanmõn eo an lal, im kamelele ko ilo jebta eo ej kwalok bwe elõñlok men ko jen lal wõt ej kitibuj kake. Ruo eon ko lok iman Isaiah ear jeje kin ijo ko: “Komin reiliñlok, im lo wõn eo E ar kõmõnmõn men kein, eo Ej kadrioijlok ir kin orair . . . kin An kajur elap, im kin An bin ilo maroñ potata, ejelok juõn ej likjõp.”

3. Meñe elap am jelã kin Ri Kõmanmõn eo, etke kwokõnan wõnmanlok wõt im kalaplok e?

³ Aet, kajitõk eo “Kwar jab jela ke?” ej kin Ri Kõmanmõn lañ im lal eo ad. Kwe make kwomaroñ tõmak bwe Jehovah Anij ej “Dri Kõmõnmõn jabõn ko jabõn lõl.” Bareinwõt kwomaroñ jelã kin kadkadin im wãwen ko an. Ak ta elañe kwoj wõnmae juõn emaan ak kõrã eo ej bere bwe ewõr juõn Ri Kõmanmõn im ejjab jelã kajjen? Kain wõnmae rot in en jab kailbõk kij kinke elõñ million armij rejjab jelã ak tõmak ilo juõn Ri Kõmanmõn eo.​—Sam 14:1; 53:1.

4. (a) Etke jej kõnan lemnak kiõ kin Ri Kõmanmõn eo? (b) Science eban kwalok uak et ko?

⁴ School ko rej kadiojlok elõñ ri school ro rej bere im ba bwe science ej uake kajitõk ko kin unjen ijoko otemjej im mour. Ilo book eo The Origin of Life (unin tel eo ilo kajin French: Aux Origines de la Vie) ri jeje ro an book in Hagene im Lenay rar je: “Ilo tujinoin ebeben eo kein ka roñoul-juõn rej akwel wõt kin ewi jinoin mour. Abañ in, elap an kamadmõde, ej aikwij wõr air etale men otemjej, jen lañ eo edbakbak ñan men eo ediktata.” Meñe eindein, jebta eo eliktata, “Kajitõk Eo Ej Bed Wõt,” ej ba: “Emwij ad etale jet uak ko an scientist ro ñan kajitõk eo, Ewi wãwen mour ear walok ion lal? Ak etke mour ear walok? Ewõr ke unin mour? Science ejjab maroñ uak kajitõk kein. Ej baj bukõt wõt kin kajitõk eo ‘ewi wãwen’ men ko. ‘Ewi wãwen’ im ‘etke’ rej kajitõk ko ruo reinjuõn jen don. . . . Ikijen kajitõk eo kin ‘etke’ philosophy, kabuñ, im​—ilañin men otemjej—kij kajjojo jej aikwij bukõt uak eo.

Kabukõt Uak im Melele Ko

5. Kain armij rot ro remaroñ bõk tokjen jen air kalaplok air jelã kin Ri Kõmanmõn eo?

⁵ Aet, jej kõnan melele kin unin an mour bed​—im elaptata etke jej bed ijin. Bareinwõt jej aikwij itoklimo kin armij ro rejañin tõmak bwe ewõr juõn Ri Kõmanmõn im jidik wõt air jelã kin wãwen ko an. Ak kin ro me lemnak eo air kin Anij elap an oktan jen ta eo Bible ej ba. Elõñ billion armij ro rar rittolok ilo ailiñ ko Iturear ak ilo bar jikin ko enañin aolep armij ro ijo rejjab lemnak kin juõn Anij, juõn jitõb emour im ewõr kadkad eo ekareelel ibben. Ñan ir nan eo “anij” emaroñ kamakit ir bwe ren lemnak kin juõn kajur ejjab alikar ak men in walok ejjab alikar. Rejañin ‘jela kin ri Kõmõnmõn’ eo ak wãwen ko an. Elañe rej, ak elõñ million armij ro ewõr juõn wõt lemnak, remaroñ tõmak bwe Ri Kõmõnmõn eo ej bed, elõñ jerammõn ko remaroñ bõki, ekoba kejatdikdik ko rej indio! Bareinwõt remaroñ bõk jerammõn bõtata​—melele eo emol, un eo emol im ainemõn ilo lemnak, kin mour.

