X’Inhu T-​talmud?

“It-​Talmud huwa bla dubju wieħed mill-​iktar xogħlijiet letterarji rimarkevoli taż-​żminijiet kollha.”​—The Universal Jewish Encyclopedia.

“[It-Talmud huwa] wieħed mit-​twettiqiet intellettwali kbar taʼ l-​ispeċi umana, dokument tant diffiċli, tant sinjifikanti, tant sottili li żamm lil imħuħ eċċellenti okkupati għal iktar minn millennju u nofs.”​—Jacob Neusner, studjuż u awtur Lhudi.

“It-​Talmud huwa l-​pilastru ċentrali [tal-Ġudaiżmu] li fuqu jistrieħ l-​edifiċju spiritwali u intellettwali kollu kemm hu tal-​ħajja Lhudija.”​—Adin Steinsaltz, studjuż u rabbi Talmudiku.

IT-​TALMUD bla dubju kellu influwenza tremenda fuq il-​poplu Lhudi għal sekli sħaħ. Madankollu, b’kuntrast maʼ l-​espressjonijiet taʼ tifħir ikkwotati hawn fuq, it-​Talmud ġie mmaqdar u msejjaħ “baħar taʼ oskurità u tajn.” Ġie ddenunzjat bħala xogħol mimli dagħa tax-​Xitan. Permezz taʼ digriet papali, dan ġie ripetutament iċċensurat, ikkonfiskat, u saħansitra maħruq f’għedud kbar fil-​pjazez pubbliċi taʼ l-​Ewropa.

X’inhu eżattament dan ix-​xogħol li qanqal daqshekk kontroversja? X’inhu dak li jagħmel lit-​Talmud uniku fost il-​kitbiet Lhud? Għala nkiteb? Kif ġie li jkollu impatt bħal dan fuq il-​Ġudaiżmu? Ifisser xi ħaġa għad-​dinja li mhix Lhudija?

Matul il-​150 sena li segwew il-​qerda tat-​tempju f’Ġerusalemm fis-​sena 70 E.K., xi akkademji taʼ għorrief rabbiniċi f’Iżrael kollu fittxew b’urġenza bażi ġdida biex jikkonservaw il-​prattika Lhudija. Huma ddibattew u kkonsolidaw diversi tradizzjonijiet tal-​liġi orali tagħhom. Billi bnew fuq dan il-​pedament, stabbilew limiti u ħtiġijiet ġodda għall-​Ġudaiżmu u taw direzzjoni għal ħajja taʼ qdusija minn jum għal jum mingħajr l-​użu taʼ tempju. Dan il-​qafas spiritwali ġdid ġie spjegat fil-​Mixna, ikkompilata minn Judah ha-Nasi sal-​bidu tat-​tielet seklu E.K.a

Il-​Mixna kienet awtonoma, billi ma fittxitx ġustifikazzjoni fuq il-​bażi taʼ referenzi Bibliċi. Il-​metodu taʼ diskussjoni tagħha u saħansitra l-​istil taʼ l-​Ebrajk tagħha kienu uniċi, distinti mill-​versi tal-​Bibbja. Id-​deċiżjonijiet tar-​rabbini kkwotati fil-​Mixna kellhom jeffettwaw il-​ħajjiet minn jum għal jum tal-​Lhud kullimkien. Tabilħaqq, Jacob Neusner jikkummenta: “Il-​Mixna pprovdiet il-​kostituzzjoni taʼ Iżrael. . . . Din esiġiet qbil u konformità mar-​regoli tagħha.”

