Ktieb li Tistaʼ Tafdah l-​1 Parti

L-​Eġittu fl-​Istorja tal-​Bibbja

Il-​Bibbja nkitbet matul perijodu taʼ xi 1,600 sena. L-​istorja u l-​profeziji tagħha huma konnessi maʼ sebaʼ qawwiet dinjin: l-​Eġittu, l-​Assirja, Babilonja, il-​Medo-​Persja, il-​Greċja, Ruma, u l-​Anglo-​Amerika. Kull waħda minn dawn il-​qawwiet se tiġi kunsidrata f’sensiela taʼ sebaʼ artikli. B’liema mira? Biex jintwera li l-​Bibbja hi taʼ min jafdaha u ispirata minn Alla u li l-​messaġġ tagħha hu wieħed taʼ tama li t-​tbatija kaġunata mill-​ħakma ħażina tal-​bniedem se tintemm.

L-​EĠITTU, magħruf għall-​piramidi tiegħu u għax-​Xmara Nil, kien l-​ewwel qawwa dinjija fl-​istorja tal-​Bibbja. Fi ħdanu ġie fformat il-​ġens t’Iżrael. Mosè, li niżżel bil-​miktub l-​ewwel ħames kotba tal-​Bibbja, twieled u ħa l-​edukazzjoni tiegħu fl-​Eġittu. Jappoġġaw l-​istorja sekulari u l-​arkeoloġija dak li kiteb Mosè dwar dan il-​pajjiż tal-​qedem? Ikkunsidra xi eżempji.

Storja taʼ Min Jafdaha

Titli u termini. Spiss jintwera kemm l-​istorja tkun eżatta mid-​dettalji li jkun fiha—id-​drawwiet, l-​etikett, l-​ismijiet u t-​titli tal-​uffiċjali, u affarijiet bħal dawn. Huma l-​kotba tal-​Ġenesi u l-​Eżodu, l-​ewwel żewġ kotba tal-​Bibbja, eżatti f’dan? Rigward ir-​rakkont tal-​Ġenesi dwar Ġużeppi, wieħed mill-​ulied subien tal-​patrijarka Ġakobb, kif ukoll dwar il-​ktieb Bibliku tal-​Eżodu, J. Garrow Duncan jgħid fil-​ktieb tiegħu New Light on Hebrew Origins: “[Il-​kittieb Bibliku] kien familjari sew mal-​lingwa, id-​drawwiet, it-​twemmin, il-​ħajja rjali, u l-​etikett u l-​awtoritajiet tal-​Eġittu.” Hu jżid: “[Il-​kittieb] juża sew it-​titlu xieraq u jużah eżatt skont il-​perijodu li fih ġie użat. . . . Fil-​fatt, xejn ma jagħti prova iktar konvinċenti fit-​Testment il-​Qadim dwar l-​għarfien eżatt tal-​affarijiet Eġizzjani, u dwar kemm tistaʼ tafda tassew lill-​kittieba, mill-​użu tal-​kelma Fargħun f’perijodi differenti.” Duncan jgħid ukoll: “Meta [l-​kittieb] jikteb dwar il-​fatt li l-​karattri involuti jmorru quddiem il-​Fargħun, hu jikteb li użaw l-​etikett irjali adattat u d-​diskors xieraq.”

Kif kienu jagħmlu l-​briks. Matul il-​perijodu li l-​Iżraelin kienu fil-​jasar fl-​Eġittu, huma għamlu l-​briks mit-​tafal imħallat mat-​tiben, li kien iservi bħala materjal li jgħaqqad. (Eżodu 1:14; 5:6-​18)a Xi snin ilu, il-​ktieb Ancient Egyptian Materials and Industries kien jgħid: “Ma tantx hemm postijiet li fihom [kienu jsiru l-​briks] iktar milli fl-​Eġittu, fejn il-​briks imnixxfin fix-​xemx għadhom, bħalma dejjem kienu, il-​materjal tal-​bini li hu karatteristiku għall-​pajjiż.” Il-​ktieb isemmi wkoll “il-​prattika Eġizzjana li fiha jużaw it-​tiben biex jagħmlu l-​briks,” u għalhekk jappoġġa dan id-​dettall miżjud imniżżel bil-​miktub fil-​Bibbja.

