Is-​salamun taʼ L-​Atlantiku—Inkwiet għar-​“Re tal-​Ħut”

MINN KITTIEB GĦAL STENBAĦ! FL-​IRLANDA

IS-​SALAMUN hu magħruf għall-​abbiltà li għandu li jaqbeż anki kaskata waqt li jkun tielaʼ kontra l-​kurrent taʼ xi xmara biex imur fil-​post fejn ibid. Hemm storja dwar sajjied li nnota “għadd kbir taʼ salamun li wara ħafna sforzi ma rnexxilux jaqbeż il-​[kaskata]” fejn kien qed jistad hu. Saħansitra, xi ftit waqgħu fuq xatt ix-​xmara biswit il-​kaskata. Hu qabbad in-​nar fuq blata ħdejn il-​kaskata u poġġa taġen fuq in-​nar. L-​istorja tgħid li “wara sforzi falluti xi ftit mis-​salamun sfortunat kien aċċidentalment jispiċċa fit-​taġen.” B’hekk, iktar tard is-​sajjied setaʼ jiftaħar li ‘f’pajjiżu s-​salamun tant kien abbundanti li kien jaqbeż ġot-​taġen minn jeddu mingħajr ma jkun hemm bżonn li s-​sajjied imur jaqbdu.’

Għandu mnejn li din l-​istorja hija xi ftit esaġerata. Minkejja dan, huwa veru li s-​salamun jitlaʼ anki maʼ kaskata. Madankollu, rapport maħruġ mill-​Aġenzija tar-​Riċerka dwar is-​Salamun fl-​Irlanda wera li fi snin reċenti “naqas b’mod drammatiku l-​għadd taʼ ħut li jitlaʼ kontra l-​kurrent tax-​xmajjar biex imur ibid.” Stħarriġ minnhom wera li f’sena waħda, minn madwar 44,000 ħuta żgħira (salamun) li ġew maqbudin biex jiġu mmarkati u jerġgħu jintelqu, tlieta fil-​mija (madwar 1,300) biss irritornaw.

X’inhi r-​raġuni għala naqas daqshekk lgħadd tar-​“Re tal-​Ħut,” is-​salamun taʼ l-​Atlantiku? Se jerġaʼ jkun abbundanti bħalma kien qabel? Jekk nifhmu ċ-​ċiklu tal-​ħajja interessanti u mhux tas-​soltu taʼ din il-​ħuta meraviljuża nkunu nistgħu niksbu dehen dwar l-​affarijiet li qed jikkaġunaw il-​problema u forsi xi soluzzjonijiet li jistaʼ jkun hemm għaliha.

Kif Tibda Ħajtu

Il-​ħajja tas-​salamun tibda bejn Novembru u Frar fix-​xaħx taʼ qiegħ xi xmara taʼ l-​ilma ħelu. Ir-​raġel ma jħallix ħut ieħor jersaq viċin waqt li l-​mara tħaffer għadd taʼ ħofor żgħar li ġieli jkunu fondi mat-​30 ċentimetru. Flimkien ibidu u jiffertilizzaw eluf taʼ bajd f’kull ħofra. Il-​mara mbagħad tipproteġi l-​bajd billi tgħattih bix-​xaħx.

F’Marzu jew April, tfaqqas mill-​bajda ħuta t’għamla stramba. Din tissejjaħ alevin, tkun twila madwar tliet ċentimetri biss u jkollha marbuta magħha speċi taʼ borża goffa li minnha tieħu n-​nutriment. Għall-​ewwel il-​ħuta tibqaʼ moħbija taħt ix-​xaħx u tieħu n-​nutriment mill-​provvista taʼ ikel li ġġorr magħha. Wara erbaʼ jew ħames ġimgħat, meta tkun ikkonsmat l-​ikel kollu tal-​borża, il-​ħuta toħroġ minn taħt ix-​xaħx għal ġol-​kurrent tax-​xmara. Issa tissejjaħ fry, tkun twila madwar ħames ċentimetri, u jkollha l-​forma taʼ ħuta normali. Issa żewġ affarijiet biss jinteressawha. L-​ewwel, li ssib sors ġdid taʼ ikel​—insetti żgħar u plankton​—u t-​tieni, li ssib post protett fejn tgħix. F’dan l-​istadju jmut iktar minn 90 fil-​mija tas-​salamun minħabba nuqqas taʼ ikel jew taʼ spazju jew għax jittiekel mill-​predaturi bħat-​troti, l-​għasafar taʼ San Martin, l-​irsieset, u l-​lontri.