6. Ewi wãwen mour eo an elõñ armij in ran kein rej einlok wõt mour eo an Paul Gaugin im juõn ian picture ko an ear unoike?

⁶ Ñan wanjoñok: Ilo 1891, ri uno ilo France Paul Gauguin ear kabukõt juõn wãwen mour ewõr tõbrak ie ilo French Polynesia, juõn paradise. Ak wãwen mour eo an etton mokta ear kanañinmij e im ro jet. Ke mij ear kebake, ear unoik juõn picture elap im ear kwalok bwe ‘mour ear einwõt juõn men in ittino.’ Kwoj jelã ke ta eo an kar Gauguin naetan picture eo ear unoike? “Jej Itok Jen Ia? Ta Eo Kij? Jej Etal Ñan Ia?” Kwo nañin kar roñ armij ro jet jomantak ejja kajitõk kein. Elõñ rej kõmman eindein. Ak ñe rejjab lo jabdewõt uak rej buñburuen kake​—ejelok melele eo emol kin mour—remaroñ etal ñan ia? Remaroñ ba bwe jidik oktak mour eo air jen men in mour ko.​—2 Piter 2:12.a

7, 8. Etke ej jabwe etale ko an science?

⁷ Inem kwomaroñ melele kin unin an jabdewõt armij einwõt ri kaki in science eo Freeman Dyson ear je: “Ij jutak ibben elõñ ri utiej ro ñe ij bar jomantak kajitõk ko Job ear kajitõk kaki. Etke jej eñtan? Etke lal in eobrak kin ekajet jab jimwe? Ta unin eñtan im jorrãn?” (Job 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7)Einwõt emwij an kamelele kake, elõñ armij rej bedbed ion science jen Anij ñan bõk uak ko. Biologist ro, oceanographer ro, im ro jet rej kalaplok jelãlokjen eo kin lal in ad im mour ion. Ilo bar juõn ial, ro ri etale iju ko im science elaplok wõt air jelã kin solar system, iju ko, im galaxy ko retolok. (Keidi Jenesis 11:6.) Katak kein remol rej jitõñlok ñan jemlok et ko?

⁸ Jet scientist ro rej ba bwe ijoko otemjej ilañ im lal rej kalikar “lemnak” eo an Anij ak “jeje ko an Anij.” Ak lemnak in emaroñ ke ellã jen point eo? Magazine eo Science ear kile: “Ñe ri etale ro rej ba bwe katak ko kin ijoko otemjej ilañ im lal rej kwalok ‘lemnak’ ak ‘jeje ko’ an Anij, rej kalikar bwe Anij ej juõn mõttan eo ediklok aorõkin iaolepen lañ im lal​—mõttan ko jej loi kin mejed.” Emol, Steven Weinberg, juõn nobel laureate physicist ear je: “Joñan an laplok ad melele kin men ko remol kin ijoko otemjej ilañ im lal, ej joñan wõt ad kile bwe ejelok tokjen ijoko otemjej ilañ im lal.”

