Ri Kõmanmõn Eo Am—Kwon Katak Kin E
“I naj kõmõn bwe aolepen Aõ wãnik en elã iman mejõm, im I naj kwalok etan Jeova imam.”—EXODUS 33:19.
1. Etke Ri Kõmanmõn eo ej tellokin bõk nebar?
RI jilek John, ri jeje book eo eliktata ilo Bible, ear je nan in keañ kein kin Ri Kõmanmõn eo: “Ekar ñõn Kwe, O Iroij im am Anij, bwe kwon bõk aibujuij im nebar im kajur; bwe kw’ar kõmõnmõn men ko otemjej, im kin ankil am r’ar ber im emwij kõmõnmõni.” (Reveles̃õn 4:11) Einwõt an kar katak eo lok kalikar, men ko science ear lo ilo ran kein ekkã air kalõñlok un ko unin ad tõmak ilo Ri Kõmanmõn eo in men otemjej.
2, 3. (a) Ta eo armij rej aikwij katak kake kin Ri Kõmanmõn eo? (b) Etke ad make iion ak lo Ri Kõmanmõn eo ejjab juõn men in kõmmanwa?
2 Joñan aorõkin ad tõmak bwe ewõr juõn Ri Kõmanmõn, ejja joñan wõt ad aikwij katak kin kain jitõb rot e—bwe ej juõn eo emol an bed, im ewõr kadkad ko kadkadin im wãwen ko me rej kareel armij ñan e. Ñan joñan eo emwij am kõmmane, ejamin laplok an wõr tokjen ke ñan kalaplok am jelã kajjen? Menin ejjab aikwiji am make iion e, ilo wãwen eo jej iion armij ro jet.
3 Jehovah ej Unin iju ko, al eo ad ej juõn iju ejjab kanuij kilep. Kwonaj lemnak ke in kebaklok al eo? Emol jab! Enañin aolep armij rej kejbãrok bwe en jab to air lale ak meñe kajerwawaik kiliir ñan e. Joñan bwil eo iolaplapin enañin 15,000,000 degree Celsius (27,000,000°F.). Kajjojo second, thermonuclear furnace (jikin kijeek) in ej ukõt enañin emen million ton in mass (einwõt bũdej) ñan energy (kajur einwõt kijeek ak jorom). Jidik in wõt ej tõbar lal einwõt mãnãn im meram, ak joñan eo emaroñ kowõnmanlok mour ijin. Mol kein ren kar kalikar ñan kij kin kajur eo ekabwilõñlõñ an Ri Kõmanmõn eo. Ejejjet an Isaiah je ikijen “An (Ri Kõmanmõn eo) kajur elap, im kin An bin ilo maroñ potata.”—Aiseia 40:26.
4. Ta eo Moses ear kajitõk kake, im ewi wãwen an kar Jehovah uake?
4 Ak, kwar jelã ke bwe jet alliñ ko elikin an Ri Israel ro ilok jen Egypt ilo 1513 B.C.E., Moses ear akwelap ñan Ri Kõmanmõn eo: “Kwon kwalok ñõn iõ Am aibujuij.” (Exodus 33:18) Ilo am kememej bwe Anij ej Unin al eo, kwomaroñ melele kin etke ear jiroñ Moses: “Kwo ban lo meja, bwe armij re ban lo Iõ im mour.” Ri Kõmanmõn eo ear kõtlok bwe Moses en bed ilo juõn jikin tilekek ilo Tol Sinai ke Ear “elã.” Anij ear kõtlok an Moses lo “elikiõ,” einwõt ba ilo nan in kõkkar, ñan lo juõn meram kin aibujuij an Ri Kõmanmõn eo, ak bed eo an.—Exodus 33:20-23; Jon 1:18.
5. Ilo wãwen et eo Ri Kõmanmõn eo ear uake kajitõk eo an Moses, im menin ear kamol ta?
5 Kõnan eo an Moses ñan kalaplok an jelã kajjen Anij ear jab likjap. Alikar ilo an konono ikijen juõn enjel, Anij ear ellã jen Moses im keañ: “Jeova, Jeova, juõn Anij ej tiriamokake, im E joij, e rumij an illu, im elap an tiriamokake im mol; Ej kejbãrok an tiriamo ñan tausan ko, Ej jeorlok bwir im jerawiwi jen ro eor rueir: im E jamin kowãnik ro dri nana.” (Exodus 34:6, 7) Ñan kalaplok ad jelã kajjen Ri Kõmanmõn eo menin ej kitibuj, ejjab ñan lo jekjekin wõt, ak ñan jelã ilo juõn wãwen emõnlok kin kadkad ko kadkadin im wãwen ko an.
