വില്യം റ്റിൻഡെ​യിൽ—ക്രാന്ത​ദർശി​യായ ഒരു മനുഷ്യൻ

വില്യം റ്റിൻഡെ​യിൽ ജനിച്ച സ്ഥലവും തീയതി​യും കൃത്യ​മാ​യി പറയാ​നാ​വി​ല്ലെ​ങ്കി​ലും, ഇംഗ്ലണ്ടിൽ “വെയിൽസി​ന്റെ അതിർത്തി”യിൽ, ഗ്ലാസ്റ്റർഷ​യ​റി​ലാ​യി​രി​ക്കാ​നാ​ണു സാധ്യത. 1994 ഒക്ടോ​ബ​റിൽ ഇംഗ്ലണ്ട്‌ “നമുക്കു നമ്മുടെ ഇംഗ്ലീഷ്‌ ബൈബിൾ നൽകിയ” മനുഷ്യ​ന്റെ 500-ാമത്തെ ജന്മവാർഷി​കം ആഘോ​ഷി​ച്ചു. ഈ വേല നിർവ​ഹി​ച്ച​തി​നു റ്റിൻഡെ​യിൽ രക്തസാ​ക്ഷി​യാ​യി. അത്‌ എന്തു​കൊ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു?

ഗ്രീക്ക്‌, ലത്തീൻ എന്നിവ​യു​ടെ പഠനത്തിൽ നല്ല അവഗാഹം നേടി​യി​രുന്ന വ്യക്തി​യാ​യി​രു​ന്നു വില്യം റ്റിൻഡെ​യിൽ. ഏതാണ്ട്‌ 21-ാമത്തെ വയസ്സിൽ, അതായത്‌ 1515 ജൂ​ലൈ​യിൽ, അദ്ദേഹ​ത്തിന്‌ ആർട്‌സ്‌ വിഷയ​ത്തിൽ ഓക്‌സ്‌ഫോർഡ്‌ സർവക​ലാ​ശാ​ലാ ബിരുദം ലഭിച്ചു. 1521 ആയപ്പോ​ഴേ​ക്കും അദ്ദേഹം റോമൻ കത്തോ​ലി​ക്കാ സഭയിൽ ഒരു പുരോ​ഹി​ത​നാ​യി. മാർട്ടിൻ ലൂഥറി​ന്റെ പ്രവർത്ത​ന​ഫ​ല​മാ​യി ജർമനി​യിൽ കത്തോ​ലി​ക്കാ സഭ ആകെ കുഴപ്പ​ത്തി​ലായ ഒരു സമയമാ​യി​രു​ന്നു അത്‌. എന്നാൽ ഹെൻട്രി VIII-ാമൻ രാജാവ്‌ അവസാനം 1534-ൽ റോമു​മാ​യി തെറ്റി​പ്പി​രി​ഞ്ഞ​തു​വരെ ഇംഗ്ലണ്ട്‌ ഒരു കത്തോ​ലി​ക്കാ രാജ്യ​മാ​യി​ത്തന്നെ നില​കൊ​ണ്ടു.

റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ നാളിൽ ഇംഗ്ലീഷ്‌ സാധാരണ ഭാഷയായി​രു​ന്നി​ട്ടും വിദ്യാ​ഭ്യാ​സ​മെ​ല്ലാം ലത്തീനി​ലാ​യി​രു​ന്നു. അതുത​ന്നെ​യാ​യി​രു​ന്നു സഭയു​ടെ​യും ബൈബി​ളി​ന്റെ​യും ഭാഷ. ജെറോ​മി​ന്റെ അഞ്ചാം നൂറ്റാ​ണ്ടി​ലെ വൾഗേറ്റ്‌ മാത്രമേ ഉപയോ​ഗി​ക്കാ​വൂ എന്ന്‌ 1546-ലെ ട്രെൻറ്‌ സുന്നഹ​ദോ​സിൽ വീണ്ടും പ്രഖ്യാ​പ​ന​മു​ണ്ടാ​യി. എന്നാൽ വിദ്യാ​സ​മ്പ​ന്നർക്കു​മാ​ത്രമേ അതു വായി​ക്കാൻ കഴിയു​മാ​യി​രു​ന്നു​ള്ളൂ. ഇംഗ്ലീ​ഷി​ലുള്ള ബൈബി​ളും അതു വായി​ക്കാ​നുള്ള സ്വാത​ന്ത്ര്യ​വും ഇംഗ്ലണ്ടു​കാർക്ക്‌ എന്തിനു നിഷേ​ധി​ക്ക​പ്പെ​ടണം? “ജെറോം ബൈബിൾ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യത്‌ മാതൃ​ഭാ​ഷ​യി​ലാ​യി​രു​ന്നു: അങ്ങനെ​യെ​ങ്കിൽ എന്തു​കൊണ്ട്‌ അതു നമുക്കും ചെയ്‌തു​കൂ​ടാ?” എന്നതാ​യി​രു​ന്നു റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ വാദം.

