Kwõmaroñ Lõke bwe Jeova Enaaj Jipañ Eok ilo Iien ko Reppen

1-2. (1) Ta ko jej iiooni me rej ãinl̦o̦kwõt wãween ko ri-Ju me rar jepl̦aak ñan Jerusalem rar iiooni? (2) Kwal̦o̦k jet iaan apañ ko me ri-Ju ro rar iiooni. (Lale bo̦o̦k eo etan “Tõre ko an Haggeai, Zekaraia, im Ezra.”)

EWÕR ke iien kwõj inepata kõn ilju im jekl̦aj? Bõlen kwaar luuji jerbal eo am̦ im kwõj inepata kõn wãween am̦ naaj kabwe aikuj ko an baam̦le eo am̦. Kwõmaroñ inepata kõn an baam̦le eo am̦ pãd ilo kauwõtata kõnke ewõr poktak ilo kien ak ewõr ro rej kaeñtaan ak jum̦aik armej ro an Jeova kõn jerbalin kwal̦o̦k naan eo ad. Kwõj ke inepata kõn jabdewõt iaan wãween kein? El̦aññe aet, kwõnaaj bõk tokjãn jãn ad etale wãween an kar Jeova jipañ ri-Israel ro etto ke rar iioon wãween rot kein.

² Ear aikuj kajoor tõmak eo an ri-Ju ro me rar pojakin etal jãn Babil̦on, juon jikin me rar dik im rũttol̦o̦k ie im em̦m̦an kõjeiier ie, bwe ren maroñ etal ñan juon aelõñ me elõñ iaaer rar jab lukkuun jel̦ã kake. Ejjabto ãlikin aer kar tõparl̦o̦k ijo, rar iioon apañ kõn jããn, ear wõr poktak ilo kien, im rar iioon jum̦ae. Kõn wõt wãween kein, ear pen an jet iaan armej ro kõm̦m̦an bwe aer bar kalõke tampel̦ eo an Jeova en men eo elukkuun aorõk ilo mour ko aer. Kõn men in, ilo enañin 520 B.C.E., Jeova ear jilkinl̦o̦k Haggeai im Zekaraia bwe ren kõkajoore armej ro bwe ren wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo jerbal eo. (Hag. 1:1; Zek. 1:1) Ãinwõt ad naaj etale, ri-kanaan rein rar lo tõprak ilo aer kar kõketake armej ro. Bõtab enañin 50 iiõ ko tokãlik, ri-Ju rein rar bar ebbweer. Kõn men in, Ezra, juon ri-jeje ekapeel ilo an kõm̦m̦an kaape in kien Moses, ear itok jãn Babil̦on ñan Jerusalem bwe en kõkajoore armej ro an Jeova bwe ren likũt aer kabuñ ñane m̦oktata ilo mour ko aer.—Ezra 7:​1, 6.

3. Ta kajjitõk ko jenaaj etali? (Jabõn Kõnnaan 22:​17, 19)

³ Ãinwõt an kanaan ko an Haggeai im Zekaraia kar jipañ armej ro an Anij ilo etto ñan lõke wõt Jeova ke rar iioon jum̦ae, kanaan kein remaroñ jipañ kõj ilo raan kein ñan lõke wõt Jeova meñe jej iioon wãween ko reppen. (Riit Jabõn Kõnnaan 22:​17, 19.) Ilo ad etale ennaan eo an Anij me Haggeai im Zekaraia rar kwal̦o̦ke ekoba joñak eo an Ezra, jenaaj uwaaki kajjitõk kein: Ke ri-Ju rar iioon wãween ko reppen, ewi wãween an kar men kein jelõt er? Etke jej aikuj likũt ankilaan Anij m̦oktata ilo mour ko ad ñe jej iioon wãween ko reppen? Im ewi wãween jemaroñ kal̦apl̦o̦k ad lõke Jeova ilo iien ko reppen?

WÃWEEN KO REPPEN RAR KÕM̦M̦AN BWE EN JAKO AN RI-JU RO KIJEJETO

4-5. Ta ko remaroñ kar kõm̦m̦an bwe en jako an ri-Ju ro kijejeto ilo aer bar kalõke tampel̦ eo an Jeova?