6. Ewi wãwen immune system eo ad ej juõn men in kabwilõñlõñ?
6 Juõn wãwen jemaroñ kõmman menin ej ikijen ad kile kadkad ko kadkadin Anij jen menin kõmanmõn ko an. Lemnak kin immune system (mõttan ko ilo enbwinid me ej bõprae nañinmij) eo. Ilo juõn magazine ikijen immunity (bõprae nañinmij), Scientific American ear ba: “Mokta jen ien lotak eo mae ien eo emij, immune system eo ej ekkõl wõt. Elõñ kain molecule im cell ko . . . rej kejbãrok kij jen parasite im pathogen (kij) ko. Elañe ejelok kein bõprae kein, armij rejjab maroñ mour.” Ta eo ej unin system in? Juõn katak ilo magazine eo ear ba: “Cell ko ekabwilõñlõñ air oktak jen don ak ej emõn air jerbal ibben don im rej kejbãrok enbwin eo nae microbe im virus (kij in nañinmij ko) ko rar walok jen jet wõt cell ko me rar jino walok enañin ratimjuõn week ko elikin an kõrã eo eta.” Juõn kõrã ebõrõru ej lelok jet kij in kejbãrok nae nañinmij ñan niñniñ eo ej eddeklok ilojen. Tokelik, ikijen milk eo ej itok jen titen, ej bareinwõt lelok immune cell ko im chemical (uno) ko ewõr tokjeir ñan niñniñ eo.
7. Ta eo jemaroñ etale kin immune system eo ad, im ej tellok ñan jemlok et eo?
7 Ewõr un emõn ñan kajemlok bwe immune system eo am ej le jen jabdewõt men eo uno in doctor ko remaroñ litoki. Kin menin, kwon make kajitõk, ‘Ta eo men in ej ba ikijen Ri Kõmanmõn eo im Eo Ej Letok immune system eo?’ System in, eo ej ‘walok enañin ratimjuõn week ko elikin an kõrã eo eta’ im eo ej bojak in kejbãrok niñniñ eo, emol an kwalok an meletlet im lemnak lok iman. Ak jemaroñ ke kile elõñlok men kin Ri Kõmanmõn eo jen system in? Ta eo enañin kij aolep jej kajemlok kake ikijen Albert Schweitzer im ro jet me rar kajerbal mour ko air ñan lelok jibañ ikijen doctor ñan ro rejeramel? Ekkã ad kajerbal kadkad ko remõn ñan kwalok kajjen armij rein rejoij. Ilo keidi, ta eo jemaroñ kajemlok ikijen Ri Kõmanmõn eo ad, eo ej letok juõn immune system ñan ro remweie im jeramel jimor? Alikar, ej yokwe, ejelok kalijeklok, joij im jimwe. Kadkad kein rejjab errã ke ibben nan ko Moses ear roñ ke rar kwalok kajjen Ri Kõmanmõn eo?
Ej Kwalok kin Kadkad ko Kadkadin
8. Ilo wãwen et eo ejej uan Jehovah ej kwalok e make ñan kij?
8 Ak, ewõr bar juõn wãwen ñan kalaplok ad jelã kajjen Ri Kõmanmõn eo ad—ikijen Bible eo. Menin ej aorõk kinke ewõr men ko ikijen e me science im menin kõmanmõn ko ijoko otemjej rejjab maroñ kwalok kake im men ko jet me rej alikarlok ilo Bible. Juõn wanjoñok ikijen men eo mokta ilo lajrak eo ej ãt eo etan Ri Kõmanmõn eo. Bible eo wõt ej kwalok kin ãt eo etan Ri Kõmanmõn eo im aorõkin etan. Ilo manuscript ko ilo Hebrew kin Bible eo, ãt eo etan ej walok enañin 7,000 alen einwõt letter ko emen remaroñ je einwõt YHWH ak JHVH, im ekkã air ba Jehovah ilo kajin English.—Exodus 3:15; 6:3.