വിശ്വാ​സ​ത്തി​ന്റെ ഒരു ചുവടു​വ​യ്‌പ്‌

ഓക്‌സ്‌ഫോർഡി​ലെ പഠനത്തി​നും, ഒരുപക്ഷേ കേം​ബ്രി​ഡ്‌ജി​ലെ ഉപരി​പ​ഠ​ന​ത്തി​നും​ശേഷം, റ്റിൻഡെ​യിൽ ഗ്ലാസ്റ്റർഷ​യ​റിൽ ജോൺ വോൾഷി​ന്റെ യുവ​പ്രാ​യ​ക്കാ​രായ ആൺമക്കളെ രണ്ടു വർഷ​ത്തോ​ളം പഠിപ്പി​ച്ചു. ബൈബിൾ ഇംഗ്ലീ​ഷി​ലേക്കു പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്താ​നുള്ള ആഗ്രഹം അദ്ദേഹം വളർത്തി​യെ​ടു​ത്തത്‌ ഈ കാലഘ​ട്ട​ത്തി​ലാ​യി​രു​ന്നു. ഗ്രീക്കും ലത്തീനും സമാന്ത​ര​മാ​യി കൊടു​ത്തി​ട്ടുള്ള ഇരാസ്‌മ​സി​ന്റെ പുതിയ ബൈബിൾ പാഠത്തി​ന്റെ സഹായ​ത്തോ​ടെ പരിഭാ​ഷാ വൈദ​ഗ്‌ധ്യം വികസി​പ്പി​ച്ചെ​ടു​ക്കാ​നുള്ള അവസര​വും നിസ്സം​ശ​മാ​യും അദ്ദേഹ​ത്തി​നു കൈവന്നു. 1523-ൽ വോൾഷ്‌കു​ടും​ബം വിട്ട്‌ റ്റിൻഡെ​യിൽ ലണ്ടനി​ലേക്കു യാത്ര​യാ​യി. പരിഭാ​ഷാ​നിർവ​ഹ​ണ​ത്തി​നു ലണ്ടനിലെ ബിഷപ്പായ കത്‌ബർട്ട്‌ തങ്‌സ്റ്റ​ളിൽനിന്ന്‌ അനുമതി തേടണം. അതായി​രു​ന്നു യാത്രാ​ല​ക്ഷ്യം.

കോൺസ്റ്റി​റ്റ്യൂ​ഷൻസ്‌ ഓഫ്‌ ഓക്‌സ്‌ഫോർഡ്‌ എന്ന്‌ അറിയ​പ്പെ​ട്ടി​രുന്ന 1408-ലെ ഓക്‌സ്‌ഫോർഡ്‌ യോഗം കൈ​ക്കൊണ്ട വ്യവസ്ഥകൾ അനുസ​രിച്ച്‌ തങ്‌സ്റ്റ​ളിൽനി​ന്നുള്ള അനുമതി അത്യാ​വ​ശ്യ​മാ​യി​രു​ന്നു. ബിഷപ്പി​ന്റെ അനുമ​തി​യി​ല്ലാ​തെ ബൈബിൾ നാട്ടു​ഭാ​ഷ​യി​ലേക്കു പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന​തും നാട്ടു​ഭാ​ഷ​യിൽ വായി​ക്കു​ന്ന​തും പ്രസ്‌തുത വ്യവസ്ഥ​യിൻകീ​ഴിൽ നിരോ​ധി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. ഈ നിരോ​ധ​നത്തെ മറിക​ട​ക്കാൻ ധൈര്യം​കാ​ട്ടി​യ​തിന്‌, ലൊല്ലാർഡ്‌സ്‌ എന്നറി​യ​പ്പെ​ട്ടി​രുന്ന അനേകം സഞ്ചാര​പ്ര​സം​ഗ​കരെ മതഭ്ര​ഷ്ട​രാ​ക്കി ചുട്ടെ​രി​ച്ചു​കൊ​ന്നു. വൾഗേ​റ്റി​ന്റെ ഒരു ഇംഗ്ലീഷ്‌ പരിഭാ​ഷ​യായ ജോൺ വൈക്ലി​ഫി​ന്റെ ബൈബി​ളാ​യി​രു​ന്നു ഈ ലൊല്ലാർഡു​കൾ വായി​ക്കു​ക​യും വിതരണം നടത്തു​ക​യും ചെയ്‌തി​രു​ന്നത്‌. തന്റെ സഭക്കാർക്കും ഇംഗ്ലണ്ടു​കാർക്കും​വേണ്ടി ഗ്രീക്കി​ലുള്ള ക്രിസ്‌തീയ എഴുത്തു​കൾ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി ഒരു പുതിയ, പ്രാമാ​ണിക പതിപ്പു​ണ്ടാ​ക്കാ​നുള്ള സമയമാ​യെന്നു റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നു തോന്നി.

ഇരാസ്‌മ​സി​നെ പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ക്കാൻ കാര്യ​മാ​യി പ്രവർത്തിച്ച ഒരു പണ്ഡിത​നാ​യി​രു​ന്നു ബിഷപ്പ്‌ തങ്‌സ്റ്റൾ. തന്റെ തന്നെ വൈദ​ഗ്‌ധ്യ​ത്തി​നുള്ള തെളി​വാ​യി റ്റിൻഡെ​യിൽ ഇസോ​ക്രാ​റ്റ​സി​ന്റെ പ്രഭാ​ഷ​ണ​ങ്ങ​ളി​ലൊ​ന്നു പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രു​ന്നു. പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്താൻ പ്രയാ​സ​മായ ആ ഗ്രീക്കു​പാ​ഠ​ത്തി​നു തങ്‌സ്റ്റ​ളി​ന്റെ അംഗീ​കാ​രം ലഭിക്കു​ക​യും ചെയ്‌തി​രു​ന്നു. തങ്‌സ്റ്റ​ളി​ന്റെ സൗഹൃ​ദ​വും രക്ഷാകർത്തൃ​ത്വ​വും നേടാ​മെ​ന്നും തിരു​വെ​ഴു​ത്തു​കൾ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന​തി​നുള്ള തന്റെ നിർദേശം അദ്ദേഹം സ്വീക​രി​ക്കു​മെ​ന്നു​മുള്ള ഒരു അമിത ശുഭാ​പ്‌തി​വി​ശ്വാ​സ​മാ​യി​രു​ന്നു റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നത്‌. എന്നാൽ ബിഷപ്പ്‌ എന്തിനുള്ള പുറപ്പാ​ടി​ലാ​യി​രു​ന്നു?

നിരാ​ക​രണം—എന്തു​കൊണ്ട്‌?