⁴ Ke ri-Ju ro rar tõpar Jerusalem, elukkuun lõñ men ko rar aikuj kõm̦m̦ani. Rar m̦õkaj im bar kalõke lokatok eo an Jeova im kõm̦m̦ane pedpedin tampel̦ eo. (Ezra 3:​1-3, 10) Bõtab ear jino dikl̦o̦k aer kijejeto. Etke? Kobal̦o̦k ippãn aer kalõke tampel̦ eo, rar aikuj bareinwõt kalõk m̦õko im̦weer, kõm̦m̦ane atake ko aer, im naajdik baam̦le ko aer. (Ezra 2:​68, 70) Ejjab men kein wõt, ak rar bar iioon jum̦ae jãn ri-kõjdat ro aer me rar kajjioñ kabõjrake jerbalin ekkal eo.—Ezra 4:​1-5.

⁵ Kõn an l̦ap apañ kõn on̦ããn mour im wõr poktak ilo kien, men kein rar bar jelõte ri-Ju rein. Jerusalem ear kiiõ pãd ium̦win tõl eo an Põrsia. Ãlikin an ri-tõl eo an Põrsia etan Kiiñ Sairõs mej ilo 530 B.C.E. eo, Cambyses, eo ear bõk jikin, ear kõn̦aan tarin̦aeik Ijipt im anjo̦ ioon. Ilo ial̦ eo aer l̦o̦k ñan Ijipt, ejjel̦o̦k pere rũttarin̦ae ro rar ba bwe ri-Israel ro ren lel̦o̦k kijeer, limeer, im jikin aer jokwe; im men in ear kõm̦m̦an bwe en l̦apl̦o̦k aer apañ. Ke kiiñ eo me ear bõk jikin Cambyses etan Dariõs I ear jino tõl, ear lukkuun lõñ apañ ko, armej ro rar jino jum̦ae im ear l̦ap poktak ilo kien. Ejjel̦o̦k pere bwe apañ kein rar kõm̦m̦an bwe ri-Ju ro ren inepata kõn wãween aer naaj kabwe aikuj ko an baam̦le ko aer. Kõn wõt wãween ko reppen rar iiooni, jet iaan ri-Ju ro rar l̦õmn̦ak bwe ejjab ekkar tõre eo ñan bar kalõke tampel̦ eo an Jeova.—Hag. 1:2.

6. Ekkar ñan Zekaraia 4:​6, 7, ta apañ ko jet ri-Ju ro rar iiooni, im ta eo Zekaraia ear kaalikkar ñan er?

⁶ Riit Zekaraia 4:​6, 7. Kobal̦o̦k ippãn an ri-Ju ro iioon apañ kõn jããn im an wõr poktak ilo kien, ri-Ju ro rar bar iioon jum̦ae im matõrtõr jãn ro jet. Ilo 522 B.C.E. eo, ri-kõjdat ro aer rar maroñ kõm̦m̦an bwe kien eo en kabõjrake jerbalin ekkal eo aer. Bõtab Zekaraia ear kaalikkar ñan ri-Ju ro bwe Jeova enaaj kõjerbale jetõb kwõjarjar eo An ekajoor ñan jol̦o̦k jabdewõt men ej kapañ er. Ilo 520 B.C.E. eo, Kiiñ Dariõs ear kamãlim an ri-Ju ro wõnm̦aanl̦o̦k ilo jerbalin ekkal eo, joñan ear lel̦o̦k jããn in jipañ im ear bar jiroñ bwe ri-utiej ro jet ilo kien ren jipañ er.—Ezra 6:​1, 6-10.