Imma x’kien jiġri meta xi ħadd kien jiddubita jekk l-​awtorità taʼ l-​għorrief ikkwotata fil-​Mixna kinitx verament ugwali maʼ l-​Iskrittura rrivelata? Ir-​rabbini kien ikollhom juru li t-​tagħlim tat-​Tannajm (għalliema tal-​liġi orali) misjub fil-​Mixna kien f’armonija perfetta maʼ l-​Iskrittura Ebrajka. Kien hemm bżonn taʼ iktar kummentarju. Huma ħassew il-​ħtieġa li jispjegaw u jiġġustifikaw il-​Mixna u jagħtu prova li din oriġinat mal-​Liġi mogħtija lil Mosè fuq is-​Sinaj. Ir-​rabbini ħassewhom imġagħlin jagħtu prova li l-​liġi orali u dik miktuba huma taʼ spirtu u skop wieħed. Minflok ma kienet l-​aħħar kelma fuq il-​Ġudaiżmu, allura, il-​Mixna saret pedament ġdid għal diskussjoni u dibattitu reliġjużi.

It-​Tiswir tat-​Talmud

Ir-​rabbini li laqgħu din l-​isfida ġdida kienu magħrufin bħala Amorajm​—“interpreti,” jew “fissirin,” tal-​Mixna. Kull akkademja kienet tiċċentra fuq xi rabbi prominenti. Grupp żgħir taʼ studjużi u studenti kien ikollhom diskussjonijiet is-​sena kollha. Imma s-​sessjonijiet l-​iktar importanti kienu jsiru darbtejn fis-​sena, matul ix-​xhur taʼ Adar u Elul, meta x-​xogħol agrikolu kien ibatti u mijiet jew saħansitra eluf iktar setgħu jattendu.

Adin Steinsaltz jispjega: “Il-​kap taʼ l-​akkademja kien jippresiedi, bil-​qiegħda fuq siġġu jew fuq twapet speċjali. Fir-​ringieli taʼ quddiem faċċata tiegħu kienu joqogħdu bil-​qiegħda l-​istudjużi importanti, inklużi l-​kollegi jew l-​allievi li kienu jispikkaw tiegħu, u warajhom l-​istudjużi l-​oħrajn kollha. . . . L-​ordni kif kienu joqogħdu bil-​qiegħda kien ibbażat fuq ġerarkija ddefinita b’mod preċiż [skond l-​importanza].” Porzjon mill-​Mixna kien jinqara. Dan kien imbagħad jitqabbel maʼ materjal parallel jew supplimentarju miġbur mit-​Tannajm imma mhux inkluż fil-​Mixna. Il-​proċess taʼ l-​analisi kien jibda. Kienu jsiru xi mistoqsijiet, u l-​kontradizzjonijiet kienu jiġu analizzati biex tinstab l-​armonija interna bejn tagħlim u ieħor. Versi korroborattivi mill-​Iskrittura Ebrajka kienu jiġu mfittxijin biex jappoġġjaw it-​tagħlim rabbiniku.

Għalkemm kienu jkunu strutturati bil-​għaqal, dawn id-​diskussjonijiet kienu jkunu intensi, kultant turbulenti. Wieħed mill-​għorrief ikkwotati fit-​Talmud tkellem dwar “xrar tan-​nar” fil-​forma taʼ botta u risposta bejn ir-​rabbini matul xi dibattitu. (Hullin 137b, Talmud Babilonjan) Steinsaltz jgħid dan dwar dak li kien isir: “Il-​kap taʼ l-​akkademja, jew l-​għaref li kien jagħti l-​lezzjoni, kien jagħti l-​interpretazzjoni tiegħu stess dwar il-​problemi. L-​istudjużi fl-​udjenza kienu spiss jibbombardjawh b’mistoqsijiet fuq il-​bażi taʼ sorsi oħrajn, l-​opinjonijiet taʼ kummentaturi oħrajn, jew il-​konklużjonijiet loġiċi tagħhom stess. Kultant id-​dibattitu kien ikun qasir ferm u ristrett għal tweġiba inekwivoka u konklussiva għal xi mistoqsija speċifika. F’każi oħrajn studjużi oħrajn kienu joffru soluzzjonijiet alternattivi u dibattitu fuq skala kbira kien jirriżulta.” Kulmin kien jattendi kien jitħalla jieħu sehem. Kwistjonijiet iċċarati fis-​sessjonijiet kienu jiġu trasmessi lil akkademji oħrajn biex studjużi oħrajn jirreveduhom.

