LIBRERIJA ONLAJN tat-Torri tal-Għassa
LIBRERIJA ONLAJN
tat-Torri tal-Għassa
Malti
@
  • ċ
  • ġ
  • ħ
  • ż
  • à
  • è
  • ò
  • ù
  • ʼ
  • BIBBJA
  • PUBBLIKAZZJONIJIET
  • LAGĦQAT
  • g03 3/8 pp. 5-10
  • Is-Sensi taʼ l-Għaġeb fid-Dinja taʼ l-Annimali

M'hawnx video għall-għażla li għamilt.

Jiddispjaċina, kien hemm problema biex jillowdja l-vidjow.

  • Is-Sensi taʼ l-Għaġeb fid-Dinja taʼ l-Annimali
  • Stenbaħ!—2003
  • Sottitli
  • Materjal Simili
  • Għajnejn li Jaraw Dinja Differenti
  • L-​Għasafar Għala Jaraw Daqshekk Tajjeb?
  • Is-​Sens Elettriku
  • Kumpass Ġewwieni
  • Widnejn li Jġagħluk Tgħir
  • Is-​Sonar fil-​Baħar
  • Is-sonar tad-denfil
    Ġie Disinjat?
  • Il-Kelb il-Baħar l-Abjad—Attakkat
    Stenbaħ!—2000
  • Ġurnata mad-Dniefel
    Stenbaħ!—2002
Stenbaħ!—2003
g03 3/8 pp. 5-10

Is-​Sensi taʼ l-​Għaġeb fid-​Dinja taʼ l-​Annimali

HUWA u jiġri ’l hemm u ’l hawn ifittex l-​ikel, il-​ġurdien iħossu ’l bogħod mill-​periklu fid-​dlam. Imma ma jobsorx li s-​serp tal-​ħofra għandu l-​kapaċità li “jara” l-​mewġ tas-​sħana ħierġa minn ġol-​ġisem sħun tal-​ġurdien​—idea żbaljata li se tiswielu ħajtu. Barbun tar-​ramel, tip taʼ ħuta ċatta, qiegħed moħbi kompletament taħt ir-​ramel ġo akkwarju kbir tal-​klieb il-​baħar, fejn wieħed minnhom qiegħed iħuf fid-​direzzjoni taʼ fejn qiegħda l-​ħuta. Il-​kelb il-​baħar ma jistax jarah lill-​barbun; imma f’ħakka t’għajn il-​kelb il-​baħar jieqaf, jgħaddas imnieħru fir-​ramel, u jiblaʼ lill-​barbun.

Iva, is-​serp tal-​ħofra u l-​kelb il-​baħar huma eżempji t’annimali b’sensi speċjalizzati li lbnedmin m’għandhomx. Min-​naħa l-​oħra, ħafna ħlejjaq għandhom sensi li huma bħal tagħna imma huma iktar qawwijin jew iktar kapaċi jaqbdu għadd differenti taʼ elementi fl-​ambjent. L-​għajnejn huma eżempju tajjeb taʼ dan.

Għajnejn li Jaraw Dinja Differenti

L-​għadd taʼ kuluri li jaraw għajnejna huma biss frazzjoni żgħira ħafna mill-​ispettru elettromanjetiku. Per eżempju, għajnejna ma jistgħux jaraw ir-​radjazzjoni taʼ l-​infrared, li għandha wavelength itwal mid-​dawl aħmar. Madankollu, is-​serp tal-​ħofra għandu żewġ organi żgħar, jew ħofor, bejn għajnejh u mnifsejh li jaqbdu r-​radjazzjoni taʼ l-​infrared.a Għalhekk, anki fid-​dlam huwa jistaʼ jattakka bi preċiżjoni lil priża b’temperatura tal-​ġisem relattivament għolja.