7. Kõnke ri-Ju ro rar likũt ankilaan Anij m̦oktata ilo mour ko aer, ta jeraam̦m̦an ko rar bũki?

⁷ Ikijjeen Haggeai im Zekaraia, Jeova ear kallim̦ur ñan armej ro An bwe enaaj pãd ilikier el̦aññe renaaj kõm̦m̦an bwe jerbalin ekkal eo en men eo elukkuun aorõk ilo mour ko aer. (Hag. 1:​8, 13, 14, UBS; Zek. 1:​3, 16) Ri-kanaan rein rar maroñ kõkajoore ri-Ju ro, kõn men in armej ro rar bar wõnm̦aanl̦o̦k ilo jerbalin ekkal eo ilo 520 B.C.E. eo im rar kam̦õje tampel̦ eo ium̦win edikl̦o̦k jãn l̦alem iiõ. Kõnke ri-Ju ro rar likũt ankilaan Anij m̦oktata ilo mour ko aer meñe rar iioon wãween ko reppen, Jeova ear kabwe aikuj ko aer ilo kanniõk im bareinwõt ilo jetõb. Tokjãn men in, rar kabuñ ñan Jeova ilo lañlõñ.—Ezra 6:​14-16, 22.

LIKŨT ANKILAAN ANIJ M̦OKTATA ILO MOUR EO AM̦

8. Ewi wãween an naan ko ilo Haggeai 2:4 maroñ jipañ kõj ñan likũt ankilaan Anij m̦oktata ilo mour ko ad? (Bar lale footnote eo.)

⁸ Ilo an epaaktok eñtaan eo el̦ap, jej kile bwe el̦apl̦o̦k an aorõk kiiõ ñan pokake naanin jiroñ eo ñan bõk kun̦aad ilo jerbalin kwal̦o̦k naan. (Mark 13:10) Bõtab, emaroñ pen ad likũt jerbalin kwal̦o̦k naan eo bwe en m̦oktata ilo mour eo ad el̦aññe jej iioon apañ kõn jããn ak ro jet rej jum̦ae jerbalin kwal̦o̦k naan eo ad. Ta eo emaroñ jipañ kõj ñan likũt Aelõñ eo an Anij m̦oktata ilo mour ko ad? Jej aikuj lõke bwe “Jeova in inelep”b ej pãd ilikid. Enaaj jipañ kõj el̦aññe jenaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im likũt jerbal eo an m̦okta jãn kõn̦aan ko ad make. Kõn men in, jejjab aikuj inepata kõn jabdewõt men.—Riit Haggeai 2:4.

9-10. Ewi wãween an kar ruo rippãlele lo an m̦ool naan ko an Jesus ilo Matu 6:33?

⁹ L̦õmn̦ak kõn joñak e an Oleg im Irina,c ruo rippãlele me rej bainier. Ãlikin aer kar em̦m̦akũt ñan bar juon eklejia bwe ren jipañ, rar luuji jerbal eo aer kõnke aelõñ eo aer ear iioon apañ kõn jããn. Meñe rar aikuj kõm̦m̦an jerbal dikdik ko kõn an pen aer ellolo jerbal ium̦win juon iiõ, ak ekkã aer kar lo an Jeova jipañ er im jet iien ro jeid im jatid rar bar jipañ erro. Ta eo ear jipañ erro ke rar iioon wãween kein reppen? Ilo jinoin, Oleg ear lukkuun bũrom̦õj, bõtab ej ba, “Am̦ro kar poub wõt ilo jerbalin kwal̦o̦k naan ear jipañ bwe kõm̦ro en likũt men ko raorõktata m̦oktata ilo mour ko am̦ro.” Ke Oleg im kõrã eo pãleen rar kappok wõt aer jerbal, rar wõnm̦aanl̦o̦k wõt im poub ilo aer kwal̦o̦k naan.

¹⁰ Juon raan ke rar ro̦o̦l ñan m̦weo m̦weerro ãlikin aerro kwal̦o̦k naan, rar kile bwe juon iaan ro m̦õttaer me ej jokwe ilo juon jikin me 100 m̦ail̦ ettol̦o̦k jãn erro, ear jibadekl̦o̦k erro ñan lel̦o̦k ruo pããk me obrak kõn m̦õñã. Oleg ej ba: “Ilo kar raan eo, kõm̦ro ear bar lo joñan an Jeova im eklejia eo lukkuun kea kake kõm̦ro. Kõm̦ro ej lukkuun tõmak bwe Jeova ejjab mel̦o̦kl̦o̦k ri-karejar ro an, jekdo̦o̦n ñe rej l̦õmn̦ak bwe rejjab maroñ anjo̦ ioon apañ ko rej iiooni.”—Matu 6:33.