Madankollu, dawn is-​sessjonijiet ma kinux biss dibattiti legalistiċi bla tmiem. Kwistjonijiet legali li kellhom x’jaqsmu mar-​regoli u r-​regolamenti tal-​ħajja reliġjuża Lhudija jissejħu Halakah. Dan it-​terminu ġej mill-​għerq Ebrajk “li wieħed imur” u jindika l-​‘mod taʼ ħajja li wieħed għandu jattwa.’ Il-​kwistjonijiet l-​oħrajn kollha​—stejjer dwar rabbini u karattri Bibliċi, qwiel għorrief, konċetti taʼ twemmin u filosofija—​jissejħu Haggadah, mill-​għerq Ebrajk “li wieħed jgħid.” Halakah u Haggadah kienu jintużaw flimkien ripetutament matul xi dibattitu rabbiniku.

Fil-ktieb tiegħu The World of the Talmud, Morris Adler jikkummenta: “Għalliem għaref kien jinterrompi argument legali, twil u diffiċli, b’digressjoni taʼ natura inqas peżanti u iktar edifikanti. . . . B’hekk insibu leġġenda u storja, xjenza u folklor kontemporanji, tifsir Bibliku u bijografija, diskors reliġjuż u teoloġija minsuġin flimkien f’dak li, għal wieħed li ma kienx familjari mal-​modi taʼ l-​akkademji, kien jidher li hu taħlita stramba taʼ informazzjoni mhix organizzata.” Għall-​istudjużi fl-​akkademji, dawn id-​digressjonijiet kollha kienu għal skop u kienu relatati mal-​punt li kien ikun qed jiġi diskuss. Halakah u Haggadah kienu l-​blokok tal-​bini taʼ struttura ġdida li kienet qiegħda tinbena fl-​akkademji rabbiniċi.

It-​Tiswir taʼ Żewġ Talmudijiet

Eventwalment, iċ-​ċentru rabbiniku prinċipali fil-​Palestina ġie ttrasferit lejn Tiberjas. Akkademji importanti oħrajn kienu jinstabu f’Sepforis, f’Ċesarija, u f’Lidda. Imma s-​sitwazzjoni ekonomika li kienet sejra mill-​ħażin għall-​agħar, l-​instabilità politika kostanti, u finalment il-​pressjoni u l-​persekuzzjoni mill-​Kristjanità apostata wasslu għal immigrazzjoni fuq skala kbira lejn ċentru ieħor kbir tal-​popolazzjoni Lhudija lejn il-​Lvant​—Babilonja.

Għal sekli sħaħ, xi studenti kienu nġabru bi ħġarhom minn Babilonja lejn il-​Palestina biex jistudjaw taħt ir-​rabbini l-​kbar fl-​akkademji. Wieħed minn dawn l-​istudenti kien Abba ben Ibo, imsejjaħ ukoll Abba Arika​—Abba l-​wieħed twil—​imma iktar tard magħruf sempliċement bħala Rab. Hu rritorna lejn Babilonja madwar is-​sena 219 E.K. wara li studja taħt Judah ha-Nasi, u dan kien punt taʼ bidla sinjifikanti għall-​importanza spiritwali tal-​komunità Lhudija f’Babilonja. Rab stabbilixxa akkademja f’Sura, post b’ħafna Lhud imma bi ftit studjużi. L-​isem tajjeb tiegħu ġibed 1,200 student regulari lejn l-​akkademja tiegħu, b’iktar eluf jattendu matul ix-​xhur Lhud taʼ Adar u Elul. Samuel, li kien kontemporanju prominenti taʼ Rab, stabbilixxa akkademja f’Neħardea. Akkademji importanti oħrajn nibtu f’Pumbedita u f’Meħoża.