9. Ta men in kamol ko remaroñ jibañ kij im ro jet ñan katak kin Ri Kõmanmõn eo?

⁹ Mekarta, kwomaroñ juõn ian elõñ million armij ro rej etale men kein im jelã bwe ewõr kõtan ibben melele eo emol kin mour im jelã eo ad kin Ri Kõmanmõn eo. Kememej kin ta eo ri jilek Paul ear je: “Armij ro rejjab maroñ ba bwe rejjab jelã kin Anij. Jen jinoin lal, armij ro remaroñ kar lo wõn Anij kin men ko Ear kõmanmõni. Ej kwalok bwe kajur eo An ej bed ñan indio. Ej kwalok bwe Ej Anij.” (Romans 1:20, Holy Bible, New Life Version) Aet, ewõr katak ko remol kin lal in ad im kin kij im remaroñ jibañ armij ñan kile kajjen Ri Kõmanmõn eo im lo unin mour ilo e. Baj lemnak mõk kin jilu wãwen ko kin men in: ijoko otemjej ibelakid, unjen mour, im lolãtãt ko ad.

Un ko Unin Ad Tõmak

10. Etke jej aikwij lemnak kin ien “jinoin”? (Jenesis 1:1; Sam 111:10)

¹⁰ Ewi wãwen ijoko otemjej kar walok? Kwomaroñ jelã jen report ko kin kein jerbal ko ñan etale lañ einwõt space telescope ko im probe ko bwe enañin aolep scientist ro rej kile bwe ijoko otemjej rar jab bed ñan indio. Kar wõr jinoin, im ej laplok wõt. Ta melelen men in? Roñjake juõn ri etale iju ko Sir Bernard Lovell: “Elañe ilo juõn ien eo mokta, men ko ijoko otemjej ilañ im lal rar bed ibben don ilo juõn wõt jikin ak wãwen im joñan an dik men kein bwe jejjab maroñ loe, jej aikwij kajitõk ta eo ear bed mokta . . . Jej aikwij jelmae abañ eo kin juõn Jinoin.”

11. (a) Ewi kilepen lañ ko? (b) Ta eo jimwe eo an lañ im lal ej kalikare?

¹¹ Ejaakin men ko ijoko otemjej, ekoba lal in ad, rej kalikar juõn wãwen ekabwilõñlõñ in ukoktak jidikdik eo. Ñan wanjoñok, kadkad ko ruo ralikar kin al in ad im iju ko jet rej toan air bed im jejjet air jerbal. Watwat in oran galaxy ko ilañ ilo ran kein ej jen 50 billion (50,000,000,000) ñan 125 billion. Im galaxy eo ad ej naetan Milky Way galaxy ewõr billion im billion iju ko iloan. Baj lemnak kiõ: Jej jelã bwe juõn engine in waan ettõr eo ej aikwiji juõn joñan ejejjet in gas im mejatoto. Elañe ewõr wa eo waan, kwomaroñ kajerbal juõn ri kabel in kõmmane wa eo ñan kakõmõnmõnlok engine eo, bwe wa eo waam en ettõr ilo jimwe. Elañe kain kajimwe rot in ej juõn men eaorõk ñan juõn wa, ta kin al eo ej “urur” ilañ? Alikar, kajur ko relap rar ukukõte ñan joñan eo ejejjet bwe en wõr mour ion lal. Men in ear baj walok wõt ke? Job eo etto ear kajitõk: “Kwar kwalok ke kien ko ñan lañ ko, ak bebe kin kien ko an lal?” (Job 38:33, The New English Bible) Ejelok juõn armij ear kõmman men in. Inem wãwen kajejjet eo ear itok jen ia?​—Sam 19:1.

12. Etke jemaroñ ba bwe ewõr juõn ri Meletlet ekajur ilikin men in kõmanmõn ko?

¹² Ear jab itok ke jen juõn men ak juõn Jitõb jejjab maroñ lo kin mejed? Lemnak kin kajitõk in ekkar ñan science ilo ran kein. Kiõ enañin aolep ri etale iju ko rej tõmak bwe ewõr men ko rekajur ilañ​—roñ ko rekilmej. Roñ kein rekilmej jejjab maroñ lo kin mejed, ak ri kabel ro rej tõmak bwe rej bed. Ilo keidi, Bible eo ej report bwe ilo bar juõn jikin ewõr men ko rekajur​—men ko ilo jitõb. Elañe jitõb rein rekajur rej bed, ejjab juõn lemnak in kõmmanwa ke ñan tõmak bwe wãwen ukoktak eo ejejjet jej loe ibelakin lañ im lal ear waloktok jen juõn men in Meletlet ekajur?​—Nihimaia 9:6.

