Kemm-il Sens Għandna Propjament?

“Aħna tant naħdmu fi qbil u mingħajr sforz taʼ xejn fl-​ambjenti taʼ madwarna, li huwa diffiċli tapprezza l-​kalkulazzjonijiet kbar u mifruxa li jifformaw il-​bażi taʼ saħansitra l-​iktar esperjenza sempliċi li tinvolvi s-​sensi.”—SENSORY EXOTICA—A WORLD BEYOND HUMAN EXPERIENCE.

IMMAĠINA lilek innifsek għaddej bir-​rota fi triq kwieta ġol-​kampanja. Hekk kif iddawwar il-​pedali, organi sensorji f’saqajk jgħinuk biex tagħmel pressjoni kemm suppost biex iżżomm il-​veloċità. L-​organi tal-​bilanċ tiegħek iżommuk dritt; imnifsejk ixommu l-​irwejjaħ ħelwin; għajnejk jiflu l-​veduta; widnejk jisimgħu t-​tpespis taʼ l-​għasafar. X’ħin jaqbdek l-​għatx, taqbad il-​flixkun biex tixrob, bl-​għajnuna taʼ organi tal-​mess li jinsabu f’subgħajk. Id-​diversi partijiet fi lsienek li jagħrfu t-​togħma kif ukoll is-​sensi li jagħrfu l-​kiesaħ u s-​sħun, itiegħmu l-​likwidu u jħossu t-​temperatura tiegħu. Organi sensorji fil-​ġilda tiegħek u dawk li qegħdin max-​xagħar taʼ ġismek juruk kemm hi qawwija ż-​żiffa u, flimkien m’għajnejk, juruk kemm qed tgħaġġel. Il-​ġilda tiegħek tgħidlek ukoll it-​temperatura u l-​umdità taʼ madwarek, u l-​fatt li inti konxju tal-​ħin jgħidlek bejn wieħed u ieħor kemm ilek għaddej bir-​rota. F’xi ħin, is-​sensi ġewwinija tiegħek se jġagħluk tistrieħ u tiekol. Iva, il-​ħajja hija verament armonija tas-​sensi l-​ġmiel tagħha!

Ħames Sensi Biss?

F’dawra bir-​rota bħal din, kemm-il sens intuża​—il-​ħames sensi tradizzjonali biss: il-​vista, is-​smigħ, ix-​xamm, it-​togħma, u l-​mess? Skond l-​Encyclopædia Britannica, dawn il-​ħames sensi kienu msemmijin mill-​filosfu antik Aristotele, li “l-​influwenza tiegħu tant baqgħet fit-​tul li ħafna nies jitkellmu dwar il-​ħames sensi bħallikieku ma kienx hemm iktar.”

Madankollu, skond il-​Britannica, studji fuq is-​sensittività tal-​ġilda biss “jagħtu evidenza li s-​sensi tal-​bniedem huma iktar minn ħamsa.” Dan kif jistaʼ jkun? Ċerti funzjonijiet li darba kienu kollha miġburin taħt is-​sens tal-​mess, issa huma meqjusa bħala sensi fihom infushom. Per eżempju, organi li jħossu l-​uġigħ jirreaġixxu għal u jiddistingwu bejn forzi jew sustanzi mekkaniċi, termali, u kimiċi. Organi sensorji oħrajn jindikaw meta jkollok bżonn tħokk. L-​evidenza turi li mill-​inqas aħna għandna żewġ tipi taʼ organi sensorji li jindikaw kemm issir pressjoni fuq il-​ġisem​—wieħed għall-​pressjoni ħafifa fuq il-​wiċċ tal-​ġisem, u ieħor għall-​pressjoni qawwija jew fil-​fond. Ġisimna għandu wkoll sensiela kbira taʼ sensi ġewwinija. X’inhu l-​irwol tagħhom?

Is-​Sensi Ġewwinija

Is-​sensi ġewwinija jagħrfu l-​bidliet li jsiru ġewwa fina. Huma jindikaw affarijiet bħalma huma l-​ġuħ, l-​għatx, l-​għeja, uġigħ ġewwieni, u l-​bżonn li tieħu n-​nifs jew li tmur it-​tojlit. Flimkien maʼ l-​arloġġ bijoloġiku taʼ ġo fina, is-​sensi ġewwinija jġagħluna nħossuna għajjenin fi tmiem il-​ġurnata, jew mifxulin meta naslu f’xi post wara xi titjira b’ajruplan fejn il-​ħin huwa differenti minn dak taʼ minfejn tlaqna. Għalhekk, minħabba li aħna nistgħu “nħossu” l-​ħin għaddej, ġie suġġerit li l-​fatt li nkunu konxji tal-​ħin jingħadd mal-​lista tas-​sensi.

Aħna għandna wkoll sens taʼ bilanċ li jinsab fuq in-​naħa taʼ ġewwa taʼ widnejna. Dan jirreaġixxi għall-​gravità, żjieda fil-​veloċità, u d-​dawrien. U fl-​aħħar għandna sens ieħor li jgħinna nħossu t-​tensjoni fil-​muskoli, u anki ċ-​ċaqliq u l-​pożizzjoni taʼ idejna u saqajna b’għajnejna magħluqin.

Ovvjament, il-​fakultà tas-​sensi m’hijiex xi ħaġa tal-​bnedmin biss. L-​annimali wkoll għandhom varjetà kbira taʼ sensi, inkluż uħud verament taʼ l-​għaġeb li aħna m’għandniex minnhom. Fl-​artiklu li jmiss se neżaminaw xi ftit minn dawn. Se neżaminaw ukoll lilna nfusna iktar mill-​qrib u naraw l-​attributi uniċi li lill-​bniedem jagħtuh post speċjali fost il-​ħlejjaq kollha taʼ l-​art.

[Kaxxa/Stampi f’paġna 4]

Il-​Meravilja tal-​Mess li Għandu l-​Bniedem

L-​id tal-​bniedem għandha sens tal-​mess verament fin u preċiż. Skond ir-​rivista Smithsonian, ir-​riċerkaturi sabu li l-​id tistaʼ tħoss tikka li hija għolja biss tliet mikroni. (Xagħra taʼ bniedem għandha dijametru taʼ 50 sa 100 mikron.) Madankollu, billi “użaw disinn imqabbeż minflok tikka, ir-​riċerkaturi sabu li l-​id tistaʼ tħoss wiċċ aħrax li huwa biss 75 nanumetru għoli”​—nanumetru huwa biss wieħed minn elf waħda taʼ mikron! Huwa maħsub li sensittività straordinarja bħal din tiġri bis-​saħħa taʼ madwar 2,000 organu tal-​mess fit-​tarf taʼ kull sabaʼ.

Is-​sens tal-​mess tagħna għandu wkoll irwol importanti ħafna fis-​saħħa u l-​benesseri tagħna. “It-​tmellis minn persuna oħra jerħi ormoni li jistgħu jtaffu l-​uġigħ u jserrħulek moħħok,” tgħid il-​U.S.News & World Report. Xi wħud huma tal-​fehma li meta tifel jew tifla jiġu mċaħħdin mit-​tmellis kollu mħabba mingħand ħaddieħor, dawn ma jikbrux kif suppost.

[Sorsi taʼ l-​Istampa f’paġna 3]

Għajn: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; widna u ġewwa l-​widna: © 1997 Visual Language; id: The Anatomy of Humane Bodies, bi stampi mpinġijin minn xi wħud mill-​aqwa pitturi famużi fl-​Ewropa. . . Oxford, 1698, William Cowper