Iqaxxru l-​leħja. L-​irġiel Ebrej tal-​qedem kienu jħallu l-​leħja tikber. Imma l-​Bibbja tgħidilna li Ġużeppi qaxxar il-​leħja u xagħru qabel ma daħal quddiem il-​Fargħun. (Ġenesi 41:14) Għala għamel dan? Biex ikun fi qbil mad-​drawwiet u l-​etikett Eġizzjan li fihom ix-​xagħar fil-​wiċċ kien sinjal taʼ nuqqas taʼ ndafa. “[L-​Eġizzjani] kienu jħossuhom kburin bil-​fatt li jkunu qaxxru l-​leħja,” jgħid il-​ktieb Everyday Life in Ancient Egypt. Fil-​fatt, fl-​oqbra nstabu reċipjenti u settijiet kosmetiċi li kien fihom xfafar, pinzetti, u mirja. Jidher ċar li Mosè kien attent ħafna f’dak li kiteb. L-​istess nistgħu ngħidu dwar kittieba Bibliċi oħrajn li niżżlu bil-​miktub ġrajjiet konnessi mal-​Eġittu tal-​qedem.

Intrapriżi taʼ negozju. Ġeremija, li kiteb iż-​żewġ kotba tas-​Slaten, niżżel dettalji speċifiċi dwar in-​negozju tas-​Sultan Salamun taʼ żwiemel u karrijiet mal-​Eġizzjani u l-​Ħittin. Karru kien jiswa “sitt mitt biċċa tal-​fidda, u żiemel . . . mija u ħamsin,” jew kwart mill-​prezz taʼ karru, bħalma tgħid il-​Bibbja.—1 Slaten 10:29.

Skont il-​ktieb Archaeology and the Religion of Israel, l-​istudjuż Grieg tal-​istorja Erodotu u xi sejbiet arkeoloġiċi jikkonfermaw li n-​negozju li kien jiffjorixxi taż-​żwiemel u l-​karrijiet kien iseħħ matul il-​ħakma taʼ Salamun. Fil-​fatt, il-​ktieb jgħid li “r-​rata bażika taʼ kambju t’erbaʼ . . . żwiemel għal karru Eġizzjan ġiet stabbilita,” u għalhekk jappoġġa d-​dettalji msemmijin fil-​Bibbja.

Il-​gwerer. Ġeremija u Esdra jsemmu wkoll l-​invażjoni taʼ Ġuda mill-​Fargħun Sisak, u jgħidu b’mod speċifiku li din seħħet “fil-​ħames sena tas-​Sultan Reħobogħam” taʼ Ġuda, jew fis-​sena 993 Q.E.K. (1 Slaten 14:25-​28; 2 Kronaki 12:1-​12) Għal żmien twil, l-​unika informazzjoni dwar din l-​invażjoni kienet tinsab fil-​Bibbja biss. Imbagħad, instab xi tinqix fuq il-​ħajt taʼ tempju Eġizzjan f’Karnak (Tebe tal-​qedem).

Fit-​tinqix jidher Sisak wieqaf quddiem l-​alla Amon, waqt li id Sisak kienet mgħollija biex tinfed lill-​ilsiera. Ukoll, hemm imniżżlin l-​ismijiet taʼ rħula Iżraelin li ġew mirbuħin u ħafna minnhom ġew identifikati maʼ postijiet Bibliċi. Ukoll, id-​dokument isemmi “L-​Għalqa t’Abram”—l-​iktar referenza bikrija tal-​patrijarka Bibliku Abraham f’dokumentazzjonijiet Eġizzjani.—Ġenesi 25:7-​10.

Jidher ċar li l-​kittieba Bibliċi ma kitbux affarijiet fittizji. Minħabba li kienu jafu li riedu jagħtu kont lil Alla huma kitbu l-​verità, anki meta dan kien umiljanti—bħal fil-​każ tar-​rebħiet taʼ Sisak f’Ġuda. Sinċerità bħal din żgur li hi l-​oppost tar-​rakkonti mżejnin u esaġerati tal-​iskribi Eġizzjani tal-​qedem, li ma ridux jiktbu kwalunkwe ħaġa li setgħet titfaʼ dell ikrah fuq il-​ħakkiema tagħhom jew fuq nieshom.