13, 14. (a) Ta eo science ear ba kin unjen mour? (b) Kin an mour bed ion lal ej kamol ta?

¹³ Wãwen kamol eo kein ka ruo emaroñ jibañ armij ñan kile juõn Ri Kõmanmõn ej ikijen unjen mour. Jen ke ien elmokot ko an Louis Pasteur, rar kile bwe mour ear jab baj walok wõt jen men ko rejjab mour. Inem ewi wãwen mour eo ion lal ear walok? Ilo yiõ ko 1950 ko, scientist ro rar kajeoñ in kamol bwe ear maroñ walok ilo lojet ilo ien eo etto ke mejatoto eo ear obrak kin jarom. Bõtab, men in kamol ko ilo ran kein rej kwalok bwe jinoin mour ion lal ear jab maroñ walok kinke kain mejatoto rot in ear jab walok ñan jidik. Kin men in, scientist ro rej kabukõt bar juõn uak ediklok an wõr likjap einwõt in. Ak ejjab ke bwe rej bareinwõt ellã jen melele eo?

¹⁴ Elikin elõñ yiõ in katak kin ijoko otemjej ilañ im lal im mour ion, ri Britain scientist eo Sir Fred Hoyle ear uak: “Jen ad tõmak ñan juõn joñan edik bwe mour ear walok jen kajur ko rej kamakit men ko otemjej, emõnlok ad tõmak bwe mour ear walok jen juõn bebe emeletlet.” Aet, joñan an laplok ad kalmenlokjen kin men ko rekabwilõñlõñ in mour, enaj joñan wõt juõn ad kile bwe mour ear walok jen juõn Ial emeletlet.​—Job 33:4; Sam 8:3, 4; 36:9; Jerbal 17:28.

15. Etke jemaroñ ba bwe kwoj einwõt juõn men ejej uan?

¹⁵ Inem wãwen eo kein kajuõn ñan kõmmanwa ej kitibuj men ko ijoko otemjej ilañ im lal, im eo kein ka ruo, jinoin mour ion lal. Ak ewõr wãwen eo kein kajilu​—wãwen eo jej einjuõn jen men ko otemjej. Ilo elõñ wãwen ko armij otemjej rej einjuõn jen don, melelen men in bwe kwe bareinwõt kwoj juõn armij einjuõn. Ewi wãwen? Bõlen emwij am roñ bwe rar keidi kamelij in armij ibben juõn computer ekajur. Bõtab, wãwen keidi rot in elap an wõr likjap. Juõn scientist ilo Massachusetts Institute of Technology ear ba: “Computer ko ran kein rejañin joñair wõt juõn ibben juõn ajiri 4-an yiõ ilo air maroñ ñan ellolo, konono, makitkit, ak baj lemnak wõt. . . . Emwij an watõk bwe joñan mõkaj an computer eo ekajurtata lemnak ej joñan wõt juõn men in mour jidikdik ej tabalbal ion lal​—juõn mõttan edik in kajurin computer eo ekajurtata iloan kamelij eo [am].”