Minbarra t-​tarf vjola taʼ l-​ispettru viżibbli hemm id-​dawl ultravjola (UV). Għalkemm ma narawhx b’għajnejna, id-​dawl UV huwa viżibbli għal ħafna ħlejjaq, fosthom l-​għasafar u l-​insetti. In-​naħal, per eżempju, jorjentaw lilhom infushom skond ix-​xemx​—anki f’temp daqsxejn imsaħħab meta x-​xemx tkun moħbija​—billi jfittxu xi roqgħa sema blu u jaraw id-​disinn ifformat permezz tad-​direzzjoni li jieħdu r-​raġġi UV. Ħafna pjanti bil-​fjuri jkollhom disinni viżibbli biss fl-​ultravjola u xi ftit fjuri saħansitra għandhom parti li timmarka n-​nektar b’riflessjoni ultravjola li toħloq kuntrast, sabiex tidderieġi l-​insetti lejn in-​nektar. Ċertu frott u żrieragħ jesibixxu lilhom infushom lill-​għasafar b’dan il-​mod ukoll.

Minħabba li l-​għasafar jaraw ir-​raġġi ultravjola u minħabba li dan id-​dawl jagħmel lil rixhom iktar ilellex, probabbilment l-​għasafar jidhru iktar kuluriti għal xulxin milli narawhom aħna. Huma jistgħu ‘jaraw il-​kuluri b’mod tant rikk li aħna lanqas biss nistgħu nibdew nimmaġinawh,’ qal wieħed ornitologu. L-​abbiltà li jaraw id-​dawl UV tistaʼ anki tgħin lil ċerti isqra biex isibu l-​ġrieden. Dan kif? Il-​ġurnal BioScience jgħid li ċertu tip taʼ ġurdien raġel “jipproduċi awrina u ħmieġ li fihom kimiċi li jassorbu l-​UV, u jimmarkaw triqathom bl-​awrina.” B’hekk, l-​għasafar jistgħu “jidentifikaw postijiet fejn ikun hemm ħafna ġrieden” u jikkonċentraw iktar fuq dak il-​post.

L-​Għasafar Għala Jaraw Daqshekk Tajjeb?

Il-​vista taʼ l-​għasafar hija meravilja. “Ir-​raġuni primarja,” jgħid il-​ktieb All the Birds of the Bible, “hija li l-​kisja taʼ tessuti fuq in-​naħa taʼ ġewwa taʼ l-​għajn li tifforma l-​immaġni għandha iktar ċelluli tal-​vista milli għandha l-​għajn taʼ ħlejjaq oħra. L-​għadd taʼ ċelluli tal-​vista jiddetermina l-​abbiltà taʼ l-​għajn biex tara oġġetti żgħar mill-​bogħod. Filwaqt li r-​retina t’għajn il-​bniedem għandha xi 200,000 ċellula tal-​vista kull millimetru kwadru, il-​biċċa l-​kbira mill-​għasafar għandhom tliet darbiet iktar minn hekk, u l-​isqra, l-​avultuni, u l-​ajkli għandhom miljun jew iżjed għal kull millimetru kwadru.” Ukoll, xi għasafar għandhom vantaġġ speċjali taʼ żewġ ħofor żgħar fl-​inħawi tar-​retina f’kull għajn, li jagħtuhom fakultà superjuri rigward distanza u veloċità. Għasafar li jaqbdu insetti li jtiru għandhom l-​istess abbiltà.

L-għasafar għandhom ukoll lenti ratba mhux tas-​soltu li tistaʼ tiffoka b’ħeffa akbar. Immaġina kemm tkun perikoluża l-​ħajja taʼ għasfur hu u jtir​—speċjalment ġol-​foresti u l-​imsaġar​—kieku kollox kien imċajpar. Iva, x’għerf jintwera fid-​disinn t’għajnejn l-​għasafar!b

Is-​Sens Elettriku

Ix-​xena li ssemmiet qabel, li tinvolvi l-​barbun moħbi u l-​kelb il-​baħar, fil-​fatt ġrat waqt studju xjentifiku fuq il-​klieb il-​baħar. Ir-​riċerkaturi riedu jkunu jafu jekk il-​klieb il-​baħar u r-​rajja kellhomx is-​sens li jħossu żona taʼ elettriċità li toħroġ minn ġo ħuta ħajja.c Biex isiru jafu, inħbew xi vireg tal-​ħadid fil-​qiegħ mimli ramel taʼ l-​akkwarju tal-​klieb il-​baħar u tawhom il-​voltaġġ li suppost. X’kien ir-​riżultat? Hekk kif il-​kelb il-​baħar qorob lejn il-​vireg bil-​kurrent ġo fihom, beda jattakkahom bi vjolenza.