തന്നെ പരിച​യ​പ്പെ​ടു​ത്തുന്ന ഒരു കത്തുമാ​യാണ്‌ റ്റിൻഡെ​യിൽ എത്തിയ​തെ​ങ്കി​ലും തങ്‌സ്റ്റൾ അദ്ദേഹത്തെ കാണാൻ കൂട്ടാ​ക്കി​യില്ല. അതു​കൊണ്ട്‌ ഒരു അഭിമു​ഖം ആവശ്യ​പ്പെ​ട്ടു​കൊണ്ട്‌ റ്റിൻഡെ​യിൽ എഴുതി. അവസാനം തങ്‌സ്റ്റ​ളി​നു റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നെ കാണാൻ മനസ്സാ​യോ എന്നു വ്യക്തമ​ല്ലെ​ങ്കി​ലും ‘എന്റെ ഭവനത്തി​ലെ​ങ്ങും സ്ഥലമില്ല’ എന്നൊരു മറുപ​ടി​യാ​യി​രു​ന്നു ലഭിച്ചത്‌. എന്തു​കൊ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു തങ്‌സ്റ്റൾ റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നെ മനപ്പൂർവം തഴഞ്ഞത്‌?

ലൂഥറി​ന്റെ നവീകരണ പ്രവർത്തനം യൂറോ​പ്യൻ ഭൂഖണ്ഡ​ത്തി​ലെ കത്തോ​ലി​ക്കർക്ക്‌ ഉത്‌ക​ണ്‌ഠ​യ്‌ക്കു കാരണ​മാ​കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. അതിന്റെ അലയടി​കൾ ഇംഗ്ലണ്ടി​ലും കാണാ​മാ​യി​രു​ന്നു. 1521-ൽ ഹെൻട്രി VIII-ാമൻ രാജാവ്‌ ലൂഥറി​നെ​തി​രെ പാപ്പായെ പിന്തു​ണ​ച്ചു​കൊണ്ട്‌ ശക്തമായ ഒരു പ്രബന്ധം പ്രസി​ദ്ധീ​ക​രി​ച്ചു. അതി​നോ​ടുള്ള കൃതജ്ഞ​ത​യാ​യി “വിശ്വാ​സ​സം​ര​ക്ഷകൻ” (Defender of the Faith) എന്നൊരു സ്ഥാനപ്പേർ പാപ്പാ ഹെൻട്രി​ക്കു നൽകി.a ഹെൻട്രി​യു​ടെ കർദി​നാൾ വോൾസി​യും ഇക്കാര്യ​ത്തിൽ സജീവ​മാ​യി ഉൾപ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. നിയമ​വി​രു​ദ്ധ​മാ​യി ഇറക്കു​മതി ചെയ്‌ത ലൂഥർ ഗ്രന്ഥങ്ങ​ളെ​ല്ലാം അദ്ദേഹം നശിപ്പി​ച്ചു. പാപ്പാ​യോ​ടും രാജാ​വി​നോ​ടും കർദി​നാ​ളി​നോ​ടും വിശ്വ​സ്‌ത​നായ ഒരു കത്തോ​ലി​ക്കാ ബിഷപ്പ്‌ എന്നനി​ല​യിൽ തങ്‌സ്റ്റ​ളി​നു തോന്നി, വിമത​നായ ലൂഥറി​നെ അനുകൂ​ലി​ക്കുന്ന ഏതൊരു ചിന്ത​യെ​യും അടിച്ച​മർത്തേ​ണ്ടതു തന്റെ കടമയാ​ണെന്ന്‌. റ്റിൻഡെ​യിൽ മുഖ്യ​നോ​ട്ട​പ്പു​ള്ളി​യാ​യി. എന്തു​കൊണ്ട്‌?

വോൾഷ്‌കു​ടും​ബ​ത്തോ​ടൊ​പ്പം താമസി​ച്ചി​രുന്ന സമയത്ത്‌, പ്രദേ​ശത്തെ പുരോ​ഹി​ത​ഗ​ണ​ത്തി​ന്റെ അറിവി​ല്ലാ​യ്‌മ​യ്‌ക്കും മതഭ്രാ​ന്തി​നും എതിരെ റ്റിൻഡെ​യിൽ നിർഭയം സംസാ​രി​ച്ചി​രു​ന്നു. അതി​ലൊ​രാൾ ജോൺ സ്റ്റോക്‌സ്‌ലി ആയിരു​ന്നു. റ്റിൻഡെ​യി​ലിന്‌ അദ്ദേഹത്തെ ഓക്‌സ്‌ഫോർഡിൽവ​ച്ചു​തന്നെ അറിയാ​മാ​യി​രു​ന്നു. അവസാനം കത്‌ബർട്ട്‌ തങ്‌സ്റ്റ​ളി​നു​ശേഷം ലണ്ടൻ ബിഷപ്പാ​യത്‌ അദ്ദേഹ​മാ​യി​രു​ന്നു.

“പാപ്പാ​യു​ടേ​തി​നെ​ക്കാൾ ദൈവ​നി​യമം ഇല്ലാതി​രി​ക്കു​ന്ന​താ​ണു നമുക്കു മെച്ചം” എന്നു പറഞ്ഞ ഒരു ഉന്നത പുരോ​ഹി​ത​നു​മാ​യു​ണ്ടായ ഏറ്റുമു​ട്ട​ലി​ലും റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നോ​ടുള്ള എതിർപ്പു പ്രകട​മാണ്‌. അതിനുള്ള റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ മറുപടി അവിസ്‌മ​ര​ണീ​യ​മായ ഈ വാക്കു​ക​ളി​ലാ​യി​രു​ന്നു: ‘ഞാൻ പാപ്പാ​യെ​യും പാപ്പാ​യു​ടെ നിയമ​ങ്ങ​ളെ​യും അവഗണി​ക്കു​ന്നു. ദൈവം എന്നെ കുറെ വർഷം​കൂ​ടി ജീവി​ക്കാൻ അനുവ​ദി​ച്ചാൽ, കുറച്ചു​നാ​ളു​കൾക്കകം, ഒരു ഉഴവു​കാ​രൻ കുട്ടിയെ ഞാൻ നിങ്ങ​ളെ​ക്കാൾ കൂടുതൽ തിരു​വെ​ഴു​ത്തു പരിജ്ഞാ​ന​മു​ള്ള​വ​നാ​ക്കും.’