Profeziji taʼ Min Jafdahom

Alla Ġeħova biss, l-​Awtur tal-​Bibbja, jistaʼ jbassar eżatt x’se jseħħ fil-​futur. Pereżempju, innota x’ispira lil Ġeremija biex ibassar dwar żewġt ibliet Eġizzjani—Memfi u Tebe. Memfi, jew Nof, darba kienet ċentru prominenti tal-​kummerċ, il-​politika, u r-​reliġjon. Però, Alla qal: “Nof se ssir oġġett taʼ stagħġib u tingħata n-​nar, u ħadd ma jgħammar fiha.” (Ġeremija 46:19) U hekk seħħ. Il-​ktieb In the Steps of Moses the Lawgiver jgħid li “l-​fdal enormi tal-​qerda taʼ Memfi” nsteraq mill-​konkwistaturi Għarab, li użawh bħala barriera. Ikompli jgħid li llum “fl-​inħawi tal-​belt tal-​qedem lanqas ġebla waħda ma tinsab wieqfa ’l barra mill-​ħamrija sewda.”

It-​Tebe, li qabel kienet imsejħa No-​amon jew sempliċement No, ġarrbet riżultat simili, flimkien mal-​allat bla qawwa li kellha. Dwar din li darba kienet il-​belt kapitali tal-​Eġittu u ċentru prinċipali tal-​qima tal-​alla Amon, Ġeħova qal: “Ara, se nitlob kont minn Amon . . . u mill-​Fargħun u mill-​Eġittu u mill-​allat tiegħu . . . U nagħtihom . . . f’idejn Nebukadressar, is-​sultan taʼ Babilonja.” (Ġeremija 46:25, 26) Bħalma ġie profetizzat, il-​monarka Babiloniż rebaħ fuq l-​Eġittu u l-​belt prominenti No-​amon. Imbagħad, wara li l-​ħakkiem Persjan Kambise II attakka l-​belt fis-​sena 525 Q.E.K., din waqgħet b’pass konsistenti, biex finalment ir-​Rumani ħarbtuha għalkollox. Iva, il-​Bibbja hija unika għax fiha profeziji eżatti, u dan jagħtina l-​fiduċja f’dak li tgħid dwar il-​futur tagħna.

Tama taʼ Min Jafdaha

L-​ewwel profezija li qatt ġiet imniżżla fil-​Bibbja kienet miktuba minn Mosè matul iż-​żmien tal-​qawwa dinjija Eġizzjana.b Din il-​profezija li tinsab f’Ġenesi 3:15 tgħid li Alla kellu jipproduċi ‘nisel’ li kellu jfarrak lil Satana u lil ‘nislu’—lil dawk li jadottaw il-​mogħdijiet mill-​agħar taʼ Satana. (Ġwanni 8:44; 1 Ġwanni 3:8) In-​‘nisel’ primarju t’Alla wera li kien il-​Messija, Ġesù Kristu.—Luqa 2:9-​14.

It-​tmexxija taʼ Kristu se tkopri l-​art kollha, u hu se jneħħi minnha l-​ħażen kollu u l-​gvernijiet umani ħorox. Qatt iktar “il-​bniedem [ma se jiddomina] lill-​bniedem bi ħsara għalih.” (Ekkleżjasti 8:9) Iktar minn hekk, bħal Ġożwè tal-​qedem li mexxa lil Iżrael għal ġo l-​Art Imwiegħda, Ġesù se jmexxi fis-​sigurtà lil “folla kbira” taʼ bnedmin li jibżgħu minn Alla għal ġo “Art Imwiegħda” ħafna akbar—art imnaddfa li se tiġi mibdula f’ġenna.—Rivelazzjoni 7:9, 10, 14, 17; Luqa 23:43.