11. Ta eo jemaroñ lõke el̦aññe jej likũt ankilaan Anij m̦oktata ilo mour ko ad?

¹¹ Jeova ekõn̦aan bwe jen bõk kun̦aad ilo jerbal eo me ej lo̦mo̦o̦ren armej ro, jerbalin kõm̦m̦an ri-kal̦oor. Ãinwõt kar kwal̦o̦k kake ilo pãrokõrããp 7, Haggeai ear lukkuun rõjañ armej ro an Jeova bwe ren bar jino kalõke tampel̦ eo. El̦aññe renaaj kar kõm̦m̦ane men in, Jeova ear kallim̦ur bwe enaaj “kõjeraam̦m̦an [er].” (Hag. 2:​18, 19) Kõj bareinwõt jemaroñ lõke bwe Jeova enaaj kõjeraam̦m̦an kate ko ad, el̦aññe jej likũt jerbal eo me ear letok ñan kõj m̦oktata ilo mour ko ad.

WÃWEEN ÑAN KAL̦APL̦O̦K AM̦ LÕKE JEOVA

12. Etke ear aikuj kajoor tõmak eo an Ezra im ri-Ju ro jet me rar jepl̦aak ñan Jerusalem ippãn?

¹² Ilo 468 B.C.E. eo, Ezra ear etal ippãn kumi eo kein karuo in ri-Ju ro me rar jepl̦aak jãn Babil̦on ñan Jerusalem. Bwe ren etal ñan Jerusalem, ear aikuj kajoor tõmak eo aer kõnke renaaj etetal ilo ial̦ ko rekauwõtata im rar bõk ippãer elõñ gold im jelba ko me kar jabawõt kaki ñan tampel̦ eo. Kõn men in, ro jet remaroñ ko̦o̦t jãn er. (Ezra 7:​12-16; 8:31) Kobal̦o̦k ippãn men kein, ear kauwõtata Jerusalem. Ear jab lukkuun lõñ armej ro rej jokwe ilo jikin kweilo̦k in, im kar aikuj kõm̦anm̦ane wõrwõr eo im kõjãm eo an jikin in. Ta eo jemaroñ katak jãn Ezra ikijjeen ad kal̦apl̦o̦k ad lõke Jeova?

13. Ewi wãween an kar Ezra kõm̦m̦an bwe en l̦apl̦o̦k an lõke Jeova? (Bar lale footnote eo.)

¹³ Ezra ear lo wãween an Jeova rejetake armej ro An ke rar iioon mãlejjoñ ko. Elõñ iiõ ko tokãlik, ilo 484 B.C.E. eo, Ezra emaroñ kar jokwe ilo Babil̦on ke Kiiñ Ehasuirõs ear kõm̦m̦an kõjjel̦ã ñan m̦ane ri-Ju ro me rar jokwe ilo kajjojo jikin ko me rar pãd ium̦win maroñ eo an Põrsia. (Est. 3:​7, 13-15) Mour eo an Ezra ear pãd ilo kauwõtata! Ãlikin an kar kiiñ eo kõm̦m̦an kõjjel̦ã, ri-Ju ro ilo “bukwõn ko otemjej” rar jitlo̦k im kwal̦o̦k aer bũrom̦õj, im ejjel̦o̦k pere bwe rar reilo̦k ñan Jeova ikijjeen aer jar im kajjitõk bwe en jipañ er. (Est. 4:​3, UBS) Baj l̦õmn̦ak m̦õk kõn wãween an Ezra im ri-Ju ro kar eñjake ke ear oktak im mej ro me rar pojakin m̦ane er! (Est. 9:​1, 2, UBS) Men kein me Ezra ear iiooni remaroñ kar kõpooje ñan mãlejjoñ ko rej pãd im̦aan im ear kõm̦m̦an bwe en l̦apl̦o̦k an lõke bwe ewõr an Jeova maroñ ñan kõjparoke armej ro An.d