Issa ma kienx hemm għalfejn li wieħed jivvjaġġa lejn il-​Palestina, għax setaʼ jistudja taħt l-​istudjużi l-​kbar f’Babilonja. Il-​formulazzjoni tal-​Mixna bħala skrittura separata fetħet it-​triq għall-​indipendenza kompleta taʼ l-​akkademji Babilonjani. Għalkemm stili u metodi differenti taʼ studju issa żviluppaw fil-​Palestina u f’Babilonja, il-​komunikazzjoni frekwenti u l-​bdil taʼ għalliema ppreservaw l-​unità taʼ l-​akkademji.

Lejn it-​tmiem tar-​rabaʼ seklu u fil-​bidu tal-​ħames seklu E.K., is-​sitwazzjoni saret partikolarment diffiċli għal-​Lhud fil-​Palestina. Mewġa wara l-​oħra taʼ restrizzjonijiet u persekuzzjoni taħt l-​awtorità dejjem iktar qawwija tal-​Kristjaneżmu apostat wasslet għad-​daqqa finali li aboliet kemm lis-​Sinedriju u kemm lill-​pożizzjoni taʼ Nasi (patrijarka) sa madwar is-​sena 425 E.K. Għalhekk, l-​Amorajm Palestinjani bdew jikkonsolidaw b’xogħol wieħed koerenti s-​sommarji tad-​dibattiti fl-​akkademji biex jiżguraw li dawn jiġu ppreservati. Dan ix-​xogħol, ikkompilat bil-​għaġla fl-​aħħar parti tar-​rabaʼ seklu E.K., sar magħruf bħala t-​Talmud Palestinjan.b

Waqt li l-​akkademji fil-​Palestina kienu qegħdin ibattu, l-​Amorajm Babilonjani kienu qegħdin jilħqu l-​quċċata taʼ l-​abbiltajiet tagħhom. Abaye u Raba żviluppaw il-​livell tad-​dibattitu f’argumentazzjoni komplikata u sottili li iktar tard saret il-​mudell taʼ l-​analisi Talmudika. Imbagħad, Ashi, il-​kap taʼ l-​akkademja f’Sura (371-427 E.K.), beda jikkompila u jeditja l-​minuti tad-​dibattiti. Skond Steinsaltz, dan għamlu “billi beżaʼ li, kif kienet diżorganizzata, il-​biċċa l-​kbira tal-​materjal orali kienet fil-​periklu li tintesa maż-​żmien.”

Din il-​massa kbira taʼ materjal kienet iktar milli bniedem wieħed jew saħansitra ġenerazzjoni waħda setgħu jorganizzaw. Il-​perijodu taʼ l-​Amorajm intemm f’Babilonja fil-​ħames seklu E.K., imma x-​xogħol taʼ l-​editjar finali tat-​Talmud Babilonjan tkompla fis-​sitt seklu E.K. minn grupp imsejjaħ is-​Saborajm, terminu Aramajk li jfisser “il-​fissirin,” jew “dawk li għandhom opinjoni.” Dawn l-​edituri finali ġabru flimkien l-​eluf taʼ trufijiet mhux spiċċuti u s-​sekli taʼ dibattiti rabbiniċi, u taw stil u struttura lit-​Talmud Babilonjan li għamluh differenti mill-​kitbiet Lhud kollha taʼ qablu.

X’Wettaq it-​Talmud?

Ir-​rabbini tat-​Talmud erħewlha biex jagħtu prova li l-​Mixna kienet ġejja mill-​istess sors bħall-​Iskrittura Ebrajka. Imma għala? Jacob Neusner jikkummenta: “Il-​kwistjoni mistqarra kienet il-​waqfa tal-​Mixna. Imma l-​qalba tal-​kwistjoni jirriżulta li kienet l-​awtorità taʼ l-​għaref innifsu.” Biex din l-​awtorità tiġi rinforzata, kull linja tal-​Mixna, u kultant kull kelma, ġiet eżaminata, sfidata, spjegata, u armonizzata b’xi mod speċifiku. Neusner josserva li b’dan il-​mod ir-​rabbini “xxiftjaw id-​direzzjoni tal-​Mixna minn passaġġ għal ieħor.” Għalkemm kienet maħluqa bħala xogħol sħiħ fih innifsu, il-​Mixna kienet issa ġiet maqsuma f’sezzjonijiet. Matul dan il-​proċess, kienet ġiet maħluqa u definita mill-​ġdid.

Dan ix-​xogħol il-​ġdid​—it-​Talmud—​qeda l-​iskop tar-​rabbini. Stabbilew ir-​regoli taʼ l-​analisi, u dan għalhekk għallem lin-​nies jaħsbu bħar-​rabbini. Ir-​rabbini kienu jemmnu li l-​metodu tagħhom taʼ studju u analisi rrifletta l-​moħħ t’Alla. L-​istudju Talmudiku nnifsu sar l-​objettiv, forma taʼ qima​—l-​użu tal-​moħħ suppost b’imitazzjoni t’Alla. Għal ġenerazzjonijiet sħaħ li segwew, it-​Talmud stess kellu jkun analizzat b’dan l-​istess metodu. Ir-​riżultat? Jikteb Cecil Roth, kittieb taʼ l-​istorja: “It-​Talmud . . . ta [lil-Lhud] il-​marka karatteristika li ddistingwiethom minn oħrajn, kif ukoll il-​qawwa rimarkevoli tagħhom taʼ reżistenza u koeżjoni. Id-​djalett tiegħu għallimhom jużaw moħħhom, u tahom . . . prontezza mentali. . . . It-​Talmud ta lil-​Lhudi ppersegwitat tal-​Medju Evu dinja oħra li fiha setaʼ jaħrab . . . Tah patrija, li setaʼ jġorrha miegħu kulfejn imur meta pajjiżu stess kien jintilef.”

Billi għallem lil oħrajn il-​ħsieb tar-​rabbini, it-​Talmud ċertament li kellu poter. Imma l-​mistoqsija għal kulħadd​—kemm għal-​Lhud u kemm għal dawk li m’humiex—​hija din, It-​Talmud jirrifletti verament il-​moħħ t’Alla?—1 Korintin 2:11-16.

[Noti taʼ taħt]

[Kaxxa f’paġna 31]

Iż-​Żewġ Talmudijiet​—Kif Jipparagunaw?

Il-​kelma Ebrajka “Talmud” tfisser “studju” jew “tagħlim.” L-​Amorajm tal-​Palestina u taʼ Babilonja kienu rħewlha biex jistudjaw, jew janalizzaw, il-​Mixna. Iż-​żewġ Talmudijiet (kemm dak Palestinjan u kemm dak Babilonjan) jagħmluh dan, imma kif jipparagunaw? Jacob Neusner jikteb: “L-​ewwel Talmud janalizza l-​evidenza, it-​tieni wieħed jinvestiga l-​premessi; l-​ewwel wieħed jibqaʼ għalkollox ġewwa l-​limiti tal-​każ tiegħu, it-​tieni wieħed jaqbiżhom bil-​kbir.”

L-​editjar iktar intensiv u dettaljat mogħti lit-​Talmud Babilonjan għamlu mhux biss akbar ferm, imma wkoll iktar profond u iktar penetranti fil-​mod taʼ ħsieb u analisi tiegħu. Meta tissemma l-​kelma “Talmud,” ġeneralment wieħed ikun qed jirreferi għat-​Talmud Babilonjan. Dan huwa t-​Talmud li l-​iktar li ġie studjat u saru kummenti fuqu matul is-​sekli. Skond Neusner, it-​Talmud Palestinjan “huwa xogħol taʼ kompetenza,” u t-​Talmud Babilonjan “huwa xogħol taʼ ġenju.”