Il-klieb il-​baħar iħossu ż-​żoni taʼ elettriċità l-​istess bħalma l-​widna bla sforz taʼ xejn tismaʼ l-​ħsejjes (passive electroreception). Imma l-​ħut elettriku juża sistema differenti (active electroreception). Bħalma farfett il-​lejl joħroġ sinjali akustiċi u jagħraf l-​eku li jiġi lura, dan il-​ħut joħroġ mewġ jew taħbit elettromanjetiku skond l-​ispeċi tal-​ħut. Imbagħad, permezz taʼ organi speċjali, jinduna jekk seħħx xi bdil f’dawn iż-​żoni taʼ elettriċità.d B’dan il-​mod, il-​ħut elettriku jistaʼ jinduna b’xi ostakli, jekk hemmx xi priża tajba, jew anki jistaʼ jsib xi sieħeb jew sieħba.

Kumpass Ġewwieni

Aħseb ftit kif kienet tkun il-​ħajja li kieku ġismek kellu kumpass imsawwar ġo fih. Qatt ma kien ikollok problema li se tintilef! Ġol-​ġisem taʼ ċerti ħlejjaq, inkluż in-​naħal u t-​troti (trout), ix-​xjenzati sabu kristalli mikroskopiċi tal-​ħadid ossidu manjetiku, jew tal-​kalamita, sustanza manjetika naturali. Iċ-​ċelluli b’dawn il-​kristalli ġo fihom huma mqabbdin mas-​sistema nervuża. B’hekk, in-​naħal u t-​troti wrew li għandhom l-​abbiltà li jħossu żoni manjetiċi. Fil-​fatt, in-​naħal juża ż-​żona manjetika tad-​dinja biex jibni x-​xehda taʼ l-​għasel u biex isib id-​direzzjoni.

L-​investigaturi skoprew li din is-​sustanza manjetika tinsab ukoll f’xi batterji li jgħixu f’qiegħ il-​baħar. Meta jitqanqal il-​qiegħ, il-​qawwa manjetika taʼ l-​art taħdem fuq is-​sustanza manjetika b’tali mod li ġġib il-​batterji f’pożizzjoni tajba biex jerġgħu jaqgħu ’l isfel bil-​kwiet fid-​dar tagħhom f’qiegħ il-​baħar. Inkella jmutu.

Ħafna annimali li jpassu​—inkluż l-​għasafar, il-​fkieren, is-​salamun, u l-​balieni​—ukoll jistaʼ jkollhom sens manjetiku. Madankollu, ma jidhirx li dawn iserrħu fuq dan is-​sens biss, imma donnhom li jsibu triqithom b’sensi differenti. Per eżempju, is-​salamun wisq probabbli juża s-​sens tax-​xamm qawwi li għandu biex isib ix-​xmara fejn twieled. L-​isturnell taʼ l-​Ewropa jsib triqtu permezz tax-​xemx; u xi ftit għasafar oħrajn, permezz taʼ l-​istilel. Imma bħalma osserva l-​professur tal-​psikoloġija Howard C. Hughes fil-​ktieb tiegħu Sensory Exotica​—A World Beyond Human Experience, “bla dubju, aħna għadna ’l bogħod ħafna biex nifhmu dawn il-​misteri u oħrajn bħalhom fin-​natura.”