Michael, li għal xi żmien studja dwar is-​salamun u xi ħut ieħor, jgħid: “Wara xi sena, is-​salamun jikber u jsir madwar tmienja jew għaxar ċentimetri. Issa jissejjaħ parr u jkollu disinn taʼ rqajjaʼ skuri fuq kull ġenb. Meta jikber madwar 15-il ċentimetru, l-​irqajjaʼ skuri jinbidlu f’lewn il-​fidda jleqq. Issa jseħħu bidliet straordinarji u komplikati li jiddistingwu s-​salamun mill-​biċċa l-​kbira tal-​ħut l-​ieħor.”

Michael ikompli: “Bejn Mejju u Ġunju, din il-​ħuta, li issa tissejjaħ smolt, tinħakem minn xi sinjali interni u tingħaqad m’eluf t’oħrajn biex kollha flimkien jinżlu mal-​kurrent tax-​xmara lejn il-​baħar.” Iżda kif tistaʼ ħuta taʼ l-​ilma ħelu tibda tgħix fil-​baħar u ma tmutx? Meta ġie mistoqsi dan, Michael wieġeb: “Normalment ma tistax, iżda madwar il-​garġi tagħha jseħħu bidliet komplessi li jgħinuha tiffiltra l-​melħ mill-​ilma tal-​baħar. Meta jsiru l-​bidliet, il-​ħuta, li tant tkun żgħira li toqgħod f’pala taʼ l-​id, titlaq fuq vjaġġ straordinarju.”

Ħajtu fil-​Baħar

Ħuta daqstant żgħira għala titlaq mix-​xmara li tkun drat fiha? Fejn tmur? Is-​salamun ċkejken ikollu bżonn imur fejn isib ikel addattat għalih biex isir adult. Jekk jevita għedewwa bħall-​kormorani, il-​bumerini, id-​dniefel, u saħansitra l-​balieni, jasal hemmhekk u jsib ikel bħal plankton kbir u dud tar-​ramel, kif ukoll aringi u ħut ieħor. Wara sena l-​piż tiegħu jkun żdied bi 15-il darba​—minn ftit grammi għal kważi tliet kilojiet. Jekk jibqaʼ fl-​oċean għal ħames snin, il-​piż tiegħu jistaʼ jitlaʼ għal 18-il kilo jew iktar. Kien hemm minnhom li qabżu l-​45 kilo!

Kien fl-​1950 li sar magħruf il-​post eżatt fejn is-​salamun kien imur biex isib l-​ikel, għax sajjieda kummerċjali bdew jaqbdu kwantitajiet kbar taʼ salamun ħdejn il-​kosta taʼ Greenland. Iktar tard skoprew post importanti ieħor madwar il-​Gżejjer Faeroe, fit-​tramuntana taʼ l-​Iskozja. Minn dak iż-​żmien ’l hawn instabu iktar postijiet. Anki ġie rapportat li s-​salamun jirgħa taħt is-​silġ taʼ l-​Artiku! L-​iskoperta taʼ dawn il-​postijiet ġabet inkwiet kbir għas-​salamun taʼ l-​Atlantiku. Inbnew industriji kbar tas-​sajd fi Greenland u l-​Gżejjer Faeroe. Inqabdu eluf taʼ tunnellati taʼ ħut minn sajjieda kummerċjali, u f’daqqa waħda naqas ħafna l-​għadd taʼ salamun li jirritorna biex ibid fix-​xmajjar taʼ l-​ilma ħelu. Meta rrealizzaw is-​serjetà taʼ din il-​problema, il-​gvernijiet għamlu ċerti restrizzjonijiet u llimitaw l-​ammont taʼ ħut li setaʼ jinqabad mis-​sajjieda. Dan għen biex jipproteġi lis-​salamun waqt li jkun fil-​baħar.

Jirritorna mill-​Baħar

Eventwalment is-​salamun adult jirritorna lejn ix-​xmara fejn ikun twieled, isib sieħba, u ċ-​ċiklu jerġaʼ jibda. Michael jispjega: “Dak li hu verament taʼ l-​għaġeb hu l-​fatt li din il-​ħuta meraviljuża tivvjaġġa eluf taʼ mili fl-​oċean li qatt ma tkun rat qabel u ssib it-​triq! Ix-​xjenzati għadhom ma jistgħux jifhmu kif jirnexxilha tagħmel dan. Xi wħud jgħidu li s-​salamun jivvjaġġa billi juża l-​manjetiżmu tad-​dinja, il-​kurrenti taʼ l-​oċeani, jew anki l-​kwiekeb. Huwa maħsub li meta jerġaʼ jasal fid-​daħla tax-​xmara, is-​salamun jagħraf ix-​xmara fejn ikun twieled mir-​‘riħa’ tagħha, jiġifieri l-​formazzjoni kimika tagħha.”

