IL-​Moffa—Ħabiba u Għadu!

MINN KITTIEB GĦAL STENBAĦ! FL-​ISVEZJA

Hemm moffa li ssalva l-​ħajjiet; oħra li toqtol. Hemm dik li tagħti togħma lill-​ġobon u l-​inbid; oħra li tivvelena l-​ikel. Hemm moffa li tikber fuq iz-​zkuk; oħra li timla l-​kmamar tal-​banju u l-​kotba. Fil-​fatt, il-​moffa tinsab kullimkien—l-​ispori (ċelluli tat-​tnissil qishom żrieragħ) jistgħu jkunu għaddejjin minn imnifsejk int u taqra din is-​sentenza.

JEKK taħseb li l-​moffa mhix qiegħda kulfejn tħares madwarek, ħalli biċċa ħobż tiġri xi mkien, anki fil-​friġġ. Fi żmien qasir, din trabbi kisja sufija—il-​moffa!

X’Inhi l-​Moffa?

Il-​moffa tappartjeni lit-​taqsima tal-​Fungi, li fiha iktar minn 100,000 speċi, inkluż it-​tinwir, il-​faqqiegħ, is-​sadid tal-​pjanti, u l-​ħmira. Hemm mitt fungu biss magħruf li jmarrad lill-​bnedmin u l-​annimali. Ħafna oħrajn għandhom irwol vitali fil-​katina taʼ l-​ikel—dawn iħollu materjal organiku mejjet, u b’hekk jirriċiklaw l-​elementi essenzjali b’tali mod li l-​pjanti jkunu jistgħu jużawhom. Jerġaʼ oħrajn jaħdmu id f’id mal-​pjanti billi jgħinuhom jassorbu sustanzi nutrittivi mill-​ħamrija. U oħrajn huma parassiti.

Il-moffa tibda ħajjitha bħala spora mikroskopika li tinġarr mill-​kurrenti taʼ l-​arja. Jekk l-​ispora tinżel fuq sors adattat taʼ l-​ikel li jkollu, fost affarijiet oħrajn, it-​temperatura u l-​livell t’umdità li hemm bżonn, l-​ispora tinbet u tifforma ċelluli qishom ħjut imsejħin hyphae. Dawn jifformaw ġabra sufija u mħabbla li tissejjaħ miċelju. Din hi l-​moffa li naraw b’għajnejna. Il-​moffa tistaʼ wkoll tkun qisha ħmieġ jew tebgħa, bħal meta tifforma fil-​fili bejn il-​madum tal-​kamra tal-​banju.

Il-moffa hija esperta tar-​riproduzzjoni. Fil-​moffa komuni tal-​ħobż, Rhizopus stolonifer, it-​tikek żgħar suwed huma l-​isporanġ li jkun fihom l-​ispori. Tikka waħda biss ikun fiha iktar minn 50,000 spora, li kull waħda minnhom tistaʼ tipproduċi mijiet taʼ miljuni taʼ spori ġodda f’temp taʼ ftit jiem! U jekk ikollha l-​kundizzjonijiet neċessarji, il-​moffa tikber sewwa fi ktieb, fuq żarbuna, jew mal-​karta li tiksi l-​ħajt daqskemm tikber fuq zokk fil-​foresta.

II-moffa kif “tiekol”? Din m’hijiex bħall-​annimali u l-​bnedmin, li l-​ewwel jieklu u mbagħad jassorbu l-​ikel tagħhom permezz tad-​diġestjoni. Il-​moffa spiss taqleb il-​proċess. Meta molekuli organiċi jkunu kbar jew diffiċli wisq biex tikolhom il-​moffa, din bil-​mod il-​mod terħi enzimi tad-​diġestjoni li jibdlu l-​molekuli f’partijiet iktar sempliċi, u mbagħad tassorbihom. Barra minn hekk, peress li l-​moffa ma tistax tiċċaqlaq biex tfittex l-​ikel, din ikollha tgħix fl-​ikel tagħha.

Il-moffa tistaʼ tipproduċi sustanzi tossiċi msejħin mikotoksin, li jistgħu jikkaġunaw reazzjonijiet ħżiena kemm fil-​bnedmin u kemm fl-​annimali. Wieħed jistaʼ jiġi f’kuntatt magħhom billi jiġbidhom il-​ġewwa man-​nifs, jiblagħhom, jew imisshom mal-​ġilda. Imma l-​moffa mhux dejjem tagħmel il-​ħsara, għax din għandha karatteristiki utli ħafna.