കെട്ടി​ച്ച​മച്ച മതനി​ന്ദാ​രോ​പ​ണങ്ങൾ നിമിത്തം വോർസെസ്റ്റർ രൂപതാ അധികാ​രി​യു​ടെ മുമ്പിൽ റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നു ഹാജരാ​കേ​ണ്ടി​വന്നു. “എന്നെ അദ്ദേഹം ഭയങ്കര​മാ​യി ഭീഷണി​പ്പെ​ടു​ത്തു​ക​യും അധി​ക്ഷേ​പി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌തു” എന്നു പിൽക്കാ​ലത്ത്‌ അനുസ്‌മ​രിച്ച റ്റിൻഡെ​യിൽ “ഒരു പട്ടി”യോട്‌ എന്നപോ​ലെ​യാണ്‌ അവർ തന്നോടു പെരു​മാ​റി​യത്‌ എന്നുകൂ​ടി പറഞ്ഞു. എന്നാൽ റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നെ മതനി​ന്ദ​യ്‌ക്കു കുറ്റം​വി​ധി​ക്കാൻ തെളി​വൊ​ന്നു​മി​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു. തങ്‌സ്റ്റ​ളി​ന്റെ തീരു​മാ​നത്തെ സ്വാധീ​നി​ക്കു​ന്ന​തിന്‌ ഈ സംഗതി​ക​ളെ​ല്ലാം രഹസ്യ​മാ​യി അദ്ദേഹത്തെ അറിയി​ച്ചി​രി​ക്കാ​മെ​ന്നാ​ണു ചരി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാർ വിശ്വ​സി​ക്കു​ന്നത്‌.

ലണ്ടനിൽ ഒരു വർഷം ചെലവ​ഴി​ച്ച​ശേഷം, റ്റിൻഡെ​യിൽ ഈ നിഗമ​ന​ത്തി​ലെത്തി: “പുതിയ നിയമം പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന​തി​നു ലണ്ടനിലെ എന്റെ പ്രഭു​വി​ന്റെ കൊട്ടാ​ര​ത്തിൽ ഇടമില്ല, മാത്ര​മോ . . . അതു ചെയ്യാ​നൊ​രി​ടം ഇംഗ്ലണ്ടി​ലെ​ങ്ങു​മില്ല.” അദ്ദേഹം പറഞ്ഞതു ശരിയാ​യി​രു​ന്നു. ലൂഥറി​ന്റെ പ്രവർത്തനം ഹേതു​വാ​യി അടിച്ച​മർത്തൽ നടന്നി​രുന്ന സാഹച​ര്യ​ത്തിൽ, ഇംഗ്ലീ​ഷിൽ ഒരു ബൈബിൾ അടിച്ചി​റ​ക്കാൻ ഏത്‌ അച്ചടി​ക്കാ​ര​നാ​ണു ധൈര്യ​പ്പെ​ടുക? അതു​കൊണ്ട്‌ 1524-ൽ, റ്റിൻഡെ​യിൽ ഇംഗ്ലീഷ്‌ ചാനൽ കടന്നു. പിന്നെ ഒരിക്ക​ലും തിരി​ച്ചു​പോ​യില്ല.

യൂറോ​പ്പി​ലേക്ക്‌, പിന്നെ പുതിയ പ്രശ്‌ന​ങ്ങ​ളും

തന്റെ അമൂല്യ പുസ്‌ത​ക​ങ്ങ​ളു​മാ​യി, വില്യം റ്റിൻഡെ​യിൽ ജർമനി​യിൽ അഭയം തേടി. ലണ്ടനിലെ സ്വാധീ​ന​മുള്ള ഒരു വ്യാപാ​രി​യും തന്റെ സുഹൃ​ത്തു​മാ​യി​രുന്ന ഹംഫ്രി മൺമത്ത്‌ ദയാപു​ര​സ്സരം നൽകിയ 10 പൗണ്ടും അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ കൈവ​ശ​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. താൻ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്താൻ പരിപാ​ടി​യിട്ട ഗ്രീക്കു തിരു​വെ​ഴു​ത്തു​കൾ അച്ചടി​ക്കാൻ അന്നൊക്കെ ആ സമ്മാന​ത്തുക ഏറെക്കു​റെ മതിയാ​കു​മാ​യി​രു​ന്നു. റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നെ സഹായി​ച്ച​തി​നും, പിന്നെ ലൂഥറി​നെ അനുകൂ​ലി​ച്ചു​വെന്ന്‌ ആരോ​പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടും മൺമത്ത്‌ അറസ്റ്റു​ചെ​യ്യ​പ്പെട്ടു. ചോദ്യം​ചെ​യ്യ​പ്പെട്ട്‌ ലണ്ടൻട​വ​റിൽ തടവറ​യി​ലായ മൺമത്ത്‌ മോചി​ത​നാ​യത്‌ കർദി​നാൾ വോൾസി​യോട്‌ മാപ്പി​ര​ന്നു​തു​കൊ​ണ്ടു​മാ​ത്രം.

റ്റിൻഡെ​യിൽ ജർമനി​യിൽ കൃത്യ​മാ​യും എങ്ങോ​ട്ടാ​ണു പോയ​തെന്നു വ്യക്തമല്ല. ഹാംബർഗി​ലേക്കു പോ​യെ​ന്നും അവിടെ ഒരു വർഷം ചെലവ​ഴി​ച്ചി​രി​ക്കാ​മെ​ന്നു​മാ​ണു ചില തെളി​വു​കൾ സൂചി​പ്പി​ക്കു​ന്നത്‌. അദ്ദേഹം ലൂഥറു​മാ​യി കണ്ടുമു​ട്ടി​യോ? തീർച്ച​യില്ല. എന്നാൽ അദ്ദേഹ​വു​മാ​യി സന്ധിച്ചു​വെ​ന്നാ​ണു മൺമത്തി​നെ​തി​രായ കുറ്റാ​രോ​പണം പറയു​ന്നത്‌. ഒരുകാ​ര്യം ഉറപ്പാണ്‌: ഗ്രീക്കു തിരു​വെ​ഴു​ത്തു​കൾ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തുന്ന തിരക്കി​ലാ​യി​രു​ന്നു റ്റിൻഡെ​യിൽ. അദ്ദേഹ​ത്തി​നു കയ്യെഴു​ത്തു​പ്ര​തി​കൾ എവിടെ അച്ചടി​ച്ചു​കി​ട്ടും? അദ്ദേഹം അതു കൊ​ളോ​ണി​ലെ പീറ്റർ ക്വെന്റ​ലി​നെ ഏൽപ്പിച്ചു.

