Религиозна слобода — благослов или проклетство?

Раѓањето на идејата за религиозна слобода беше придружено со големи породилни болки во христијанскиот свет. Тоа беше борба против догматизмот, предрасудата и нетолеранцијата. Тоа беше платено со безброј илјади животи во крвавите религиозни конфликти. На што нѐ учи оваа болна историја?

„ПРОГОНСТВОТО било една постојана реалност во историјата на христијанството“, пишува Робин Лејн Фокс во книгата Pagans and Christians (Пагани и христијани). Раните христијани биле наречени секта и биле обвинети дека претставуваат закана за јавниот ред (Дела 16:20, 21; 24:5, 14; 28:22). Како резултат на тоа, некои поднеле мачење и биле убиени од диви животни во римските арени. И покрај таквото горко прогонство, некои, како што е теологот Тертулијан (видете ја сликата на страница 8), молеле за религиозна слобода. Во 212 н. е. тој напишал: „Таа е основно човеково право, природна привилегија, секој човек да обожава во склад со сопствените убедувања“.

Во 313 н. е., под власта на Константин, му дошол крајот на прогонството на христијаните од страна на римскиот свет, со Миланскиот едикт кој им дал религиозна слобода и на христијаните и на паганите. Озаконувањето на „христијанството“ во Римската Империја ја променило ситуацијата. Меѓутоа, отприлика во 340 н. е., еден писател кој се исповедувал за христијанин побарал прогонување на паганите. Конечно, во 392 н. е., преку едиктот од Константинопол, императорот Теодосиј I го забранил паганството во империјата и со тоа религиозната слобода доживеала предвремена смрт. Со римското „христијанство“ како државна религија, Црквата и Државата започнале една кампања на прогонство која траела со векови, достигнувајќи го својот зенит во крвавите крстоносни војни од 11 до 13 век и во суровоста на инквизицијата, која започнала во 12 век. Оние кои се осмелиле да ја доведат во прашање утврдената ортодоксија — монополот на догмата, биле означени како еретици и се нашле во тогашната клима на лов на вештерки. Што стоело зад таквите движења?

Религиозната нетолеранција била оправдана врз основа на тоа дека религиозното единство го сочинува најцврстиот темел и дека разликите во религиите претставуваат закана за јавниот ред. Во Англија, во 1602 година, еден од министрите на кралицата Елизабета аргументирал: „Државата никогаш не е безбедна кога толерира две религии“. Всушност, многу полесно било да се забранат религиозните одметници отколку да се открие дали тие навистина претставуваат закана за Државата или за утврдената религија. The Catholic Encyclopedia забележува: „Ниту световните ниту црковните авторитети не прават ни најмала разлика помеѓу опасните и безопасните еретици“. Сепак, наскоро требало да дојде до промена.

Болното раѓање на толеранцијата

Катализатор за промена во Европа бил пресвртот што го предизвикал протестантизмот, отцепувачко движење кое не замрело. Со зачудувачка брзина, протестантската реформација ја поделила Европа на религиозни редови, изнесувајќи ја во преден план идејата за слобода на совеста. Познатиот реформатор Мартин Лутер, на пример, ги оправдувал своите мислења во 1521, велејќи: „Мојата совест ѝ робува на Божјата реч“. Поради поделба, била разгорена и Триесетгодишната војна (1618—1648), серија сурови религиозни војни кои беснееле низ Европа.

Но, среде војната, многумина сфатиле дека конфликтот не води до напредок. Затоа, со една серија едикти, како што е Нантскиот едикт во Франција (1598), бил направен неуспешен обид да се воспостави мир во Европа, која била опустошена од војни. Токму од овие едикти постепено се развила современата идеја за толеранција. На почетокот, зборот „толеранција“ имал негативна конотација. „Доколку под извесни околности ги толериравме сектите . . . тоа без сомнение би било зло — всушност, сериозно зло — но не толку лошо како војната“, напишал познатиот хуманист Еразмо во 1530. Поради ваквото негативно значење, некои, како Французинот Пол де Фуа во 1561, повеќе сакале да зборуваат за „религиозна слобода“ наместо за „толеранција“.

Но, со текот на времето, толеранцијата почнала да се смета за заштитник на слободата, а не за помалото од две зла. Повеќе не се сметала за попуштање пред слабоста, туку за една сигурност. Кога разликите во верувањето и правото да се размислува поинаку почнале да се ценат како основа на современото општество, фанатизмот бил принуден да се повлече.

На крајот од 18 век, толеранцијата почнала да се доведува во врска со слободата и еднаквоста. Ова било изразено во облик на закони и декларации, како што е Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот (1789) во Франција или Повелбата на правата (1791) во Соединетите Држави. Кога овие документи почнале да влијаат врз слободното размислување од 19 век наваму, толеранцијата, а со тоа и слободата, повеќе не се сметала за проклетство туку за благослов.