Il-​Benefiċċji tal-​Moffa

Fl-​1928, ix-​xjenzat Alexander Fleming osserva b’kumbinazzjoni li l-​moffa ħadra tistaʼ toqtol il-​mikrobi. Din il-​moffa, li iktar tard ġiet identifikata bħala Penicillium notatum, kienet toqtol il-​batterji imma ma tagħmilx ħsara lill-​bnedmin u l-​annimali. Din l-​iskoperta wasslet għall-​iżvilupp tal-​penisilin, imsejjaħ ‘l-​iktar ħaġa li salvat ħajjiet minn kwalunkwe ħaġa oħra fil-​mediċina moderna.’ Għal xogħolhom, Fleming u r-​riċerkaturi Howard Florey u Ernst Chain ngħataw il-​premju Nobel għall-​mediċina fl-​1945. Minn dakinhar ’l hawn ġew żviluppati sustanzi mediċinali oħrajn mill-​moffa, fosthom drogi li jintużaw għat-​trattament taʼ l-​għoqod fid-​demm, il-​migranja, u l-​marda taʼ Parkinson.

Il-moffa kienet ukoll barka għall-​palat. Ħu l-​ġobon, per eżempju. Kont taf li t-​togħma unika tal-​Brie, il-​Camembert, id-​Danish blue, il-​Gorgonzola, ir-​Roquefort, u l-​iStilton ġejja minħabba ċerti speċi tal-​moffa Penicillium? Bl-​istess mod, is-​salami, is-​soy sauce, u l-​birra jsiru b’ċerti tipi taʼ moffa.

Dan japplika wkoll għall-​inbid. Meta ċertu għeneb jinħasad fi żmienu u jkun hemm biżżejjed fungi fuq kull għanqud, dawn jistgħu jintużaw biex jipproduċi nbejjed ħelwin u delizzjużi għal wara l-​ikel. Il-​moffa Botrytis cinerea tħaddem iz-​zokkor fl-​għeneb u ttejjeb it-​togħma. Fil-​kantina fejn ikun hemm l-​inbid, il-​moffa Cladosporium cellare tkompli ttejjeb it-​togħma waqt li l-​inbid ikun qed jimmatura. Dawk li jagħmlu l-​inbid fl-​Ungerija għandhom qawl li fi ftit kliem ifisser: ‘Moffa tajba tagħmel inbid tajjeb.’

Meta l-​Moffa Ssir Għadu

Il-​karatteristiki taʼ ċerti mofof li jagħmlu l-​ħsara għandhom storja twila. Fis-​sitt seklu Q.E.K., l-​Assirjani użaw il-​moffa Claviceps purpurea biex jivvelenaw il-​bjar taʼ l-​għedewwa tagħhom​—forma taʼ gwerra bijoloġika taʼ l-​antik. Fil-​Medju Evu, din l-​istess moffa, li kultant tifforma fuq ir-​rye (pjanta ċereali), kienet tagħti lil ħafna nies attakki epilettiċi, ħruq qawwi, kankrena, u alluċinazzjonijiet. Din il-​marda issa tissejjaħ ergotiżmu.

L-​iktar sustanza qawwija li tikkaġuna lkanċer hi magħrufa bħala aflatoksin—sustanza tossika prodotta mill-​moffa. F’pajjiż wieħed fl-​Asja, 20,000 ruħ imutu kull sena minħabba l-​aflatoksin. Din it-​taħlita qattiela ntużat f’armi bijoloġiċi taʼ żmienna.

Madankollu, fil-​ħajja taʼ kuljum is-​sintomi li jirriżultaw meta tiġi f’kuntatt mal-​mofof komuni ma jheddux is-​saħħa b’mod serju; pjuttost idejquk. “Ħafna mill-​mofof, anki jekk jinxtammu, ma jagħmlux ħsara,” tgħid il-​UC Berkeley Wellness Letter. In-​nies li ġeneralment il-​moffa teffettwahom ħażin jinkludu dawk b’kundizzjonijiet mhux normali fil-​pulmun bħall-​ażżma, individwi b’allerġiji, dawk li huma sensittivi għal ċerti sustanzi kimiċi, jew li għandhom sistema taʼ immunità dgħajfa; u bdiewa li għandhom mnejn jiġu f’kuntatt m’ammonti enormi taʼ moffa. It-​tfal żgħar u x-​xjuħ ukoll jistgħu jkunu iktar sensittivi għall-​effetti tal-​moffa.

Skond id-​Dipartiment taʼ Kalifornja għas-​Servizzi tas-​Saħħa fl-​Istati Uniti, il-​moffa tistaʼ tikkaġuna s-​sintomi li ġejjin: ‘Problemi tan-​nifs, bħat-​tħarħir, diffikultà fin-​nifs, u qtugħ taʼ nifs; imnieħer u sinus misdudin; irritazzjoni fl-​għajnejn (ħruq, dmugħ, jew ħmura fl-​għajnejn); sogħla xotta u tqaħqiħ; irritazzjoni fl-​imnieħer jew fil-​griżmejn; raxx jew irritazzjoni tal-​ġilda.’

Il-​Moffa u l-​Bini

F’xi pajjiżi spiss tismaʼ dwar skejjel li jingħalqu jew dwar nies li jkollhom joħorġu minn djarhom jew mill-​uffiċċji biex titneħħa l-​moffa u jilqgħulha bil-​quddiem. Fil-​bidu taʼ l-​2002, il-​Mużew taʼ l-​Arti Moderna fi Stokkolma, l-​Isvezja, li kien għadu kemm fetaħ, kellu jingħalaq minħabba l-​moffa. Biex titneħħa l-​moffa ntefqu kważi żewġ miljun lira Maltija! Din il-​problema għala saret iktar komuni dan l-​aħħar?