കോക്ലീ​യസ്‌ എന്നും അറിയ​പ്പെ​ടുന്ന, എതിരാ​ളി​യായ ജോൺ ഡോബ്‌നെക്ക്‌ സംഗതി​കൾ അറിയു​ന്ന​തു​വരെ കുഴപ്പ​മൊ​ന്നു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നില്ല. കോക്ലീ​യസ്‌ ഉടൻതന്നെ ഹെൻട്രി VIII-ാമന്റെ ഒരു അടുത്ത സുഹൃ​ത്തി​നു വിവരം ചോർത്തി​ക്കൊ​ടു​ത്തു. അയാൾ നേരേ ചെയ്‌തത്‌ ക്വെന്റൽ റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ പരിഭാഷ അച്ചടി​ക്കു​ന്ന​തി​നെ​തി​രെ ഒരു നിരോ​ധനം തരപ്പെ​ടു​ത്തു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു.

അച്ചടി​തീർന്ന മത്തായി​യു​ടെ സുവി​ശേ​ഷ​ത്തി​ന്റെ പേജുകൾ എടുത്തു​കൊണ്ട്‌ റ്റിൻഡെ​യി​ലും അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ സഹായി വില്യം റോയി​യും പ്രാണ​ര​ക്ഷാർഥം പലായനം ചെയ്‌തു. റൈൻ നദീയി​ലൂ​ടെ വോം​സി​ലെ​ത്തിയ അവർ അവി​ടെ​വെച്ചു തങ്ങളുടെ വേല പൂർത്തി​യാ​ക്കി. കാല​ക്ര​മ​ത്തിൽ, റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ പുതിയ നിയമ​ത്തി​ന്റെ ആദ്യ പതിപ്പി​ന്റെ 6,000 കോപ്പി​കൾ അച്ചടിച്ചു.b

എതിർപ്പി​നി​ട​യി​ലും വിജയം

പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി അച്ചടി​ക്കുക എന്നത്‌ ഒരു പ്രശ്‌നം. ബ്രിട്ട​നി​ലേക്കു ബൈബിൾ കടത്തു​ക​യെ​ന്നത്‌ മറ്റൊരു പ്രശ്‌ന​വും. ഇംഗ്ലീഷ്‌ ചാനലി​ലൂ​ടെ അവ കടത്തു​ന്നതു തടയാൻ സഭാ ഏജന്റു​മാ​രും ലൗകിക അധികാ​രി​ക​ളും ഉറച്ചി​രു​ന്നു. എന്നാൽ അനുഭാ​വി​ക​ളായ വ്യാപാ​രി​കൾ ഒരു തുണയാ​യി. തുണി​ക്കെ​ട്ടു​കൾക്കും മറ്റു ചരക്കു​കൾക്കു​മി​ട​യിൽ ഒളിപ്പി​ച്ചു​വെച്ച്‌ ഇംഗ്ലണ്ടി​ന്റെ തീര​ത്തേ​ക്കും സ്‌കോ​ട്ട്‌ലൻഡ്‌വ​രെ​യും വാല്യങ്ങൾ കടത്തി. റ്റിൻഡെ​യി​ലിന്‌ അത്‌ ഒരു പ്രോ​ത്സാ​ഹ​ന​മാ​യി. എന്നാൽ അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ പോരാ​ട്ടം തുടങ്ങി​യ​തേ​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു​ള്ളൂ.

1526 ഫെബ്രു​വരി 11-ാം തീയതി, “കെട്ടു​ക​ണ​ക്കി​നു പുസ്‌ത​കങ്ങൾ അഗ്നിക്കി​ര​യാ​ക്കു​ന്നതു കാണാൻ” കർദി​നാൾ വോൾസി​യും 36 ബിഷപ്പു​മാ​രും സഭയിലെ മറ്റു വിശിഷ്ട വ്യക്തി​ക​ളും ലണ്ടനിലെ സെൻറ്‌ പോൾസ്‌ കത്തീ​ഡ്ര​ലി​നു സമീപം ഒരുമി​ച്ചു​കൂ​ടി. അതിൽ റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ അമൂല്യ​മായ പരിഭാ​ഷ​യു​ടെ ഏതാനും പ്രതി​ക​ളും ഉണ്ടായി​രു​ന്നു. ഈ ആദ്യ പതിപ്പി​ന്റെ കേവലം രണ്ടു പ്രതികൾ ഇപ്പോ​ഴും അവശേ​ഷി​ക്കു​ന്നുണ്ട്‌. അതിൽ പൂർണ​മായ പതിപ്പ്‌ (ശീർഷ​ക​പ്പേജ്‌ ഒഴികെ) ബ്രിട്ടീഷ്‌ ലൈ​ബ്ര​റി​യി​ലുണ്ട്‌. വൈരു​ദ്ധ്യ​മെന്നു പറയട്ടെ, മറ്റേ പ്രതി സെൻറ്‌ പോൾസ്‌ കത്തീഡ്രൽ ലൈ​ബ്ര​റി​യിൽനി​ന്നു കണ്ടെടു​ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി. 71 പേജു​കളേ നഷ്ടപ്പെട്ടിരുന്നുള്ളൂ. അത്‌ അവി​ടെ​യെ​ങ്ങനെ എത്തി​യെന്ന്‌ ആർക്കും അറിയില്ല.