9. Ta melelen ãt eo etan Ri Kõmanmõn eo, im lemnak et eo jemaroñ bõk kin menin?
9 Bwe en emõnlok ad jelã kajjen Ri Kõmanmõn eo, jej aikwij kile bwe ejjab baj juõn “Kajur in Kõmanmõn” ettino ak juõn “Ña Eo” ejjab alikar. Ãt eo etan ej kalikar menin. Ej juõn nan in Hebrew eo ej melelen “erom” ak “I naj kajejjet.”a (Keidi Jenesis 27:29; Ekklisiastis 11:3.) Etan Anij ej melelen “Ej Kõmman An Erom” im ej kalikar bwe ej jimor kõmman karõk ko im ej jerbal ñan kajejjeti. Ilo ad jelã im kajerbal etan, enaj emõn ad kile bwe ej niknik in kajejjet kallimur ko an im karõk eo an.
10. Melele et eo eaorõk jemaroñ bõke jen bwebwenato eo ilo book in Jenesis?
10 Bible eo ej unjen jelãlokjen kin karõk ko im kadkad ko kadkadin Anij. Bwebwenato eo ilo Genesis ej kwalok bwe ilo jinoin armij ear wõr juõn kõtan ainemõn ibben Anij im kar wõr kejatdikdik eo kin juõn mour eaetok im ewõr tokjen. (Jenesis 1:28; 2:7-9) Ilo errã ibben aorõkin etan, jemaroñ liki bwe Jehovah enaj kajemlok eñtan im men in kabwerer ko armij rej jelmaiki. Jej konono kin jejjet in kitien karõk eo an: “Bwe emwij kõttãik lal in ñan jekdon, jab kin kõnan eo an, ak kin ankil an Ri Kõmanmõn eo, eo ilo an kõmmane, ear lelok juõn kejatdikdik bwe juõn ien enaj . . . maroñ bõk anemkwojan in aibujuij an ro nejin Anij.”—Romans 8:20, 21, The New Testament Letters, jeje in J. W. C. Wand.
11. Etke jej aikwij etale bwebwenato ko ilo Bible, im ta tibdikdik in kamelele ko kin juõn iair?
11 Bible eo emaroñ jibañ kij bwe en emõnlok ad jelã kajjen Anij bwe ej kwalok kin jerbal ko an im wãwen ear emmakit ke ear jerbal ibben Ri Israel ro. Lemnak kin wanjoñok eo an Elisha im Naaman, kapen an jar in tarinae eo an Ri Syria ro relej. Ñe kwoj readi bwebwenato in ilo 2 Kiñ Ro jebta 5, kwonaj lo bwe juõn ledik ri kamakoko in Ri Israel ear ba bwe leper eo an Naaman emaroñ jako elañe ej bõk jibañ jen Elisha ilo Israel. Naaman ear etal ilo an kõtmene bwe Elisha enaj kar kamakit pein einwõt ilo mantin kabuñ. Jen an eindein, Elisha ear jiroñ Ri Syria eo ñan tutu ilo River Jordan. Meñe ri karejar ro an Naaman rar aikwij kareel e ñan bokake, ke ear kõmmane, ear ejmour. Naaman ear tilmaake elõñ men in lelok ko elap wõnãir, ko Elisha ear makoko in bõki. Tokelik ri karejar eo an ear etal ilo ittino ñan Naaman im ilo an riap ear bõk jet mweiuk ko. Jab mol eo an ear tellok ñan an bõk nañinmij in leper. Menin ej juõn bwebwenato ekaitoktoklimo kin mõjno in armij—eo jemaroñ katak jen e.