Релативна слобода

Колку и да е скапоцена, слободата е само релативна. Во името на поголема слобода за сите, државата донесува закони кои ограничуваат некои индивидуални слободи. Некои од спорните прашања во врска со слободата, за кои моментално се дебатира во многу европски земји, се следниве: До кој степен владините законодавства треба да дејствуваат во приватниот живот? Колку е ефективно тоа? Како влијае врз слободата?

Медиумите ја ставија во преден план дебатата во врска со јавните и приватните слободи. Некои религиозни групи беа обвинети за перење на мозокот, финансиски изнудувања, злоупотреба на деца и мноштво други сериозни злодела, честопати без некаков цврст доказ. Новинските статии за малцинските религиозни групи добија широк публицитет во печатот. Потценувачките етикети како што се „култ“ или „секта“ сега се дел од секојдневната употреба. Под притисок на мислењето на јавноста, владите дури издадоа списоци на таканаречени опасни култови.

Франција е земја која се гордее со својата традиција на толеранција и одвоеност на религијата од државата. Таа гордо се прогласува за земја на „слобода, еднаквост и братство“. Сепак, според книгата Слобода на религијата и верувањето — светски извештај, во таа земја беше предложена „една образовна кампања во училиштата за да се поттикне отфрлање на нови религиозни движења“. Сепак, многу луѓе мислат дека ваквата постапка претставува закана за религиозната слобода. Како тоа?

Закани за религиозната слобода

Вистинска религиозна слобода постои само тогаш кога сите религиозни групи кои го почитуваат и го слушаат законот имаат еднаков третман од државата. Ова престанува да биде случај тогаш кога државата своеволно одлучува која од религиозните групи не е религија, со што ѝ ги ускратува предностите што им ги дава на религиите. „Светата идеја за религиозна слобода звучи бесмислено кога државата си го присвојува правото да издава документи за религиите како што издава возачки дозволи“, забележало списанието Time во 1997. Еден француски апелационен суд неодамна објави дека таквото постапување „води, свесно или несвесно, до тоталитаризам“.

Основните слободи се загрозени и тогаш кога една група има монопол врз медиумите. За жал, ова сѐ повеќе станува случај во многу земји. На пример, во обидот да дефинираат што е исправно во религиозен поглед, антикултните организации се поставиле себеси како обвинител, судија и порота, и преку медиумите се обиделе да ѝ го наметнат на публиката своето пристрасно гледиште. Меѓутоа, како што навел францускиот весник Le Monde, правејќи го тоа, овие организации понекогаш го покажуваат „истото секташтво против кое наводно се борат и ризикуваат да создадат клима на ‚лов на вештерки‘“. Весникот прашал: „Зарем општественото оцрнување на малцинските религиозни групи . . . не ги загрозува основните слободи?“ Мартин Криеле, цитиран во Zeitschrift für Religionspsychologie (Списание за психологија на религијата), рекол: „Ловот на вештерки за сектите е поголема причина за загриженост отколку бројот на самите секти. Едноставно речено, граѓаните кои не го прекршуваат законот треба да се остават на мир. Религијата и идеологијата треба да бидат слободни и да останат слободни и во Германија“. Да разгледаме еден пример.

„Најлојалните граѓани“ — означени како „опасни“

За која религиозна група е речено дека е „најопасна од сите секти“ според мислењето на католичките авторитети цитирани во шпанскиот популарен весник ABC? Можеби ќе се изненадите кога ќе дознаете дека ABC зборувал за Јеховините сведоци. Дали обвинувањата изнесени против нив имаат непристрасна, објективна основа? Забележете ги следниве изјави од други извори:

„Сведоците ги поучуваат луѓето чесно да ги плаќаат даноците, да не учествуваат во војни или во подготовки за војни, да не крадат и, општо земено, да следат животен стил кој, доколку го прифатат и другите, би водел до подобрување на нормите на граѓанското живеење“ (Серџо Албезано, Talento, ноември-декември 1996).

„Спротивно на инсинуациите што се шират во одредени прилики, мене не ми изгледа дека [Јеховините сведоци] претставуваат и најмала опасност за државните институции. Тие се граѓани кои се мирољубиви, совесни и ги почитуваат авторитетите“ (еден пратеник на белгискиот парламент).

„Јеховините сведоци се впечатливо најчесните луѓе во Федералната република“ (германскиот весник Sindelfinger Zeitung).

„Можете да ги сметате [Јеховините сведоци] како примерни граѓани. Тие уредно плаќаат даноци, се грижат за болните и се борат против неписменоста“ (весникот San Francisco Examiner од САД).

„Јеховините сведоци доживуваат поголем успех отколку членовите на други деноминации во одржувањето стабилни брачни врски“ (American Ethnologist).

