Ветерници — потсетници на едно минато време

Ветерници — потсетници на едно минато време

ОД ДОПИСНИКОТ НА РАЗБУДЕТЕ СЕ! ВО ХОЛАНДИЈА

НА ПЕЈЗАЖИТЕ насликани и изгравирани од Јакоб ван Ројсдал, Мејндерт Хобема, Рембрант ван Рајн и други холандски врвни уметници од 17 век честопати се прикажани ветерници — и нема ништо чудно во тоа. Во тогашно време пределите на таа земја биле ишарани со околу 10.000 ветерници. Но, овие сликовити зданија биле нешто повеќе од инспирација за уметниците. Од почетокот на 1400-тите до крајот на 1800-тите, тие го правеле она што денес го прават дизел и електричните мотори. Од нив се добивала енергија за испумпување вода, за мелење жито, за сечење дрва и за вршење на уште многу други индустриски работи. Меѓутоа, за разлика од денешните мотори, ветерниците произведувале енергија без да ја загадуваат околината.

Ставање на едрата

Ако ја посетите Холандија денес, сѐ уште ќе можете да им се восхитувате на овие вековни зданија, иако нивниот број се намалил на околу 1.000. Дали би сакале да научите нешто повеќе за нив? Тогаш придружете ни се во посетата на една ветерница стара 350 години, која се наоѓа крај живописната река Вехта во централниот дел на Холандија.

Прекрасно пролетно утро. Јан ван Бергијк, мелничар, нѐ пречекува со филџан топло кафе од кое се крева пареа и ни вели дека времето е идеално за да ја пушти ветерницата да работи. Меѓутоа, најнапред треба кровот на ветерницата да се сврти наспроти ветрот. Јан објаснува како се прави тоа додека згазнува на спиците на едно дрвено тркало кое е двапати поголемо од него. Ова тркало е поврзано со „капата“, односно кровот на ветерницата. Додека Јан го врти тркалото, ротира и кровот сѐ додека не се најде во положба кога во крилата на ветерницата, долги по 13 метри, удира најмногу ветар. Потоа тркалото се врзува со синџир за земјата за да не се мрда. Тогаш Јан одмотува едно платно за едра и го прицврстува за дрвената рамка на секое крило. Откако става безбедносен синџир, Јан ја пушта сопирачката, ветерот удира во едрата и четирите крила полека почнуваат да се вртат. Некое време зачудено гледаме додека крилата забрзано фучат. Потоа Јан нѐ поканува да го видиме внатрешниот механизам на ветерницата.

Поглед одблизу

По стрмните скалила се качуваме на кровот на ветерницата, каде што гледаме една хоризонтална, односно горна дрвена оска, која е поврзана со крилата. Со помош на дрвени тркала со запци и шипки, оваа оска придвижува едно вертикално вратило наречено главно вертикално вратило. Забележуваме дека во близина виси парче бело сало. Јан објаснува дека тоа се користи за подмачкување на каменото лежиште во кое се врти дрвената оска. Но, за да ги подмачка дабовите запци, тој користи восок од пчели. Исто така, овде гледаме како може да се забави брзината со која се вртат крилата. Околу едното од тркалата има низа дрвени трупчиња. Кога ќе се притиснат, тие дејствуваат како сопирачки; кога ќе се олабават, тие се ослободуваат и овозможуваат крилата да се вртат.

Додека претпазливо се симнуваме по стрмните скалила, внимателно го разгледуваме главното вратило, кое минува низ средината на ветерницата од горе до долу. Ја чувствуваме миризбата на старо дрво и го слушаме чкрипењето на запчениците што се движат. Во подножјето на главното вратило има уште еден механизам од дрвени тркала со запци и шипки. Оваа чудна направа придвижува едно воденичарско тркало. Запираме крај тркалото што се врти и го слушаме звукот на водата што плиска и фучењето на едрата што се вртат. Се чувствуваме како да сме се вратиле назад во времето. Импресионирани сме и уживаме во моментот.

Живот во ветерница

Во некои ветерници, како што се оние во кои се меле жито, немало простор да се направат простории за живеење. Механичките делови на ветерницата го зафаќале целиот простор. Мелничарот и неговото семејство обично живееле веднаш до ветерницата. Меѓутоа, ветерниците како оваа што ја разгледуваме би можеле да послужат и како дом.

Можеби денес ни се чини дека е удобно да се живее во ветерница, но во минатото воопшто не било така. Приземјето служело како дневна соба и спална. Таму имало дрвен кревет за двајца, кујнска ниша и мал простор што служел како шпајз. Сѐ до средината на 20 век, ветерницата имала мал полски клозет што се наоѓал над некоја дупка. Јан објаснува дека мелничарите со големи семејства — некои од нив имале и повеќе од десет деца — морале насекаде да прават места за спиење. Понекогаш, најмалото дете спиело под креветот на родителите, додека другите деца спиеле во дневната соба, на вториот спрат или на третиот спрат — веднаш под бучните запченици!