Widnejn li Jġagħluk Tgħir

Meta jitqabblu mal-​bniedem, ħafna ħlejjaq għandhom smigħ taʼ l-​għaġeb. Fejn aħna nistgħu nisimgħu ħsejjes li jvarjaw minn 20 sa 20,000 hertz (ċikli fis-​sekonda), il-​klieb jistgħu jisimgħu minn 40 sa 46,000 hertz, u ż-​żwiemel, bejn 31 u 40,000 hertz. L-​iljunfanti u l-​baqar jistgħu saħansitra jisimgħu ħsejjes infrasoniċi (naqra inqas milli jistaʼ jismaʼ l-​bniedem) baxxi sa anki 16-il hertz. Minħabba li frekwenzi baxxi jaslu iktar fit-​tul, l-​iljunfanti huma kapaċi jikkomunikaw tul distanzi taʼ 4 kilometri jew iktar. Fil-​fatt, xi riċerkaturi huma tal-​parir li dawn l-​annimali jistgħu jintużaw biex javżawna bil-​quddiem meta jkun ġej xi terremot jew xi maltemp qalil​—peress li dawn it-​tnejn joħorġu ħsejjes infrasoniċi.

L-​insetti wkoll għandhom smigħ tajjeb ħafna, u xi wħud jisimgħu ħsejjes ultrasoniċi sa żewġ ottavi iktar milli jistgħu jisimgħu widnejn il-​bniedem, u oħrajn jisimgħu ħsejjes infrasoniċi. Xi ftit insetti jisimgħu permezz taʼ riti rqaq u ċatti li jixbhu tanbur tal-​widnejn u li jinsabu kważi f’kull parti tal-​ġisem minbarra fir-​ras. Oħrajn jisimgħu bl-​għajnuna taʼ xagħar delikat li jirreaġixxi mhux biss għall-​ħoss imma wkoll għall-​iċken movimenti fl-​arja, bħal dawk li jsiru meta ċċaqlaq idejk. Din is-​sensittività tispjega għala huwa tant diffiċli biex tgħaffeġ dubbiena!

Immaġina li tkun kapaċi tismaʼ l-​passi taʼ insett! Smigħ taʼ l-​għaġeb bħal dan jinsab biss għand l-​uniku mammiferu fid-​dinja li kapaċi jtir​—il-​farfett il-​lejl. Ovvjament, il-​farfett il-​lejl għandu bżonn smigħ speċjalizzat biex itir fid-​dlam u biex jaqbad l-​insetti permezz taʼ sistema li tiddependi mis-​smigħ taʼ l-​eku (echolocation) jew sonar.e Il-​Professur Hughes jgħid: “Immaġina sistema taʼ sonar sofistikata iktar minn dik li tinsab fl-​iktar sottomarini avanzati li għandna. Issa immaġina li din is-​sistema tintuża minn farfett il-​lejl tant ċkejken li joqgħod fil-​pala taʼ idek. Il-​kalkulazzjonijiet kollha li jippermettu lill-​farfett il-​lejl biex isir jaf id-​distanza, il-​veloċità, u anki l-​ispeċi partikulari taʼ l-​insett li se jaqbad, huma kollha magħmulin minn moħħ li huwa iżgħar mid-​difer taʼ sebgħek il-​kbir!”

Peress li l-​preċiżjoni tas-​sistema tas-​smigħ taʼ l-​eku tiddependi fuq il-​kwalità tal-​ħoss li joħroġ, il-​friefet il-​lejl huma “kapaċi jikkontrollaw kemm jgħollu u jbaxxu leħinhom b’tali mod li jġagħlu lil kwalunkwe kantant taʼ l-​opra jgħir,” jgħid ktieb wieħed.f Milli jidher, bit-​tikmix tal-​ġilda li hemm fl-​imnifsejn taʼ ċerti speċi, il-​friefet il-​lejl jistgħu jiċċentraw il-​ħoss fejn iridu jwassluh. Dawn il-​vantaġġi kollha jikkontribwixxu għal sonar tant sofistikat li jistaʼ jifforma “immaġni permezz tal-​ħoss” taʼ oġġetti fini daqs xagħra taʼ bniedem!