12. Lemnak et eo kin Ri Kõmanmõn eo jemaroñ bõke jen bwebwenato eo kin Elisha im Naaman?
12 Bwebwenato in ej kwalok, ilo juõn wãwen emejaja, bwe Ri Kõmanmõn eo Elap an ijoko otemjej ejjab lap an utiej ñan lo juõn ledik edik, juõn men elukkun oktak ilo elõñ jukjuk im bed ko ilo ran kein. Ej bareinwõt kamol bwe Ri Kõmanmõn eo ejjab yokwe juõn wõt ailiñ. (Jerbal 10:34, 35) Ekaitoklimo, jen an kõtmene bwe armij renaj kajerbal anijnij—juõn men ekkã an jet “ri uno ro” kajerbale ilo ien ko remotlok im ilo ran kein—Ri Kõmanmõn eo ear kwalok meletlet eo ekabwilõñlõñ. Ear jelã kilen kejmour nañinmij in leper. Ear bareinwõt kwalok lolokjen im ekajet jimwe ilo an jab kõtlok bwe en wõr tõbrak in riap. Men kein rejjab ekkar ke ñan kadkad ko kadkadin Jehovah me Moses ear roñ kaki? Meñe bwebwenato in ilo Bible ekadu, elap ad maroñ katak jen e kin Ri Kõmanmõn eo ad!—Sam 33:5; 37:28.
13. Kwalok kin wãwen ad maroñ bõk katak ko raorõk jen bwebwenato ko ilo Bible.
13 Bwebwenato ko jet kin mwil ko mwilin Ri Israel ro me rejjab kwalok air kamolol im wãwen eo Anij ear emmakit ej kamol bwe Jehovah ej mol an kea. Bible eo ej ba bwe elõñ alen Ri Israel ro rar melejoñe Anij, im kaburomõj im kakitõtõik e. (Sam 78:40, 41) Ej alikar, Ri Kõmanmõn eo ewõr an eñjake, im ej kea kin ta eo armij rej kõmmane. Elõñ men ko jemaroñ katak, bareinwõt, jen bwebwenato ko kin armij ro rebuñbuñ. Ke ear kãlet David bwe en king in Israel, Anij ear jiroñ Samuel: “Armij ej lale elikin armij, a Jeova ej lale buruen.” (1 Samuel 16:7) Aet, Ri Kõmanmõn eo ej lale buruõd, jab baotokid. Menin elap an kamõnõnõik kij!
14. Ñe jej konono Jeje ko ilo Kajin Hebrew, ta eo jemaroñ kõmmane bwe en wõr tokjen ñan kij?
14 Jilñul ratimjuõn book ko ilo Bible kar jeje mokta jen ien eo Jesus ear itok ñan lal, im ekkar bwe jen readi. Ak jen jab readi wõt ñan baj katak kin bwebwenato ko ilo Bible. Elañe jekõnan lukkun katak kin Ri Kõmanmõn eo ad, jej aikwij bõk ien ñan kalmenlokjen kin bwebwenato kein, bõlen lemnak, ‘Ta eo bwebwenato in ej kwalok kake kin kadkad ko kadkadin? Kadkad et ko rej alikar ijin?’b Ilo ad kõmmane emaroñ jibañ meñe ro rej bere ñan lo bwe Bible eo ej itok jen Anij, im ilo wãwen in kõmman juõn bedbed bwe en emõnlok air jelã kajjen Ri Jeje eo an.
Juõn Ri Kaki Elap Ej Jibañ Kij ñan Jelã Kajjen Ri Kõmanmõn eo
15. Etke jerbal ko im katak ko an Jesus ej aikwij wõr tokjeir?
15 Emol, armij ro rej bere kin bed eo an Ri Kõmanmõn eo ak ejjab alikar lemnak eo air kin Anij emaroñ jab lap air jelã kin Bible eo. Bõlen emwij am iion armij ro rejaje elañe Moses ear mour mokta ke ak elikin Matthew im ejelok air jelã kin jerbal ak katak ko an Jesus. Menin ej kaburomõjmõj kinke elõñ men ko jemaroñ katak kin Ri Kõmanmõn eo jen Ri Kaki eo Elap, Jesus. Kinke ear wõr juõn kõtan ebak ibben Anij, ear maroñ kwalok kajjen Ri Kõmanmõn eo ad. (Jon 1:18; 2 Dri Korint 4:6; Dri Hibru 1:3) Im ear kõmmane. Ilo mol, juõn alen ear ba: “Eo e ar lo Ña, e ar lo Jema.”—Jon 14:9.