It-tweġiba tinvolvi żewġ fatturi ewlenin: il-​materjali tal-​bini u l-​mod kif inhu pjanat. Fis-​snin reċenti l-​materjali tal-​bini inkludew prodotti li jiġu iktar effettwati mill-​moffa. Per eżempju, hemm il-​ħitan li jkunu magħmulin minn diversi saffi taʼ karti mwaħħlin maʼ qalba iebsa tal-​ġibs. Il-​qalba żżomm l-​umdità. Għalhekk, jekk dan il-​materjal jibqaʼ mxarrab għal żmien twil, l-​ispori tal-​moffa jistgħu jinbtu u jikbru, u jieklu l-​karta fil-​ħajt.

Inbidel ukoll il-​mod kif il-​bini jiġi pjanat li jsir. Qabel is-​snin 70, ħafna bini fl-​Istati Uniti u f’ħafna pajjiżi oħrajn ma kienx bħall-​bini iktar modern, mibni biex jilqaʼ sewwa s-​sħana u l-​kesħa u biex ma jkunx hemm kurrenti t’arja. Il-​bidliet saru minħabba x-​xewqa li l-​bini jkun iktar ekonomiku billi kemm jistaʼ jkun ma jintilfux is-​sħana u l-​frisk taʼ ġewwa u jitnaqqas il-​kurrent t’arja li jidħol. Allura issa meta jidħol l-​ilma, dan għandu t-​tendenza li jdum iktar u jġiegħel lill-​moffa tikber. Hemm soluzzjoni għal din il-​problema?

L-iktar mod effettiv biex issolvi, jew għallinqas tnaqqas, il-​problemi tal-​moffa hu li żżomm kulma għandek ġewwa nadif u xott u żżomm il-​livell t’umdità baxx. Jekk tinġemaʼ l-​umdità xi mkien, nixxef il-​post kompletament u agħmel il-​bidliet jew it-​tiswijiet neċessarji ħalli l-​ilma ma jkunx jistaʼ jerġaʼ jinġemaʼ. Per eżempju, żomm il-​bejt u l-​kanali għall-​ilma tax-​xita nodfa u f’kundizzjoni tajba. U ara li l-​art madwar il-​bini tkun imżerżqa b’tali mod li titfaʼ l-​ilma ’l bogħod mill-​bini ħalli l-​ilma ma jinġabarx madwar il-​pedament. Jekk għandek l-​arja kundizzjonata, kun ċert li xejn ma jimblokka l-​pajpijiet minfejn joħroġ l-​ilma, u żommhom nodfa.

“Biex tikkontrolla l-​moffa huwa fundamentali li tikkontrolla l-​umdità,” jgħid sors t’awtorità. Miżuri sempliċi jistgħu jiffrankaw lilek u lill-​familja tiegħek milli tiffaċċjaw l-​effetti negattivi tal-​moffa. F’ċerti modi, il-​moffa hi bħan-​nar. Tistaʼ tagħmel il-​ħsara, imma tistaʼ wkoll tkun tassew utli. Ħafna jiddependi minn kif nużawha u nikkontrollawha. M’għandniex xi ngħidu, għad għandna ħafna x’nitgħallmu dwar il-​moffa. Imma l-​għarfien dwar il-​ħolqien meraviljuż t’Alla żgur li hu taʼ benefiċċju għalina.

[Kaxxa/Stampa f’paġna 14, 15]

IL-​MOFFA FI ŻMINIJIET BIBLIĊI?

Il-​Bibbja ssemmi l-​“mard tal-​ġdiem f’xi dar,” jiġifieri fil-​bini stess. (Levitiku 14:​34-48) Ġie suġġerit li dan il-​fenomenu, imsejjaħ ukoll “ġdiem li jherri,” kien forma taʼ tinwir jew moffa, imma dwar dan m’hemmx ċertezza. Hu x’inhu l-​każ, il-​liġi t’Alla tat istruzzjonijiet lis-​sidien tad-​djar biex ineħħu l-​ġebel infettat, joborxu d-​dar kollha minn ġewwa, u jarmu l-​materjal kollu li jidher li jistaʼ jkun kontaminat barra l-​belt “f’post imniġġes.” Jekk il-​ġdiem jerġaʼ joħroġ, id-​dar kollha kellha tiġi dikjarata mniġġsa, tiġġarraf, u tintrema. Ġeħova ta istruzzjonijiet dettaljati li rriflettew l-​imħabba kbira għan-​nies tiegħu u għas-​saħħa fiżika tagħhom.

[Stampa f’paġna 13]

Il-​mediċini meħudin mill-​moffa salvaw ħafna ħajjiet

[Stampa f’paġna 15]

Il-​ġibs u l-​vinil jistgħu jiġimgħu l-​umdità, li mbagħad iġġiegħel il-​moffa tikber