Minbarra l-​friefet il-​lejl, mill-​inqas żewġ speċi taʼ għasafar​—ir-​rundun żgħir taʼ l-​Asja u l-​Awstralja u l-​buqrajq taʼ l-​Amerika tropikali​—ukoll jużaw is-​sistema tas-​smigħ taʼ l-​eku. Madankollu, jidher li dawn jużaw din il-​kapaċità sempliċement biex itiru fid-​dlam ġol-​grotti fejn jgħixu.

Is-​Sonar fil-​Baħar

Il-​balieni li għandhom is-​snien ukoll jużaw is-​sistema tas-​sonar, għalkemm ix-​xjenzati għad iridu jiskopru kif dan jaħdem eżattament. Is-​sonar tad-​denfil jibda b’ċaqċiq differenti, li huwa maħsub li jiġi, mhux mil-​larinġi​—il-​ħofra tal-​gerżuma li fiha l-​kordi tal-​leħen​—imma mis-​sistema taʼ l-​imnieħer. Il-​melon​—balla tessut xaħmi fin-​naħa taʼ fuq taʼ ras id-​denfil​—tiċċentra l-​ħoss f’direzzjoni waħda biex b’hekk jagħraf xi jkun hemm fl-​inħawi tiegħu. Id-​denfil kif jismaʼ l-​eku tiegħu? Milli jidher, mhux permezz taʼ widnejh imma bix-​xedaq t’isfel u organi oħrajn assoċjati miegħu, li huma mqabbda mal-​ġewwieni tal-​widna. Taʼ interess, din il-​parti għandha l-​istess xaħmijiet li jinsabu fil-​parti taʼ fuq f’ras id-​denfil.

Is-sonar tad-​denfil jixbah ħafna lill-​kurva fuq graff tal-​matematika li tissejjaħ il-​funzjoni Gabor. Din il-​funzjoni, jgħid Hughes, tagħti prova li t-​twerżiq tad-​denfil “jixbah sinjal tas-​sonar li huwa matematikament perfett.”

Id-dniefel jistgħu jaġġustaw il-​qawwa tat-​twerżiq sonari minn tisfira baxxa sa għajta għolja 220 deċibel. Din kemm tkun qawwija? Biex nifhmu, mużika rock għolja tistaʼ tipproduċi 120 deċibel, u sparatura taʼ kanun 130 deċibel. Armati b’sonar li għandu ħafna iktar qawwa, id-​dniefel jistgħu jsibu affarijiet żgħar daqs ballun taʼ tmien ċentimetri li jkun 120 metru ’l bogħod, jew saħansitra iktar minn hekk f’baħar kalm.

Meta tirrifletti fuq is-​sensi meraviljużi li jidhru fost il-​ħlejjaq ħajjin, ma tħossokx meraviljat u mgħaġġeb? Nies umli u informati ġeneralment hekk iħossuhom​—u dan jerġaʼ jiħodna għall-​mistoqsija taʼ kif aħna magħmulin. Veru, is-​sensi tagħna jistgħu jidhru fjakki ħdejn dawk taʼ ċerti annimali u insetti. Madankollu, aħna biss inħossuna mqanqlin b’dak li nosservaw fin-​natura. Għala għandna sentimenti bħal dawn? U għalfejn noqogħdu nipprovaw nifhmu mhux biss il-​ħlejjaq ħajjin imma nipprovaw nifhmu wkoll l-​iskop tagħhom kif ukoll postna f’nofshom?

[Noti taʼ taħt]

a Hemm madwar 100 speċi taʼ sriep jew lifgħat tal-​ħofra li jinkludu copperheads, rattlesnakes, u water moccasins.

b Il-qarrejja li huma interessati fil-​kwistjoni taʼ l-​evoluzzjoni kontra disinn intelliġenti huma mistiedna jaqraw il-​ktieb Life​—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation?, pubblikat mix-​Xhieda taʼ Jehovah.

c Meta jkunu taħt l-​ilma, il-​ħlejjaq kollha, inkluż il-​bnedmin, jerħu żona taʼ elettriċità żgħira imma li tinħass.