16. An Jesus kamao ibben kõrã in Samaria eo ej kwalok ta?
16 Lemnak kin wanjoñok in. Juõn ien ke ear mõk Jesus kin an ito-itak, ear konono ibben juõn kõrã in Samaria ebak ñan Sychar. Ear kwalok jet mol ko remũlal ñan e, ko rar kalikar aikwij eo ñan “kabuñ ñõn Jemeir ilo Jitõb im ilo mol.” Ri Jew ro ilo ien eo rar jab kamao ibben Ri Samaria ro. Ilo keidi, Jesus ear anõk mõnõnõ eo an Jehovah ñan bõk maan im kõrã ro remol jen ailiñ ko otemjej, einwõt ad maroñ loe jen men eo ear walok ikõtan Elisha im Naaman. Men in en kamol ñan kij bwe Jehovah ejjab buñburuen kake jumae eo elej me kabuñ ko rej kwalok im ej jededlok ilo lal in rainin. Jemaroñ lale bareinwõt bwe Jesus ear mõnõnõ in katakin juõn kõrã, im kõrã in ear jokwe ibben juõn emaan ejjab leo belen. Jen an ekajete e, Jesus ear jerbal ibben ilo kautiej, im ilo juõn wãwen ear maroñ jibañ e. Tokelik, Ri Samaria ro jet rar roñjake Jesus im bõk lemnak eo: “Kim ar mõke roñjake, im jela bwe emol E in Dri Lomoren lõl.”—Jon 4:2-30, 39-42; 1 Kiñ Ro 8:41-43; Matu 9:10-13.
17. Bwebwenato eo kin jerkakbiji eo an Lazarus ear jitõñlok ñan jemlok et eo?
17 Jen etale bar juõn wanjoñok kin ewi wãwen ad maroñ katak kin Ri Kõmanmõn eo ad ilo an jelã kin jerbal ko im katak ko an Jesus. Lemnak kin ien eo ke Lazarus jeran Jesus ear mij. Emwij an kar Jesus kamol kajur eo an ñan kajerkakbiji ro remij. (Luk 7:11-17; 8:40-56) Ak, ewi wãwen an kar Jesus emmakit ke ear lo an limaro jein im jatin Lazarus liãjlol? Jesus ear “limõ ilo an, im buromõj.” Ear kwalok an kea; ear “jõñ.” (Jon 11:33-35) Im menin ear jab ñan baj kwalok wõt eñjake eo an. Ear kamakit Jesus ñan kõmman juõn jerbal emõn—ear kajerkakbiji Lazarus. Menin ear lap an jibañ ri jilek ro ñan kile eñjake ko im jerbal ko an Ri Kõmanmõn eo. En kar bareinwõt jibañ kij im ro jet ñan melele kin kadkad ko kadkadin im wãwen ko an Ri Kõmanmõn eo.
18. En ewi lemnak eo an armij kin katak Bible eo?
18 Ejelok unin ñan ad jook kin ad katak Bible im ñan kalaplok ad jelã kin Ri Kõmanmõn eo ad. Bible eo ejjab juõn book emor. Juõn armij eo ear katak kake im ear erom juõn mõttan ebake Jesus kar John. Tokelik ear je: “Im je jela bwe Nejin Anij e ar itok, im E ar letok ñõn kij meletlet bwe jen jela Eo emol, im kij ilo Eo emol, ilo Nejin, Jisõs Kraist. E in Anij emol im mour in drio.” (1 Jon 5:20) Lale bwe ilo ad kajerbal “meletlet” ñan bõk jelãlokjen kin “Eo emol,” Ri Kõmanmõn eo, emaroñ tellok ñan “mour in drio.”
Ewi Wãwen Am Maroñ Jibañ Ro Jet Ñan Katak Kin E?
19. Buñten nee et eo kar kõmmane ñan jibañ armij ro rej bere?
19 Jet armij rej aikwij elõñ menin kamol ko ñan tõmak bwe ewõr juõn Ri Kõmanmõn etiriamokake eo ej kea kake kij im ñan kile kin kain jitõb rot e. Ewõr million im million armij ro rej bere kin Ri Kõmanmõn eo ak bwe lemnak eo air kin e ejjab errã ibben ta eo jemaroñ loe ilo Bible. Ewi wãwen am maroñ jibañ ir? Ilo 1998/99 district im international convention ko an Ri Kennan ro an Jehovah, juõn kein jerbal ekeie kar kwaloke ilo elõñ kajin ko—etan book eo ej Is There a Creator Who Cares About You (Ewõr ke Juõn Ri Kõmanmõn Eo Ej Kea Kake Yuk)?