റ്റിൻഡെ​യിൽ അതി​ലൊ​ന്നും ലവലേശം കുലു​ങ്ങി​യില്ല. പരിഭാ​ഷ​യു​ടെ പുതിയ പതിപ്പു​ക​ളു​ടെ നിർമാ​ണ​വു​മാ​യി അദ്ദേഹം മുന്നോ​ട്ടു​പോ​യി. എന്നാൽ ഇംഗ്ലണ്ടി​ലെ പുരോ​ഹി​ത​ന്മാർ അവയെ​ല്ലാം ആസൂ​ത്രി​ത​മാ​യി കണ്ടു​കെട്ടി കത്തിച്ചു​ക​ളഞ്ഞു. പിന്നെ തങ്‌സ്റ്റൾ അടവുകൾ മാറ്റി. കത്തിച്ചു​ക​ള​യു​ന്ന​തി​നാ​യി പുതിയ നിയമം ഉൾപ്പെടെ റ്റിൻഡെ​യിൽ എഴുതിയ ഏതു പുസ്‌ത​ക​വും വാങ്ങു​ന്ന​തിന്‌ അഗസ്റ്റിൻ പക്കിങ്‌ടൻ എന്നു പേരായ ഒരു വ്യാപാ​രി​യു​മാ​യി അദ്ദേഹം ഒരു കരാറു​വെച്ചു. പക്കിങ്‌ട​നാ​കട്ടെ, റ്റിൻഡെ​യി​ലു​മാ​യും ഒരു കരാറി​ലേർപ്പെട്ടു. ഹാലി​യു​ടെ ക്രോ​ണി​ക്കിൾ ഇങ്ങനെ പറയുന്നു: “ബിഷപ്പി​നു പുസ്‌ത​ക​വും പക്കിങ്‌ടനു നന്ദിയും റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നു പണവും ലഭിച്ചു. പിന്നീടു കൂടുതൽ പുതിയ നിയമങ്ങൾ അച്ചടി​ച്ച​പ്പോൾ, ഇംഗ്ലണ്ടി​ലേക്ക്‌ അതിന്റെ ഒരു കനത്ത പ്രവാ​ഹം​ത​ന്നെ​യു​ണ്ടാ​യി.”

റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ പരിഭാഷ പുരോ​ഹി​ത​ന്മാ​രു​ടെ കടുത്ത എതിർപ്പി​നി​ര​യാ​യത്‌ എന്തു​കൊണ്ട്‌? വിശുദ്ധ പാഠത്തി​നു​മേൽ നിഴൽവീ​ഴ്‌ത്തുന്ന മട്ടിലു​ള്ള​താ​യി​രു​ന്നു ലത്തീൻ വൾഗേറ്റ്‌. അതേസ​മയം, ഇംഗ്ലീ​ഷു​കാർക്ക്‌ ഇദം​പ്ര​ഥ​മ​മാ​യി വ്യക്തമായ ഭാഷയിൽ ബൈബിൾസ​ന്ദേശം പകർന്നു​കൊ​ടു​ക്കു​ന്ന​താ​യി​രു​ന്നു മൂല​ഗ്രീ​ക്കിൽനി​ന്നു റ്റിൻഡെ​യിൽ നടത്തിയ വിവർത്തനം. ഉദാഹ​ര​ണ​ത്തിന്‌, 1 കൊരി​ന്ത്യർ 13-ാം അധ്യാ​യ​ത്തിൽ, അഗാപെ എന്ന ഗ്രീക്കു പദത്തിനു റ്റിൻഡെ​യിൽ “ഔദാ​ര്യം” എന്നതി​നു​പ​കരം “സ്‌നേഹം” തിര​ഞ്ഞെ​ടു​ത്തു. പള്ളി​ക്കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങൾക്കു​പ​കരം ആരാധകർ എന്നു ധ്വനി​പ്പി​ക്കാൻ “പള്ളി” എന്നല്ല, “സഭ” എന്നു വേണ​മെ​ന്നാ​യി​രു​ന്നു അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ വാദം. എന്നിരു​ന്നാ​ലും “പുരോ​ഹി​തൻ” എന്നതി​നു​പ​കരം “മൂപ്പൻ” എന്നും “പ്രായ​ശ്ചി​ത്തം ചെയ്യുക” എന്നതി​നു​പ​കരം “അനുത​പി​ക്കുക” എന്നും ഉപയോ​ഗിച്ച്‌ പുരോ​ഹി​ത​വർഗ​ത്തിന്‌ ഉണ്ടെന്നു കരുതി​യി​രുന്ന പൗരോ​ഹി​ത്യ അധികാ​രങ്ങൾ നീക്കി​ക്കളഞ്ഞ റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ പരിഷ്‌ക​ര​ണ​പ്ര​വൃ​ത്തി​യാ​യി​രു​ന്നു പുരോ​ഹി​ത​ന്മാർക്കു സഹിക്കാ​നാ​വാഞ്ഞ അവസാ​നത്തെ സംഗതി. “ശുദ്ധീ​ക​ര​ണ​സ്ഥലം ഇല്ല; അപ്പോൾ കുമ്പസാ​രം കേട്ട്‌ പ്രായ​ശ്ചി​ത്തം നിശ്ചയി​ക്കേ​ണ്ട​തില്ല. അതു​കൊ​ണ്ടു തകർന്നു​വീ​ണ​തോ സഭയുടെ സമ്പത്തി​നും ശക്തിക്കു​മുള്ള രണ്ട്‌ അടിസ്ഥാ​നങ്ങൾ” എന്ന്‌ ഇതേപ്പറ്റി ഡേവിഡ്‌ ഡാനി​യേൽ പറയുന്നു. (വില്യം റ്റിൻഡെ​യിൽ—ഒരു ജീവി​തകഥ, ഇംഗ്ലീഷ്‌) അതായി​രു​ന്നു റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ പരിഭാഷ മുഖാ​ന്തരം ഉയർന്ന വെല്ലു​വി​ളി. എന്നാൽ അദ്ദേഹം തിര​ഞ്ഞെ​ടുത്ത ആ വാക്കു​ക​ളു​ടെ കൃത്യ​ത​യ്‌ക്ക്‌ ആധുനിക പണ്ഡിത​ന്മാ​രു​ടെ പൂർണ അംഗീ​കാ​ര​മുണ്ട്‌.