Din it-​tama prezzjuża tfakkarna saħansitra fi profezija oħra mniżżla bil-​miktub fiż-​żmien tal-​Eġittu tal-​qedem. Misjuba f’Ġob 33:24, 25, il-​profezija tgħid li Alla se jeħles lill-​bnedmin saħansitra mill-​“ħofra,” jew mill-​qabar, permezz tal-​irxoxt. Iva, minbarra dawk li se jkunu nħelsu mill-​qerda li riesqa taʼ wħud mill-​agħar, ħafna miljuni li issa huma mejtin se jiġu rxoxtati għall-​ħajja bil-​prospett taʼ ħajja taʼ dejjem f’ġenna tal-​art. (Atti 24:15) Il-​ktieb tar-​Rivelazzjoni 21:3, 4 jgħid li “t-​tinda t’Alla hi mal-​bnedmin.” Hu se “jixxottalhom kull demgħa minn għajnejhom, u ma jkunx hemm iżjed mewt, u la niket u la għajat u lanqas uġigħ.”

Storja u profeziji taʼ min jafdahom—din it-​tema se tkompli fl-​artiklu li jmiss f’din is-​sensiela li se tiffoka fuq l-​Assirja tal-​qedem, il-​qawwa dinjija li kien hemm wara l-​Eġittu.

[Noti taʼ taħt]

[Kaxxa/Stampa f’paġna 18]

IL-​ĠEBLA TAʼ MERNEPTA

Fl-​1896, f’tempju funebri Eġizzjan, xi arkeoloġi sabu dik li ssejħet il-​Ġebla taʼ Mernepta. Din il-​kolonna tal-​granit iswed fiha informazzjoni dwar dak li wettaq is-​sultan Eġizzjan Mernepta li hu maħsub li ħakem lejn l-​aħħar tas-​seklu 13 Q.E.K. Imnaqqax fuq il-​ġebla hemm innu, li parti minnu tgħid: “Iżrael ġie mħarbat, nislu m’għadux.” Din hija l-​unika referenza għal Iżrael f’kitba Eġizzjana tal-​qedem u hi l-​iktar referenza bikrija minbarra dik li hemm fil-​Bibbja.

Il-​ġebla tnaqqxet matul il-​perijodu Bibliku tal-​Imħallfin, żmien dokumentat fil-​ktieb Bibliku li jġorr dan l-​isem. Però, kuntrarju għad-​dokumentazzjoni tal-​fargħunijiet li fihom biss stejjer tas-​suċċessi tagħhom, il-​ktieb tal-​Imħallfin isemmi kemm it-​tajjeb u kemm il-​ħażin t’Iżrael. Dwar nuqqas minn tagħhom, Imħallfin 2:11, 12 jgħid: “Ulied Israel intefgħu jagħmlu dak li hu ħażin f’għajnejn Ġeħova u jaqdu lill-​Bagħalim [allat Kangħanin]. Għalhekk, huma abbandunaw lil Ġeħova . . . , li kien ħariġhom mill-​art taʼ l-​Eġittu.” Din is-​sinċerità tispikka fil-​Bibbja kollha kemm hi.

[Sors]

Todd Bolen/Bible Places.com

[Stampi f’paġna 16]

Briks imnixxfin fix-​xemx magħmulin mit-​tiben għadhom jintużaw fl-​Eġittu llum

[Stampa f’paġna 16]

Parti minn sett tat-​tqaxxir tal-​leħja t’Eġizzjan—xafra u mera

[Stampa f’paġna 16]

L-​ismijiet taʼ rħula Iżraelin li ntrebħu huma mniżżlin f’dan it-​tinqix f’Karnak

[Stampa f’paġna 16, 17]

Din l-​istatwa enormi mwaqqgħa li tinsab ħdejn Memfi, darba kienet wieqfa u għolja xi 12-​il metru

[Sorsi tal-Istampa f’paġna 15]

L-​Eġittu, il-​Fargħun; u Ruma, Neruni: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Medo-​Persja, tpinġija fuq il-​ħajt: Musée du Louvre, Paris

[Sorsi tal-Istampa f’paġna 16]

Sett tat-​tqaxxir tal-​leħja: © The Metropolitan Museum of Art/Art Resource, NY; tpinġija f’Karnak: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; statwa f’Memfi: Courtesy Daniel Mayer/Creative Commons