Некои ветерници служеле како пумпи за вадење вода од рамнините што некогаш биле дно на морето или на некое езеро. Ветерницата морала да пумпа ден и ноќ. Бидејќи се наоѓала на отворено поле, ветерницата била изложена на многу ветар — поради што внатре имало многу провев и било студено. Згора на сето тоа, постоела и опасност од виулици и силно невреме со грмотевици. Јасно е дека оние што живееле во ветерница имале тежок живот. Во моментов, во Холандија сѐ уште се населени околу 150 ветерници, честопати со квалификувани мелничари.

Ветерници со повеќекратна намена

Додека ветерницата ја испумпува водата, ние излегуваме надвор и седнуваме на една клупа. Јан ни раскажува за различните намени на ветерниците — тие служеле да се меле житото, да се испумпува водата од рамнините и да се насочува во некоја река или резервоар, да се цеди масло од семињата, да се прави хартија, да се сечат дрва итн. Исто така, ни објаснува дека првата ветерница за испумпување на вода била направена во почетокот на 15 век. Подоцна такви ветерници се користеле за да се исушат неколку езера, како што се Скермер, Бемстер и Вормер, кои се наоѓаат во близина на Амстердам.

Денес, стотици илјади Холанѓани живеат и работат на почва што некогаш била дно на овие и на други езера. Всушност, главниот аеродром на Холандија, во близина на Амстердам, е изграден на дното на исушено езеро. Патниците што се шетаат на аеродромот се наоѓаат на четири метри под нивото на морето! Но, не треба да се плашите дека Вашето патување со авион ќе се претвори во пловидба. Пумпните станици кои работат со помош на енергијата што се добива од дизел или електрични мотори (наследници на ветерниците) работат деноноќно за да можете да одите по суво.

Ветерници што зборуваат?

Додека крилата фучат покрај нас, Јан прашува дали сме чуле за ветерници што зборуваат. „Ветерници што зборуваат? Не“, велиме ние. Тој објаснува дека во холандските рамнини, ветерниците честопати можеле да се видат на оддалеченост од неколку километри, а тоа му овозможувало на мелничарот да испрати порака до соседите кои живееле далеку на тој начин што ги поставувал крилата во одредена положба. На пример, кога воденичарот правел кратка пауза, ги поставувал крилата во хоризонтална и вертикална положба (А). Крилата во дијагонална положба биле знак дека мелничарот не работи (Б). Оваа положба ја избирал и кога било лошо времето за да ги остави крилата колку што е можно пониско и со тоа да го намали ризикот од удар на гром. Запирајќи го крилото непосредно пред да ја достигне највисоката точка, мелничарот изразувал радост и исчекување (В). Тага и жалост изразувал запирајќи го крилото веднаш откако ја поминало највисоката точка (Г).

Имало и многу локални обичаи. Северно од Амстердам, ветерниците понекогаш биле украсувани за свечени прилики, како што се свадбите. Тогаш крилата биле поставувани дијагонално, што значело дека не се работи, а меѓу нив биле обесени украси и панделки. Во текот на Втората светска војна, кога земјата била окупирана од германската војска, локалното население ја користело положбата на крилата за да ги предупреди оние што се криеле дека претстои воен напад. Тоа што чувме многу восхитувачки работи за ветерниците придонесе нашата посета на мелничарот Јан да биде едно незаборавно искуство.

Пред неколку години се зголемија напорите за зачувување на ветерниците кога група од 19 ветерници во Киндердајк, во близина на пристанишниот град Ротердам, беа ставени на листата на Светско наследство на Агенцијата на Обединетите нации за образование, наука и култура. Како резултат на тоа, она што некогаш биле нешто повеќе од обични фабрики сега се културни споменици. Освен тоа, бројни оддадени доброволци ги одржуваат и ги заштитуваат ветерниците во целата земја. Благодарение на нивните напори, туристите од целиот свет денес сѐ уште можат да уживаат во некои од истите ветерници што биле инспирација за прочуените сликари во минатото.

[Рамка/слики на страница 31]

Забрана за извоз на ветерници

Пред околу 300 години, технологијата на изградба на ветерници била многу барана. Делови од ветерници масовно ја напуштале Холандија. Згора на сето тоа, странци ја шпионирале земјата во потрага по градители на ветерници, нудејќи им примамлива работа во странство. За кратко време, холандската технологија на изградба на ветерници почнала да се шири на Балтикот, во Англија, Франција, Германија, Ирска, Португалија и Шпанија. Всушност, до средината на 18 век, технологија за изградба на ветерници била толку загрозена што владата на Холандија решила да преземе нешто. Во февруари 1752, властите вовеле забрана за извоз на ветерници. Оттогаш, како што вели холандскиот историчар Карел Давидс, никому не му било дозволено да му помогне на некој странец да купи, да изгради или да транспортира „ниеден дел од холандска ветерница“ ниту, пак, „да извезе некаква алатка што би можела да се користи за да се градат ветерници“. Кој вели дека трговските бариери и индустриската шпионажа се современа појава?

[Слики]

Below: Jan tu Долу: Јан го свртува кровот на ветерницата наспроти ветрот; дрвени запци и запченици; дневната соба

[Извор на слика]

Сите фотографии: Stichting De Utrechtse Molens

[Графикон/слики на страница 30]

(Види во публикацијата)

[Извор на слика на страница 29]

De Saen, слика на Петер Стеркенбург, 1850: Kooijman Souvenirs & Gifts (Zaanse Schans Holland)