അൻറ്‌വർപ്‌, ഒറ്റി​ക്കൊ​ടു​ക്കൽ, മരണം

1526-നും 1528-നുമി​ട​യിൽ റ്റിൻഡെ​യിൽ അൻറ്‌വർപി​ലേക്കു താമസം മാറ്റി. അവിടു​ത്തെ ഇംഗ്ലീ​ഷു​കാ​രായ വ്യാപാ​രി​ക​ളു​ടെ​യി​ട​യിൽ അദ്ദേഹ​ത്തി​നു സുരക്ഷി​ത​ത്വം തോന്നി. അവി​ടെ​വെ​ച്ചാ​യി​രു​ന്നു പാരബ്‌ൾ ഓഫ്‌ ദ വിക്കഡ്‌ മാമൻ, ദി ഒബീഡി​യൻസ്‌ ഓഫ്‌ എ ക്രിസ്റ്റ്യൻ മാൻ, ദ പ്രാക്ടീസ്‌ ഓഫ്‌ പ്രി​ലേ​റ്റ്‌സ്‌ എന്നിവ അദ്ദേഹം എഴുതി​യത്‌. റ്റിൻഡെ​യിൽ തന്റെ പരിഭാ​ഷ​വേല തുടർന്നു​കൊ​ണ്ടി​രു​ന്നു. എബ്രായ തിരു​വെ​ഴു​ത്തു​ക​ളു​ടെ ഇംഗ്ലീഷ്‌ പരിഭാ​ഷ​യിൽ യഹോവ എന്ന ദൈവ​നാ​മം ആദ്യമാ​യി ഉപയോ​ഗി​ച്ചത്‌ റ്റിൻഡെ​യി​ലാ​യി​രു​ന്നു. പ്രസ്‌തുത നാമം അതിൽ 20-ലധികം പ്രാവ​ശ്യം പ്രത്യ​ക്ഷ​പ്പെ​ടു​ന്നുണ്ട്‌.

അൻറ്‌വർപി​ലെ തന്റെ സുഹൃ​ത്തും ഉപകാ​രി​യു​മായ തോമസ്‌ പൊയൻറ്‌സു​മൊ​ത്തു റ്റിൻഡെ​യിൽ താമസിച്ച കാലമ​ത്ര​യും വോൾസി​യു​ടെ​യും അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ ചാരന്മാ​രു​ടെ​യും ഉപജാ​പ​ങ്ങ​ളിൽനിന്ന്‌ അദ്ദേഹം സുരക്ഷി​ത​നാ​യി​രു​ന്നു. രോഗി​ക​ളോ​ടും ദരി​ദ്ര​രോ​ടും അദ്ദേഹം കാട്ടിയ പരിഗണന അദ്ദേഹത്തെ പ്രശസ്‌ത​നാ​ക്കി. ഒടുവിൽ, ഇംഗ്ലീ​ഷു​കാ​ര​നായ ഹെൻട്രി ഫിലി​പ്‌സ്‌ ഉപായ​ത്തിൽ റ്റിൻഡെ​യി​ലി​ന്റെ ഹൃദയം കവർന്നു സുഹൃ​ത്താ​യി​ത്തീർന്നു. അതിന്റെ ഫലമായി, 1535-ൽ, റ്റിൻഡെ​യിൽ ഒറ്റി​ക്കൊ​ടു​ക്ക​പ്പെട്ടു. അതേത്തു​ടർന്ന്‌ അദ്ദേഹത്തെ ബ്രസ്സൽസി​നു വടക്കു പത്തു കിലോ​മീ​റ്റർ അകലെ​യുള്ള വിൽവോർഡ്‌ കാസ്‌ലി​ലേക്കു കൊണ്ടു​പോ​കു​ക​യും ചെയ്‌തു. അവിടെ അദ്ദേഹം 16 മാസ​ത്തോ​ളം ബന്ധനസ്ഥ​നാ​യി.

ഫിലി​പ്‌സി​നെ വാടക​യ്‌ക്കെ​ടു​ത്തത്‌ ആരെന്നു തിട്ടമാ​യി പറയാ​നാ​വില്ല. എന്നാൽ സംശയ​ത്തി​ന്റെ വിരൽ ചൂണ്ടു​ന്നത്‌ ബിഷപ്പ്‌ സ്റ്റോക്‌സ്‌ലി​യു​ടെ നേർക്കാണ്‌. ലണ്ടനിൽ “മതനിന്ദ”കരുടെ പുസ്‌തകം കത്തിക്കു​ന്ന​തിൽ തിര​ക്കോ​ടെ ഏർപ്പെ​ട്ടി​രുന്ന വ്യക്തി​യാ​യി​രു​ന്നു അദ്ദേഹം. 1539-ൽ മരണശ​യ്യ​യിൽവെച്ച്‌ “തന്റെ ആയുഷ്‌കാ​ല​ത്തി​നി​ട​യിൽ അമ്പതു മതനി​ന്ദ​കരെ തനിക്കു ചുട്ടെ​രി​ക്കാ​നാ​യ​തിൽ സ്റ്റോക്‌സ്‌ലി ആഹ്ലാദം​കൊ​ണ്ടു”വെന്ന്‌ ഡബ്ലിയു. ജെ. ഹീറ്റൻ ദ ബൈബിൾ ഓഫ്‌ ദ റിഫോർമേഷൻ എന്ന പുസ്‌ത​ക​ത്തിൽ പറയുന്നു. അതി​ലൊ​രു​വ​നാ​യി​രു​ന്നു വില്യം റ്റിൻഡെ​യിൽ. 1536 ഒക്ടോ​ബ​റിൽ, അദ്ദേഹത്തെ കഴുത്തു കുരു​ക്കി​ക്കൊന്ന്‌ ശരീരം പരസ്യ​മാ​യി ചുട്ടെ​രി​ച്ചു.