„Јеховините сведоци спаѓаат во најчесните и најтрудољубивите граѓани во африканските земји“ (д-р Брајан Вилсон од универзитетот во Оксфорд).

„Во текот на децении, членовите на таа вера многу придонеле за ширење на слободата на совеста“ (Нат Хентоф, Free Speech for Me—But Not for Thee [Слобода на говорот за мене — но не и за тебе]).

„Тие . . . дале дефинитивен придонес кон зачувувањето на некои од најскапоцените работи во нашата демократија“ (професор Ч. С. Браден, These Also Believe [И тие веруваат]).

Како што покажуваат горенаведените цитати, Јеховините сведоци се признати ширум светот како примерни граѓани. Освен тоа, тие се познати по нивното бесплатно библиско образовно дело и по унапредувањето на семејните вредности. Нивните часови за описменување им помогнале на стотици илјади, додека нивната хуманитарна работа во текот на децении им помогнала на илјадници, особено во Африка.

Важноста на објективноста

Општеството е преполно со бескрупулозни луѓе кои ловат невини жртви. Според тоа, дефинитивно е потребно да се биде буден кога станува збор за тврдења во врска со религијата. Но, колку точно е објективно тоа и колку води до религиозна слобода кога некои новинари, наместо да се консултираат со непристрасни експерти, се ослонуваат на информации од црквите кои гледаат како нивниот број се намалува или, пак, информации од антисекташките организации чија објективност сериозно е доведена во прашање? Весникот кој ги нарекол Јеховините сведоци „најопасна од сите секти“ признал, на пример, дека неговите дефиниции доаѓаат од „експертите на [Католичката] црква“. Освен тоа, едно француско списание забележало дека поголем дел од статиите во врска со наводните секти потекнуваат од антисекташките организации. Дали ова Ви звучи како најнепристрасен начин да се дојде до објективни информации?

Меѓународните судови и организации кои се загрижени за основните човекови права, како што се ОН, велат дека „разликата помеѓу религија и секта е премногу вештачка за да биде прифатлива“. Тогаш, зошто некои упорно го користат погрдниот збор „секта“? Тоа е еден дополнителен доказ дека религиозната слобода е загрозена. Тогаш, како може да се заштити оваа суштинска слобода?

[Рамка/слики на страница 8]

Бранители на религиозната слобода

Силни повици за религиозна слобода се кренаа од крвопролевањето во религиозниот конфликт во Европа од 16 век. Овие барања сѐ уште имаат врска со дискусијата за религиозна слобода.

Себастијан Шатајон (1515—1563): „Што е еретик? Не наоѓам ништо друго освен дека ги сметаме за еретици сите оние кои не се согласуваат со нашето мислење . . . Ако во овој град или област Ве сметаат за вистински верник, на друго место ќе Ве сметаат за еретик“. Како познат преведувач на француската Библија и енергичен бранител на толеранцијата, Шатајон допрел еден од клучните елементи во дебатата за религиозна слобода: Кој дефинира кој е еретик?

Дирк Волкертсен Корнхерт (1522—1590): „Читаме дека во минатото . . . дури и самиот Христос во Ерусалим, како и многу маченици во Европа . . . го вознемириле [општеството] со своите зборови на вистина . . . Значењето на зборот ‚вознемирен‘ треба да се дефинира точно и јасно“. Корнхерт аргументирал дека разликите во религијата не треба да се изедначуваат со нарушувањето на јавниот ред. Тој прашал: Дали оние кои внимателно го слушаат и го почитуваат законот навистина се закана за јавниот ред?

Пјер де Белуа (1540—1611): „Неуко е да се верува дека разновидноста на религиите донесува и потхранува неред во државата“. Белуа, француски правник кој пишувал во времето на религиозните војни (1562—1598) аргументирал дека спокојството на државата не се заснова врз религиозна еднообразност освен ако, се разбира, владата не е подложена на религиозни притисоци.

Томас Хелвис (о. 1550 — о. 1616): „Ако неговите [на кралот] луѓе се послушни и верни поданици на сите човекови закони, тој нема што повеќе да бара од нив“. Хелвис, еден од основачите на англиските баптисти, пишувал во полза на одвојувањето на црквата од државата, силно поттикнувајќи го кралот да им дозволи религиозна слобода на сите цркви и секти и да биде задоволен со граѓанската моќ над луѓето и поседите. Неговите списи подвлекле едно актуелно прашање: До каде треба државата да ја контролира духовноста?

Анонимен писател (1564): „За да постои слобода на совеста, не е доволно да му се дозволи некому да се воздржува од практикувањето религија што не ја одобрува доколку, од истата причина, не му се дозволи слободно практикување на религијата што ја одобрува“.

[Слики]

Тертулијан

Шатајон

Де Белуа

[Извор на слика]

Сите фотографии: © Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris