Il-​Maltempata bir-​Ragħad Reġina Straordinarja tas-​Sħab

Minn korrispondent taʼ Stenbaħ! fl-​Awstralja

ĦAFNA nies ilhom jaffaxxinaw ruħhom bis-​sħab minn mindu kienu tfal. Wieħed raġel li għandu 80 sena jiftakar kemm fi tfulitu kien taʼ spiss jintefaʼ fuq il-​ħaxix iħares lejn kif ipoġġiha hu, “il-​parata fis-​sema” tas-​sħab. Jiftakar li taʼ sikwit kien joqgħod jaħseb minn xiex kien magħmul is-​sħab. Kien tat-​tajjar? Kull sħaba għala kienet tidher differenti? Waħda kienet tidher qisha bastiment bil-​qlugħ, l-​oħra qisha żiemel jippinna. U l-​oħra kienet donnha kastell minfuħ. Is-​sħab baqaʼ jgħaxxaq l-​immaġinazzjoni taʼ tfulitu hekk kif dan jittajjar fis-​sema f’filliera taʼ forom u qisien li dejjem jinbidlu. Hu jgħid li għadu sal-​lum jieħu pjaċir iħares lejn is-​sħab meta jkun qisu qed “jilgħab ħaġa moħġaġa” fis-​sema. Forsi anki int jogħġbok dan il-​pjaċir sempliċi.

Madankollu, probabbilment l-​iktar sħab impressjonanti u straordinarju huwa dak li jistaʼ “jitkellem.” Din il-​ġemgħa taʼ sħab oħxon u li jriegħed isejħulha cumulonimbus. Dan is-​sħab imdallam u li jeħber għandu mnejn jilħaq 16-il kilometru jew saħansitra iktar fl-​għoli fis-​sema, u huwa dan is-​sħab li jġib il-​maltempati bir-​ragħad. Sħab tal-​maltemp jistaʼ jibbrilla bis-​sajjetti u jħabbar maltempata permezz taʼ ragħad ikarwat hekk kif jifforma fis-​sema. Bil-​lejl jistaʼ jipproduċi wirja li tgħammex taʼ dawl u ħsejjes li tisboq kwalunkwe wirja taʼ ġigġifogu magħmul mill-​bniedem. Dan jonfoħ u jbattal ix-​xita u s-​silġ tiegħu u mbagħad jibqaʼ għaddej, waqt li jħalli warajh ir-​riħa taʼ xita friska u nadifa, taʼ spiss fuq art li tkun niexfa.

Kif Jiżviluppaw il-​Maltempati bir-​Ragħad

Fi żminijiet reċenti, il-​bniedem sar kapaċi jara l-​pjaneta Art mill-​ispazju. Minn hemm jara tapit taʼ sħab jitlajja fuq il-​biċċa l-​kbira taʼ wiċċ l-​art. L-​awtur Fred Hapgood jinformana li “fi kwalunkwe mument speċifiku nofs il-​wiċċ tal-​globu, 250 miljun kilometru kwadrat, ikun miksi bis-​[sħab]​—bħal liżar, imdawwar, ikkuttunat, qisu tal-​ħajt, donnu bizzilla, impaħpaħ, f’diversi gradi taʼ luminożità u opaċità, li jikber, jinfirex, jgħaddi bil-​mod u mbagħad jisparixxi madwar id-​dinja kollha.” Il-​maltempati jifformaw parti minn din il-​massa taʼ sħab​—fil-​fatt, fuq l-​art iseħħu sa 15,000,000 maltempata bir-​ragħad kull sena, u madwar 2,000 maltempata huma attivi l-​ħin kollu.

Maltempata bir-​ragħad tiżviluppa meta arja kiesħa ħafna tiġi fuq arja niedja li tkun inqas densa. Tistaʼ tkun xi ħaġa bħas-​sħana tax-​xemx, jew il-​konfini tat-​temp, jew xi għolja fl-​art, li tqanqal l-​arja niedja sħuna biex tibda tielaʼ fl-​arja kiesħa. B’hekk, jiżviluppaw il-​kurrenti taʼ l-​arja, u mbagħad l-​enerġija sħuna maħżuna fl-​arja u fil-​fwar taʼ l-​ilma tinbidel f’riħ u enerġija elettrika.

Il-kundizzjonijiet atmosferiċi meħtieġa biex jifformaw il-​maltempati bir-​ragħad issibhom l-​iktar fin-​naħa t’isfel tal-​globu. Dan jispjega għaliex l-​Amerka t’Isfel u l-​Afrika huma l-​iktar kontinenti suġġetti għall-​maltempati u għaliex l-​Afrika Ċentrali u l-​Indoneżja ilhom ħafna kunsidrati bħala l-​pajjiżi li għandhom l-​ogħla rata fid-​dinja t’attività taʼ maltempati bir-​ragħad. Ir-​rekord aċċettat huwa taʼ 242 ġurnata taʼ maltempati bir-​ragħad fis-​sena, liema rekord ġie reġistrat f’Kampala, l-​Uganda. Madankollu, il-​maltempati jseħħu wkoll f’ħafna partijiet oħrajn taʼ l-​art.

Ġigġifogu fis-​Sema

Iż-​żewġ karatteristiċi taʼ maltempata bir-​ragħad li huma ovvji ħafna għal kulħadd huma r-​ragħad u s-​sajjetti. Imma x’inhu dak li jikkaġuna dan il-​fenomenu spettakolari u, taʼ spiss, tal-​biżaʼ? Is-​sajjetti huma sempliċement it-​tifqigħa li ssir meta d-​differenzi fiċ-​ċarġ elettriku f’żewġ inħawi jkunu kbar biżżejjed biex jegħlbu l-​effett protettiv taʼ l-​arja. Dan jistaʼ jseħħ ġewwa sħaba, bejn is-​sħab, jew bejn is-​sħab u l-​art. Is-​sajjetti jġagħlu l-​arja tisħon momentarjament għal temperaturi għoljin immens​—għoljin daqs 30,000 grad Celsius f’dak il-​mument li l-​laqta titfaʼ ċ-​ċarġ elettriku tagħha.

Is-sajjetti jistgħu jiġu klassifikati jew bħala sajjetti mserrpin, jew bħala sajjetti bil-​friegħi, jew bħala beraq. Jekk it-​tifqigħa tkun tidher bħala linja waħda, tkun sajjetta mserrpa. Jekk tkun tidher maqsuma jew bil-​friegħi, allura din tissejjaħ sajjetta bil-​friegħi. Jekk il-​leħħa tkun ġewwa s-​sħaba, jew tidher minn wara s-​sħaba, din hija magħrufa bħala berqa. Sorsi t’awtorità jgħidulna li l-​biċċa l-​kbira tas-​sajjetti li naraw huma s-​sajjetti mis-​sħab għall-​art.

Is-sajjetti jikkaġunaw ħsara lill-​ħlejjaq ħajjin​—saħansitra mewt u ħsara lill-​bnedmin u l-​annimali. Nies li jkunu f’xatt il-​baħar u f’xi wita fejn jintlagħab il-​golf u barra fi nħawi rurali huma fl-​akbar riskju għaliex m’humiex protetti miċ-​ċarġ elettriku.​—Ara l-​kaxxa f’paġna 14.

Madwar 30 fil-​mija biss tan-​nies milqutin minn xi sajjetta attwalment imutu, u l-​ħsara fiżika serja tkun ftit meta tingħata l-​għajnuna mill-​ewwel. Madankollu, kuntrarju għal dak li jaħsbu ħafna nies, is-​sajjetti jistgħu, u fil-​fatt, ħafna drabi jolqtu iktar minn darba fl-​istess post!

Meta jolqtu s-​sajjetti jibdew jaqbdu ħafna nirien. Dawn jistgħu jeqirdu meddiet kbar t’art. Bejn wieħed u ieħor, 10 fil-​mija tan-​nirien fil-​foresti fl-​Istati Uniti huma kaġunati mis-​sajjetti. Dan iwassal għall-​ħruq taʼ iktar minn 35 fil-​mija tal-​foresti u l-​boskijiet kollha li jinqerdu bin-​nar f’dak il-​pajjiż.

Imma s-​sajjetti li jolqtu huma wkoll taʼ benefiċċju. Per eżempju, il-​foresti jibbenefikaw b’diversi modi. In-​nirien li jitqabbdu bis-​sajjetti jnaqqsu l-​pjanti żgħar permezz taʼ nirien fuq skala żgħira. Dan jistaʼ jnaqqas ir-​riskju li nirien kbar jilħqu l-​quċċata tas-​siġar, u b’hekk jagħmlu iktar ħsara. Is-​sajjetti jikkaġunaw ukoll bidla taʼ benefiċċju fil-​gass tan-​nitroġenu, li bħala gass ma jistax jintuża mill-​pjanti. Is-​sajjetti jbiddlu dan il-​gass f’sustanzi li fihom in-​nitroġenu u li huma essenzjali għall-​formazzjoni tal-​pjanti u għall-​iżvilupp taż-​żrieragħ, li jipprovdu l-​proteini vitali għall-​ħajja taʼ l-​annimali. Ġie kalkulat li s-​sajjetti jipproduċu minn 30 sa 50 fil-​mija taʼ l-​ossidi tan-​nitroġenu li jinżlu max-​xita u li globalment, b’dan il-​mod jinħolqu 30 miljun tunnellata taʼ sustanza nitroġenika kull sena.

L-​Akbar Benefiċċju taʼ Maltempata

Maltempata bir-​ragħad tistaʼ tbattal ammont kbir taʼ ilma. Ir-​raġuni prinċipali għall-​kwantitajiet kbar taʼ xita f’qasir żmien hi li l-​moviment ’il fuq tal-​kurrent intens taʼ maltempata kbira jżomm ammont kbir taʼ ilma u mbagħad ibattlu f’daqqa waħda. Ġie kalkulat li xita bħal din tinżel b’rata li tlaħħaq l-​20 ċentimetru fis-​siegħa. M’għandniex xi ngħidu, jistaʼ jkun hemm aspett negattiv minn xita qawwija bħal din.

Meta maltempata timxi bil-​mod, il-​biċċa l-​kbira tax-​xita tinżel biss fuq medda t’art relattivament żgħira, u dan jistaʼ jirriżulta f’għargħar. Waqt maltempata bħal din, l-​ilma li jinżel jimla l-​widien u x-​xmajjar. Huwa stmat li madwar terz tal-​ħsara kollha li ssir mix-​xita fl-​Istati Uniti hija kaġunata minn għargħar li jinħoloq mill-​maltempati bir-​ragħad.

Madankollu, ix-​xita relatata mal-​maltempati ġġib ħafna benefiċċji. Il-​ħamrija u l-​ġibjuni u d-​digi jirċievu kwantitajiet kbar taʼ ilma. Riċerka li saret uriet li minn 50 sa 70 fil-​mija tax-​xita kollha li tinżel f’xi nħawi tiġi mill-​maltempati bir-​ragħad, u għalhekk f’dawn il-​postijiet, ix-​xita tal-​maltemp hija vitali għall-​ħajja.

Xi Ngħidu għas-​Silġ?

Aspett tal-​maltempati bir-​ragħad li hu tassew taʼ ħsara huwa l-​fatt li dawn taʼ spiss ikunu akkumpanjati minn ħafna silġ. Is-​silġ jiġi format meta t-​taqtir tax-​xita jiffriża u mbagħad jikber fil-​qjies hekk kif idur mal-​kurrenti ’l fuq u ’l isfel. Kien hemm xi drabi fejn is-​silġ kien taʼ qjies u piż inkredibbli. Jingħad li fl-​1925, fil-​Ġermanja kienet waqgħet silġa li kienet wiesgħa 26 ċentimetru, fonda 14-il ċentimetru u għolja 12-il ċentimetru. Kienet kalkulata li tiżen iktar minn 2 kilogrammi. Waħda mill-​akbar silġiet li qatt ġew reġistrati fl-​Istati Uniti waqgħet fl-​istat taʼ Kansas fl-​1970. Din is-​silġa kellha ċirkonferenza taʼ 44 ċentimetru u kienet tiżen 776 gramma. Silġa taʼ dak id-​daqs nieżla mill-​għoli tas-​sħab hija kbira biżżejjed biex toqtol bniedem.

Fortunatament, is-​silġ ġeneralment ikun ħafna iżgħar minn din u x’aktarx li iktar jikkaġuna inkonvenjenza milli mewt. Ukoll, minħabba n-​natura tal-​maltempati bir-​ragħad li joħolqu s-​silġ, huma relattivament ftit dawk l-​inħawi li huma effettwati mis-​silġ li jagħmel il-​ħsara. Madankollu, huwa stmat li kull sena t-​telf taʼ prodotti agrikoli fid-​dinja minħabba s-​silġ ikun jammonta għal mijiet taʼ miljuni taʼ dollari.

It-​Trombi u l-​Maltempati bir-​Ragħad

Forsi l-​iktar riżultat perikoluż li jiġi minn maltempati bir-​ragħad huwa t-​tromba. Kważi t-​trombi kollha huma assoċjati mal-​maltempati bir-​ragħad, imma mhux il-​maltempati bir-​ragħad kollha jkun fihom xi tromba. Meta tifforma, it-​tromba tkun kolonna dejqa t’arja li ddur bis-​saħħa, u jistaʼ jkollha dijametru taʼ iktar minn mitt metru. Din testendi sa l-​art minn sħaba ħoxna. Il-​veloċità tar-​riħ fl-​iktar trombi intensi tistaʼ tkun taʼ iktar minn 400 jew 500 kilometru fis-​siegħa. L-​azzjoni taʼ rjiħat li jduru b’saħħa kbira flimkien mal-​moviment ’il fuq tal-​kurrent fiċ-​ċentru jistgħu jwaqqgħu l-​bini u jwaddbu fl-​arja affarijiet imkissrin li jekk jolqtuk jistgħu joqtluk. It-​trombi jseħħu f’ħafna pajjiżi tad-​dinja.

L-irwiefen dritti assoċjati maʼ movimenti ’l isfel tal-​kurrent u buffuri riħ vjolenti f’temp qasir (microbursts) jidhru inqas drammatiċi imma xorta waħda huma taʼ ħsara kbira. Il-​movimenti ’l isfel tal-​kurrent jistgħu joħolqu rwiefen taʼ ħsara fuq l-​art jew qrib l-​art u dawn jistgħu jilħqu veloċità taʼ 150 kilometru fis-​siegħa. Il-​buffuri riħ vjolenti f’temp qasir huma iktar intensi u jistgħu jilħqu veloċità taʼ iktar minn 200 kilometru fis-​siegħa.

Huwa ovvju li l-​maltempati bir-​ragħad trid toqgħod attent minnhom u li għandna nkunu konxji tal-​perikli tagħhom. Huma sempliċement wieħed mill-​ħafna aspetti tal-​ħolqien li għad fadlilna ħafna x’nitgħallmu dwarhom.

[Kaxxa/Stampa f’paġna 14]

Prekawzjonijiet għal meta Jolqtu s-​Sajjetti

L-​Emergency Management taʼ l-​Awstralja jissuġġerixxi l-​prekawzjonijiet li ġejjin waqt maltempata bir-​ragħad.

Protezzjoni Barra

◼ Fittex kenn taħt saqaf taʼ karozza jew f’xi bini; evita strutturi żgħar, tined tad-​drapp, u gruppi taʼ siġar iżolati jew żgħar.

◼ Jekk tkun barra ’l bogħod mill-​kenn, inżel kobba (waħdek), preferibbilment f’ħofra fl-​art, b’saqajk maʼ xulxin, u neħħi l-​oġġetti metalliċi minn rasek u ġismek. Timteddx fl-​art, imma evita li tkun l-​ogħla ħaġa fil-​viċinanzi.

◼ Jekk iqumlek xagħrek jew tismaʼ xi oġġetti fil-​qrib iżanżnu, bħal ġebel jew xi ħitan taʼ l-​injam, itlaq immedjatament u sib pożizzjoni ġdida.

◼ Ittajjarx xi tajra jew xi mudell t’ajruplan kontrollat bil-​wajers.

◼ Iżżommx oġġetti twal jew metalliċi, bħal qasab tas-​sajd, umbrelel, u stikek tal-​golf, fil-​beraħ.

◼ Tmiss l-​ebda struttura metallika, ċint bil-​wajers, jew ħabel taʼ l-​inxir tal-​metall, u lanqas m’għandek tersaq lejhom.

◼ Tirkibx żwiemel jew roti jew issuqx f’karozzi bla saqaf.

◼ Jekk tkun qed issuq, suq bil-​mod jew ipparkja ’l bogħod minn oġġetti twal bħal siġar u wajers taʼ l-​elettriku. Ibqaʼ taħt is-​saqaf tal-​karozza, imma tmissx maʼ partijiet tal-​metall jew tistrieħx fuqhom.

◼ Jekk tkun qed tgħum jew qed tibbordja, oħroġ immedjatament mill-​ilma u fittex il-​kenn.

◼ Jekk ħriġt bid-​dgħajsa, itlaʼ l-​art malajr kemm jistaʼ jkun. Jekk ma tistax tagħmel dan, fittex protezzjoni taħt xi struttura għolja, bħal xi pont jew xi moll. Ara li l-​arblu u l-​ħbula tad-​dgħajsa huma ertjati sewwa mal-​baħar.

Protezzjoni Ġewwa

◼ Żomm ’il bogħod mit-​twieqi, affarijiet li jaħdmu bl-​elettriku, kanen, u oġġetti metalliċi oħrajn imwaħħlin.

◼ Evita li tuża t-​telefon. Jekk ikun hemm bżonn taʼ sejħa għall-​emerġenza, agħmilha fil-​qasir kemm jistaʼ jkun.

◼ Qabel ma tibda l-​maltempata, skonnettja l-​aerial u l-​plakek tar-​radju u tat-​televixin. Skonnettja l-​modems tal-​kompjuter u l-​plakek tad-​dawl. Imbagħad oqgħod ’il bogħod mill-​affarijiet kollha li jaħdmu bl-​elettriku.

[Sors]

Mill-​pubblikazzjoni Severe Storms: Facts, Warnings and Protection.