14. Ta eo juon jeid im jatid kõrã ear katak jãn an kar lo an Jeova kõjparoke ke ear iioon wãween ko reppen?

¹⁴ Ñe jej lo wãween an Jeova kõjparok kõj ñe jej iioon wãween ko reppen, men in ej jipañ kõj bwe en l̦apl̦o̦k ad lõke E. L̦õmn̦ak kõn joñak e an Anastasia, eo ej jokwe ilo Eastern Europe. Kõnke ear jab kõn̦aan bõk kun̦aan ilo aitwerõk ko an kien, ear kam̦õje jãn jikin jerbal eo an. Ej ba: “Ijjañin kar iioon juon iien me ekar ejjel̦o̦k aõ jããn. Bõtab, iar likũt aolep men ilo lo̦piden pein Jeova im iar lo wãween an kar kõjparok im lale eõ. El̦aññe ibar luuji jerbal eo aõ, ijjãmin mijak. Ijel̦ã bwe el̦aññe eo Jema ilañ enaaj kõjparok im lale eõ rainin, innem enaaj bar lale im kõjparok eõ ilo raan ko rej pãd im̦aan.”

15. Ta eo ear jipañ Ezra bwe en lõke wõt Jeova? (Ezra 7:​27, 28)

¹⁵ Ezra ear lo pein Jeova ilo mour eo an. Ejjel̦o̦k pere bwe ilo an kar Ezra kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn iien ko Jeova ear jipañe ilo mour eo an, men in ear jipañe bwe en lõke wõt Jeova. L̦õmn̦ak kõn naan kein “pein em̦m̦an an Jeova aõ Anij ej pãd [ioõ].” (Riit Ezra 7:​27, 28.) Ilo bok eo me ej bõk etan, jijino alen in an kar Ezra kõjerbale naan ko me rej ãinl̦o̦kwõt naan kein.—Ezra 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Iien rot ko emaroñ pidodol̦o̦k ad lo pein Jeova ilo mour ko ad? (Bar lale pija eo.)

¹⁶ Jeova emaroñ jipañ kõj ñe jej iioon juon mãlejjoñ. Ñan waanjoñak, ñe jej kajjitõk ad raanin kakkije ippãn bo̦o̦j eo ad bwe jen maroñ pãd ilo juon kweilo̦k el̦ap ak ñe jej kajjitõk bwe jen kõm̦m̦an ukoktak ilo jikejuul̦ eo ad ilo jerbal bwe jen maroñ pãd ilo aolep kweilo̦k ko, jej kõpel̦l̦o̦k juon iien ñan ad maroñ lo pein Jeova ilo mour ko ad. Uwaak eo rej letok emaroñ em̦m̦anl̦o̦k jãn men eo jaar kõtmãne kake. Tokjãn men in, enaaj l̦apl̦o̦k ad lõke Jeova.

17. Ewi wãween an kar Ezra kwal̦o̦k ettã bõro ke ear iioon wãween ko reppen? (Lale pija eo ilo kilin bok in.)

¹⁷ Ezra ear kwal̦o̦k ettã bõro ikijjeen an kar kajjitõk jipañ jãn Jeova. Kajjojo iien Ezra ear eddodo kõn eddo ko an, ear kwal̦o̦k ettã bõro ikijjeen an kar jar ñan Jeova. (Ezra 8:​21-23; 9:​3-5) Kõnke Ezra ear atartar ioon Jeova, men in ear kõm̦akũt ro jet ñan rejetake im anõke joñak eo an. (Ezra 10:​1-4) Ñe el̦ap ad inepata kõn ad kabwe aikuj ko an baam̦le eo ad ak ñe mour ko aer rej pãd ilo kauwõtata, jen lõke Jeova ikijjeen ad jar im kajjitõk jipañ jãne.