16. Kin am maroñ konono ilo juõn kajin ej kalikar ta?

¹⁶ Konono ilo juõn kajin ej juõn maroñ ej walok jen kamelij eo am. Jet armij rej konono ruo, jilu, ak elõñlok kajin ko, ak ñan baj konono ilo juõn wõt kajin ej juõn men ejej uan. (Aiseia 36:11; Jerbal 21:37-40) Ri meletlet ro R. S.im D. H. Fouts ear kajitõk: “Emaan wõt . . . emaroñ konono ke ilo juõn kajin? . . . Aolep men in mour ko remeletlet rej konono ilo . . . makitkit enbwiniir, nemeir, ainikeir, air jañ im al, im bareinwõt ilo an men in mour in bee ko kamakit enbwiniir. Ak kajin men in mour ko ejjab jejjet einwõt kajin eo an armij. Juõn men emaroñ kalikarlok men in ej bwe, men in mour ko rejaje jiñaik picture ko. Men eo elaptata rej jelã rõran bajjek.” Emol, armij ro wõt remaroñ kajerbal kamelij eo air ñan konono ilo juõn kajin im jiñaik picture ko raibujuij.​—Keidi Aiseia 8:1; 30:8; Luk 1:3.

17. Ta oktak eo elap ikõtan juõn men in mour kalimjek mejen ilo kapjur eo im juõn armij kõmman eindein bareinwõt?

¹⁷ Bareinwõt, kwoj kile yuk. Kwoj lemnak kin kwe make. (Jabõn Kennan Ko 14:10) Kwo nañin kar aluij juõn bao, kidu, ak kuuj kalimjek mejen ilo juõn glass ak kapjur ke im kije, rorror, ak jelmaik e? Ej lemnak bwe mej eo ej aluiji ej mejen bar juõn men in mour, ejjab kile kajjen emake. Ilo keidi, ñe kwoj kalimjek mejõm ilo kapjur eo, kwoj kile kajjem. (Jemes 1:23, 24) Kwomaroñ etale baotokin enbwinõm ak lemnak bwe baotokin enbwinõm enaj einwõt ta ilo jejjo yiõ ko tokelik. Men in mour ko rejjab kõmman eindein. Aet, kwoj juõn men ejej uan kin kamelij eo am. Jej nebar wõn kin men in? Jen wõn eo kamelij eo am ear itok jen e, elañe ear jab itok jen Anij?

18. Ta maroñ ko am ilo lemnak rej kajenolok yuk jen men in mour ko?

¹⁸ Bareinwõt kamelij eo am ej kõtlok bwe en wõr ad kamolol kin picture ko, kajañjañ im maroñ eo ñan jelã ta eo emõn im ta eo enana. (Exodus 15:20; Dri Ekajet Ro 11:34; 1 Kiñ Ro 6:1, 29-35; Matu 11:16, 17) Etke kwe im jab men in mour ko? Rej kajerbal kamelij eo air ñan kabwe aikwij ko air ilo mõkaj​—ñan bõk mõñã, kabukõt juõn mõttair, ak kõmman jikiir. Ibben armij wõt rej lemnak lok iman ien air mour. Jet iair rej lemnak kin wãwen an mour eo air maroñ jelet wãwen ko ak ajiri ro nejiir ilo ran ko tokelik. Etke? Ekklisiastis 3:11 ej ba kin armij ro: “[Ri Kõmanmõn eo] E ar likit ien in drio ilo burueir.” Aet, ej juõn men ejej uan bwe ewõr ibbem maroñ eo ñan kalmenlokjen kin unin mour indio.