ഫിലി​പ്‌സും അംഗമാ​യി​രുന്ന കാത്തലിക്‌ ലൂവെയ്‌ൻ സർവക​ലാ​ശാ​ല​യിൽനി​ന്നു ദൈവ​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തിൽ ഡോക്ട​റേറ്റ്‌ നേടിയ മൂന്നു പ്രമു​ഖ​രാ​യി​രു​ന്നു റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നെ വിചാരണ ചെയ്‌ത കമ്മീഷ​നി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നത്‌. റ്റിൻഡെ​യി​ലി​നെ മതനി​ന്ദ​യ്‌ക്കു കുറ്റം​വി​ധിച്ച്‌ അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ പൗരോ​ഹി​ത്യ അധികാ​രങ്ങൾ എടുത്തു​ക​ള​യുന്ന ചടങ്ങു വീക്ഷി​ക്കാൻ ലൂവെ​യ്‌നിൽനി​ന്നുള്ള അധ്യാ​പ​ക​രായ ഈ മൂന്നു പുരോ​ഹി​ത​ന്മാ​രും മൂന്നു ബിഷപ്പു​മാ​രും മറ്റു ശ്രേഷ്‌ഠ വ്യക്തി​ക​ളും സന്നിഹി​ത​രാ​യി​രു​ന്നു. ഏതാണ്ട്‌ 42-ാം വയസ്സിൽ അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ ജീവ​നൊ​ടു​ങ്ങി​യ​തിൽ എല്ലാവ​രും ആഹ്ലാദി​ച്ചു.

ജീവച​രി​ത്ര​കാ​ര​നായ റോബർട്ട്‌ ഡിമേ​യസ്‌ നൂറി​ല​ധി​കം​വർഷ​ങ്ങൾക്കു​മുമ്പ്‌ ഇങ്ങനെ പറഞ്ഞു: “നിർഭ​യ​മായ സത്യസ​ന്ധ​ത​യ്‌ക്ക്‌ എക്കാല​ത്തേ​ക്കും പേരു​കേ​ട്ട​വ​നാ​യി​രു​ന്നു റ്റിൻഡെ​യിൽ.” ലണ്ടനിൽ സ്റ്റോക്‌സ്‌ലി ചുട്ടെ​രി​ച്ചു​കൊന്ന തന്റെ സഹകാ​രി​യായ ജോൺ ഫ്രിത്തിന്‌ റ്റിൻഡെ​യിൽ എഴുതി: “എന്റെ മനസ്സാ​ക്ഷി​ക്കു വിരു​ദ്ധ​മാ​യി ദൈവ​വ​ച​ന​ത്തി​ന്റെ ഒരക്ഷരം​പോ​ലും ഞാനൊ​രി​ക്ക​ലും മാറ്റി​യി​ട്ടില്ല. ഇനിയി​പ്പോൾ സുഖസൗ​ക​ര്യ​ങ്ങ​ളോ ബഹുമ​തി​യോ സമ്പത്തോ ലഭിച്ചാൽത്ത​ന്നെ​യും ഇന്നും ഞാനതു ചെയ്യില്ല.”

ഇംഗ്ലണ്ടി​ലെ ജനങ്ങൾക്ക്‌ എളുപ്പം മനസ്സി​ലാ​ക്കാ​വുന്ന ഒരു ബൈബിൾ ലഭ്യമാ​ക്കു​ന്ന​തി​ന്റെ പദവി​ക്കു​വേണ്ടി വില്യം റ്റിൻഡെ​യിൽ തന്റെ ജീവി​ത​മർപ്പി​ച്ചത്‌ അങ്ങനെ​യാ​യി​രു​ന്നു. എന്തൊരു വിലയാ​യി​രു​ന്നു അദ്ദേഹ​ത്തിന്‌ ഒടു​ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്നത്‌—എന്നാൽ എന്തൊരു അമൂല്യ സമ്മാനം!

[അടിക്കു​റി​പ്പു​കൾ]

[29-ാം പേജിലെ ചതുരം]

ആദിമ പരിഭാ​ഷ​കൾ

സാധാ​ര​ണ​ക്കാ​രു​ടെ ഭാഷയി​ലേക്കു ബൈബിൾ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന​തി​നു​വേണ്ടി റ്റിൻഡെ​യിൽ നടത്തിയ അഭ്യർഥന ന്യായ​ര​ഹി​ത​മാ​യി​രു​ന്നില്ല, അതിനു​മുമ്പ്‌ ആരും ചെയ്യാഞ്ഞ ഒരു കാര്യ​വു​മാ​യി​രു​ന്നില്ല. പത്താം നൂറ്റാ​ണ്ടിൽ ആംഗ്ലോ-സാക്‌സ​നി​ലേക്കു ബൈബിൾ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രു​ന്നു. ലത്തീനിൽനി​ന്നു പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തിയ ബൈബി​ളു​കൾ 15-ാം നൂറ്റാ​ണ്ടി​ന്റെ അവസാ​ന​ത്തിൽ യൂറോ​പ്പിൽ നിർവി​ഘ്‌നം വിതര​ണം​ചെ​യ്യ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു: ജർമൻ (1466), ഇറ്റാലി​യൻ (1471), ഫ്രഞ്ച്‌ (1474), ചെക്ക്‌ (1475), ഡച്ച്‌ (1477), കാറ്റാലൻ (1478). 1522-ൽ മാർട്ടിൻ ലൂഥർ ജർമൻ ഭാഷയിൽ പുതിയ നിയമം പ്രസി​ദ്ധീ​ക​രി​ച്ചു. അതേകാ​ര്യം ചെയ്യാൻ ഇംഗ്ലണ്ടി​നെ അനുവ​ദി​ക്കാ​ത്ത​തെ​ന്തു​കൊണ്ട്‌ എന്നേ റ്റിൻഡെ​യിൽ ചോദി​ച്ചു​ള്ളൂ.

[26-ാം പേജിലെ ചിത്ര​ത്തിന്‌ കടപ്പാട]

Bible in the background: © The British Library Board; William Tyndale: By kind permission of the Principal, Fellows and Scholars of Hertford College, Oxford