18. Ta eo emaroñ jipañ bwe en l̦apl̦o̦k ad lõke Jeova?

¹⁸ Ñe jenaaj kwal̦o̦k ettã bõro ikijjeen ad kappok jipañ jãn Jeova im kõtl̦o̦k bwe rũttõmak ro m̦õttad ren jipañ kõj, enaaj l̦apl̦o̦k ad lõke Anij. Erika, juon jinen me ewõr jilu nejin, ear maroñ lõke wõt Jeova meñe ear iioon jerata. Ium̦win juon iien ekadu, ear mej ajri eo nejin ilo lo̦jien ekoba l̦eo pãleen me ejitõnbõro. Ãlikin an kar wal̦o̦k men kein, ej ba: “Kwõjjab maroñ jel̦ãl̦o̦k im̦aan ewi wãween an naaj Jeova jipañ eok. Emaroñ jipañ eok ilo wãween ko kwaar jab kõtmãne kake. Iar lo bwe kar uwaake elõñ iaan jar ko aõ ikijjeen naan im kõm̦m̦an ko an ro m̦õtta. Ñe ij kwal̦o̦k ta ko ij iiooni ñan ro m̦õtta, men in ej kõm̦m̦an bwe en pidodol̦o̦k aer maroñ jipañ ña.”

LÕKE WÕT JEOVA ÑAN JEM̦L̦O̦KIN

19-20. Ta ko jej katak jãn ri-Ju ro me rar jab maroñ jepl̦aak ñan Jerusalem?

¹⁹ Ewõr men en̦ jemaroñ bar katak jãn ri-Ju ro me rar jab maroñ jepl̦aak ñan Jerusalem. Jet iaaer rar jab maroñ jepl̦aak kõn wõt aer rũtto, lukkuun nañinmej, ak wõr aer eddo ilo baam̦le. Meñe ãindein, ak rar m̦õn̦õn̦õ in rejetake ro rar jepl̦aak ñan Jerusalem ikijjeen aer jabawõt kõn men ko rar aikuji ñan kalõke tampel̦ eo. (Ezra 1:​5, 6) Enañin 19 iiõ ko tokãlik ãlikin an kar kumi eo kein kajuon tõpar Jerusalem, ro me rar pãdwõt ilo Babil̦on remaroñ kar wõnm̦aanl̦o̦k wõt im jilkinl̦o̦k jabawõt ko ñan Jerusalem.—Zek. 6:10.

²⁰ Meñe jejjab maroñ kõm̦m̦ani aolep men ko jekõn̦aan kõm̦m̦ani ilo jerbal eo ad ñan Anij, ak jemaroñ lõke bwe Jeova ej kam̦m̦oolol kõn ad kate kõj ñan kabuñbũruon. Ewi wãween ad jel̦ã? Ilo tõre ko an Zekaraia, Jeova ear kajjitõk ippãn ri-kanaan in an bwe en kõm̦m̦ane juon kũrawũn jãn gold im jelba ko me ri-Ju ro ilo Babil̦on rar jilkinl̦o̦k ñan Jerusalem. (Zek. 6:11) “Kũrawũn” in ear juon “kein keememej” kõn jabawõt kein aer rel̦l̦ap. (Zek. 6:14) Jemaroñ lõke bwe Jeova eban mel̦o̦kl̦o̦k kate ko ad ñane meñe jej iioon wãween ko reppen.—Hib. 6:10.

21. Ta eo enaaj jipañ kõj ñan lõke wõt Jeova jekdo̦o̦n ta ko renaaj wal̦o̦k ilju im jekl̦aj?

²¹ Ejjel̦o̦k pere jenaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im iioon wãween ko reppen ilo raan kein ãliktata, im emaroñ nanal̦o̦k wãween ko jej iiooni ilju im jekl̦aj. (2 Tim. 3:​1, 13) Meñe ãindein, ak ejjab aikuj l̦e jãn joñan ad inepata. Keememej naan ko an Jeova ñan armej ro an ilo tõre ko an Haggeai: “Ña, Ij ippemi . . . Kom̦win jab mijak!” (Hag. 2:​4, 5) Jemaroñ bar lõke bwe Jeova enaaj bar pãd ippãd toon wõt ad kate kõj joñan wõt ad maroñ ñan kõm̦anm̦an ankilaan. Ñe jenaaj jerbali men ko jaar katak jãn kanaan ko an Haggeai im Zekaraia im joñak eo an Ezra, jenaaj maroñ lõke wõt Jeova jekdo̦o̦n ta wãween ko reppen jenaaj iiooni ilju im jekl̦aj.