Kõtlok bwe Ri Kõmanmõn eo En Kalaplok Melelen Mour

19. Ta wãwen ko jilu ilo kõmmanwa kwomaroñ kajerbali ñan jibañ armij bwe ren lemnak kin Ri Kõmanmõn eo?

¹⁹ Jar kamelele kin jilu wõt wãwen ko: wãwen jejjet eo an men ko ijoko otemjej ilañ im lal, unjen mour ion lal, im wãwen ejej uan kamelij in armij, ekoba maroñ ko an reinjuõn ibben. Ta eo men kein jilu rej jitõñlok ñan e? Kwomaroñ kajerbal wãwen kamelele in ekõmmanwa ñan jibañ ro jet bwe ren tõbar melele in. Moktata, kwomaroñ kajitõk: Men ko ijoko otemjej kar wõr ke jinoin? Enañin aolep armij rej ba aet. Inem kwon kajitõk: Kar walok ke kin ejelok un, ak ear walok kin juõn un? Enañin aolep armij rej ba bwe jinoin men ko ijoko otemjej rar walok kin juõn un. Uak in enaj tellok ñan kajitõk eo eliktata: Jinoin lañ im lal ear walok kin juõn men ej indio ke ak kin Juõn jitõb emour jen indio ñan indio? Ilo ad kwalok aolep kamelele ko remol ilo alikar im ilo lajrak, elõñ armij renaj kar bebe: Ewõr juõn Ri Kõmanmõn! Kin men in, ejjab ke bwe en wõr maroñ ñan jelã ta unin mour eo ad?

20, 21. Etke jelã kin Ri Kõmanmõn eo ej juõn men in aikwij ñan ad jelã kin unin ad mour?

²⁰ Wãwen bed eo ad, ekoba jelã eo ad kin ta eo emõn im nana ej jelet Ri Kõmanmõn eo. Dr. Rollo May ear jeje juõn ien: “Ial eo wõt ñan ad jelã kin ta eo emõn im nana ej bedbed ion ad melele kin mour.” Jenaj loe ia? Ear wõnmanlok im ba: “Wãwen eo elaptata ej wãwen Anij. Mour eo jen jinoin ien kõmanmõn ñan jemlokin ej bedbed ion kien kein.”

²¹ Inem, jemaroñ melele, kin unin an kar ri jeje Sam kwalok ettã buru im meletlet ke ear eowore Ri Kõmanmõn eo: “Kwon kwalok ñõn iõ ial ko Am, O Jeova, kwon katakin iõ kin ial ko Am. Kwon tel iõ ilo Am mol, im katakin iõ; bwe Kwe Anij ej lomor iõ.” (Sam 25:4, 5) Ke ear kalaplok an jelã kin Ri Kõmanmõn eo, mour eo an ri jeje Psalm enaj kar laplok ilo melele, un, im makitkit ilo jimwe. Emaroñ eindein ibbed aolep.​—Exodus 33:13.

22. Ñan jelã kin wãwen ko an Ri Kõmanmõn eo ta eo ej kitibuj kake?

²² Ad bõk jelã kin “ial ko” an Ri Kõmanmõn eo ej koba ad kalaplok ad jelã kin kadkadin im wãwen ko an. Ak kin ad jab maroñ lo Ri Kõmanmõn eo im kajur eo elaptata an, ewi wãwen jemaroñ kalaplok ad jelã kin a? Katak eo tok ilal enaj kamelele kin men in.

[Kamelele eo itulal]

Ewi Wãwen Am Naj Kar Uak?

◻ Etke jej aikwij ellã jen katak ko an science ñan jelã kin lañ im lal eo ad?

◻ Ñan jibañ ro jet ñan lemnak kin Ri Kõmanmõn eo, ta eo jemaroñ kalikare?

◻ Etke jelãlokjen kin Ri Kõmanmõn eo ej men eo eaorõktata ñan melele kin unin ad mour?

[Pija ilo peij 10]

(Ñan lale pija eo, jouj im lale ilo bok eo)

Ta Bebe eo Am?

Lañ im Lal eo Ad

↓ ↓

Kar Ejelok Kar Wõr

Jinoin Jinoin

↓ ↓

Kin Ejelok Kar Wõr

Unin Unin

↓ ↓

Kin JUÕN MEN Kin JUÕN JITÕB Emour

Ej Indio jen Indio ñan Indio

[Pija eo ilo peij 8]

Kilepen im jimwe eo jej loe ilo men ko ijoko otemjej ilañ im lal rar kamakit elõñ armij bwe ren lemnak kin Ri Kõmanmõn eo

[Etan eo ej kõmman]

Jeff Hester (Arizona State University) im NASA