20, 21. (a) Ewi wãwen air maroñ kajerbal book in Creator (Ri Kõmanmõn) ilo juõn wãwen en wõr tõbrak? (b) Kwalok jet experience ko rej kalikar kin wãwen ededelok eo an book in Creator kamol an keie.
20 Ej juõn book eo enaj kalaplok tõmak eo am kin Ri Kõmanmõn eo ad im kamolol eo am kin kadkad ko kadkadin im wãwen ko an. Etke jej jelã? Kinke kar eiki book in Is There a Creator Who Cares About You? ilo air lemnak kin mejenkajjik rot kein. Unin tel eo ilo aolepen book eo ej “Ta eo emaroñ kalaplok tokjen am mour?” Kar kwalok kobban ilo juõn wãwen eo enaj kaitoklimoen meñe ro elap jelãlokjen ibbeir. Ak, ej jelet kõnan ko ad kij aolep. Ewõr katak ko elap an kaitoktoklimo im kareelel ñan ro rej bere bwe ewõr juõn Ri Kõmanmõn. Book in ejjab bõk lemnak eo bwe eo ej readi ej tõmak bwe ej bed juõn Ri Kõmanmõn. Ro rej bere renaj bwilõñ kin men ko im lemnak ko rekãl an science rej kab loi. Mol kein renaj kakajurlok meñe tõmak eo an ro rej tõmak ilo Anij.
21 Ilo air katak book in ekãl, renaj lo bwe jet mõttan ko ilo book in ej elij bwebwenato in Bible eo ilo juõn wãwen me ej kalikar jet kadkad ko kadkadin Anij, im ej jibañ eo ej readi bwe en emõnlok an jelã kajjen Anij. Elõñ ro emwij air readi rar kamol an mol men in ibbeir. Kimij kejatdikdik bwe en eindein ibbam bareinwõt ñe kwoj katak book eo im ñan kajerbale ñan jibañ ro jet ñan kalaplok air jelã kajjen Ri Kõmanmõn eo air.
[Kamelele ko itulal]
a Jesuit ri meletlet eo M. J. Gruenthaner, ke ear editor-in-chief eo an The Catholic Biblical Quarterly, ear jerbale nan in Hebrew in ñan ta eo ear ba kin bar juõn nan einlok wõt nan eo, bwe “ejjab jitõñlok ñan juõn bed ilo jab alikar ak ien otemjej ej jitõñlok ñan juõn eo ej mour, melelen, ej walok ilo juõn wãwen eo kwomaroñ uñũri.”
b Ñe ro jemen im jinen rej kwalok bwebwenato ko ilo Bible ñan ro nejiir, remaroñ jibañ ir ilo air bõkmantak kajitõk rot kein. Ilo wãwen in ajiri ro remaroñ jelã kajjen Anij, im bareinwõt ñan katak ñan kalmenlokjen kin Nan eo an.
Kwar Lo Ke?
◻ Ewi wãwen an kar emõnlok an Moses jelã kajjen Jehovah ilo Tol Sinai?
◻ Etke katak Bible ej juõn menin jibañ ñan jelã kajjen Anij?
◻ Ñe jej konono Bible eo, ta eo jemaroñ kõmmane ñan karuaklok kij ñan Ri Kõmanmõn eo ad?
◻ Ilo wãwen et eo kwoj karõk ñan kajerbal book in Creator?
[Pija eo ilo peij 14]
Ta eo immune system eo ad ej jiroñ kij kin Ri Kõmanmõn eo ad?
[Pija eo ilo peij 15]
Juõn mõttan in Dead Sea Scroll ko, eo kar kalikar Tetragrammaton (ãt eo etan Anij ilo kajin Hebrew) eo
[Etan eo ej kõmman]
Courtesy of the Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem
[Pija eo ilo peij 16]
Ta eo jemaroñ katak jen wãwen eo Jesus ear emmakit ñan buromõj eo an Mary buromõj?