d Il-​ħut elettriku li qed nirreferu għalih hawnhekk jipproduċi biss kwantità żgħira taʼ elettriku. M’għandux jiġi mħallat mal-​ħut elettriku li jipproduċi voltaġġ ogħla ferm, bħar-​rajja jew is-​sallura tax-​xokk (electric eel), li jixxokkja biex jiddefendi lilu nnifsu jew meta jaqbad xi priża. Is-​sallura tistaʼ saħansitra toqtol żiemel!

e Fil-​familja tal-​friefet il-​lejl insibu madwar 1,000 speċi differenti. Kuntrarju għal dak li jaħsbu ħafna nies, kollha kemm huma jaraw tajjeb, imma mhux kollha jużaw is-​sistema tas-​smigħ taʼ l-​eku. Xi wħud, bħall-​friefet il-​lejl li jieklu l-​frott, jużaw il-​vista eċċellenti li għandhom bil-​lejl biex isibu l-​ikel.

f Il-friefet il-​lejl joħorġu sinjal kumpless magħmul minn numru taʼ komponenti bi frekwenzi li jvarjaw minn 20,000 sa 120,000 hertz jew iktar.

[Kaxxa/Stampi f’paġna 9]

Moħħkom Hemm Insetti!

“Kuljum, hekk kif jibda jidlam, taħt l-​għoljiet żgħar qrib San Antonio ġewwa Texas [l-Istati Uniti], tiġri xi ħaġa li tgħaġġbek,” jgħid il-​ktieb Sensory Exotica​—A World Beyond Human Experience. “Mill-​bogħod taħseb li rajt sħaba kbira sewda ħierġa minn qiegħ l-​art. Però, din m’hijiex sħaba taʼ duħħan li ddallam l-​għabex taʼ fil-​għaxija, imma massa taʼ 20 miljun farfett il-​lejl tar-​razza Mexican free-tail, ħerġin minn ġol-​Grotta taʼ Bracken.”

Kalkulazzjoni iktar reċenti turi li hemm madwar 60 miljun farfett il-​lejl li joħroġ minn ġol-​Grotta taʼ Bracken. Billi jittajru fis-​sema matul il-​lejl u jitilgħu sa 3,000 metru ’l fuq, huma jfittxu l-​ikel favorit tagħhom, l-​insetti. Matul il-​lejl, għalkemm fis-​sema jkun hemm kwantità kbira ħafna t’għajat ultrasoniku tal-​friefet il-​lejl, ma jkun hemm konfużjoni taʼ xejn, għax kull wieħed minn dawn il-​mammiferi uniċi huwa armat b’sistema sofistikata ħafna biex isib l-​eku tiegħu stess.

[Stampa]

Il-​Grotta taʼ Bracken

[Sors]

Bil-​korteżija taʼ Lise Hogan

[Stampa]

Farfett il-​lejl tar-​razza Mexican free-tail​—is-​sonar

[Sors]

© Merlin D. Tuttle, Bat Conservation International, Inc.

[Stampa f’paġna 7]

Naħal​—sens manjetiku u tal-​vista

[Stampa f’paġna 7]

Ajkla rjali​—il-​vista

[Stampa f’paġna 7]

Rajja​—sens elettriku​

[Stampa f’paġna 7]

Kelb il-​baħar​—sens elettriku

[Stampa f’paġna 7]

Sturnell​—il-​vista

[Stampa f’paġna 7]

Salamun​—ix-​xamm

[Sors]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.

[Stampa f’paġna 7]

Fekruna​—possibbilment is-​sens manjetiku

[Stampa f’paġna 8]

Iljunfant​—jismaʼ frekwenza baxxa

[Stampa f’paġna 8]

Kelb​—jismaʼ frekwenza għolja

[Stampa f’paġna 9]

Dniefel​—is-​sonar

    Pubblikazzjonijiet bil-Malti (1990-2025)
    Oħroġ
    Illoggja
    • Malti
    • Ixxerja
    • Preferenzi
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Kundizzjonijiet għall-Użu
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Illoggja
    Ixxerja