“Għal darb’oħra jerġaʼ jaddatta ruħu għall-​ilma ħelu u jidħol fix-​xmara,” jgħid Michael. “Dan l-​istint biex jirritorna fejn ikun twieled tant hu qawwi li anki jekk jiltaqaʼ maʼ kaskati jew kurrenti qawwija, is-​salamun, li issa hu akbar u iktar b’saħħtu, jibqaʼ jissielet biex jegħleb kull ostaklu.”

Is-​salamun li jkun qed jirritorna jsib diffikultajiet akbar meta jiltaqaʼ maʼ xi digi, xi impjanti li jiġġeneraw l-​elettriku permezz taʼ l-​ilma, jew xi ostakli oħrajn magħmulin mill-​bniedem. Imbagħad x’jiġri? “Ħafna nies konxji tan-​natura jipprovdu rotta oħra,” tgħid Deirdre li tagħmel riċerki dwar is-​salamun. “Tinbena speċi taʼ rampa, li tissejjaħ fish ladder jew fish pass, li tkun inqas għolja biex il-​ħut jgħaddi minnha u jevita l-​ostaklu l-​kbir. Din tgħin lis-​salamun biex ikun jistaʼ jitlaʼ max-​xmara mingħajr periklu waqt li jkun sejjer fil-​post fejn ibid.”

“Madankollu, dan mhux dejjem jirnexxi,” tkompli tgħid Deirdre. “Rajt xi salamun jinjora l-​passaġġi. Huma jagħrfu biss ir-​rotta oriġinali tagħhom u bla waqfien jipprovaw jaqbżu l-​ostaklu li jkun għamel il-​bniedem. Ħafna jmutu bl-​għeja jew għax jaħbtu ġo l-​ostaklu.”

Postijiet għat-​Trobbija tas-​Salamun

Is-​salamun hu ikel sustanzjuż. Peress li qed jonqos is-​salamun taʼ l-​Atlantiku li jiġġerra fl-​oċean, twaqqfu postijiet kummerċjali għat-​trobbija tas-​salamun. Is-​salamun jinżamm ġo vaski kbar taʼ l-​ilma ħelu sakemm jilħaq il-​15-il ċentimetru u jibda jissejjaħ smolt. Imbagħad ipoġġuh ġo gaġeġ fil-​baħar, fejn jitimgħuh sakemm isir adult u lest biex jinbiegħ lir-​restoranti u lill-​ħwienet fejn ibigħu l-​ikel.

Is-salamun li jitrabba b’dan il-​mod ukoll jinsab fil-​periklu. Dawk li jrabbuh jitimgħuh ikel magħmul b’mod artifiċjali. Din il-​ħaġa u l-​fatt li jinżamm fil-​gaġeġ iġagħlu lis-​salamun isir suġġett ħafna għall-​mard u l-​parassiti, bħal dud irqiq li jaqbad mal-​ġilda. Xi wħud mill-​isprejs protettivi li jintużaw jistgħu jkunu qawwijin ħafna. Ernest, li hu bugħaddas, jgħid: “Jien kont ngħum taħt uħud minn dawn il-​postijiet fejn irabbu s-​salamun, u stajt nara biċ-​ċar li mad-​dawra taʼ dawn il-​postijiet, qiegħ il-​baħar kien imneżżaʼ minn kull tip taʼ ħajja.”

Inkwiet għar-​“Re tal-​Ħut”

Ħafna mis-​salamun li jiġġerra fl-​oċeani jinqabad fix-​xbieki qabel ma jasal fix-​xmara fejn ikun twieled. Il-​valur kummerċjali għoli taʼ dan it-​tip taʼ salamun iħajjar lil xi sajjieda biex jaqbduh illegalment. Il-​ftit salamun li jirnexxilu jirritorna fix-​xmara jrid jaħrab lil dawk li jkollhom permess jistadu bis-​sunnara. Biex jipproteġu lill-​ġmiegħi tas-​salamun, ittieħdu diversi miżuri, bħalma huma sajd ristrett għal ċerti partijiet tax-​xmara, ħlas għoli għall-​ħruġ taʼ liċenzji għas-​sajd, u staġun tas-​sajd limitat. B’dan kollu, xorta waħda huwa stmat li wieħed minn kull ħamsa jinqabad waqt li jkun fi triqtu lura tielaʼ max-​xmara.

Barra minn dan, is-​salamun taʼ l-oċeani jimrad b’diversi mard, u dan effettwa serjament il-​popolazzjoni tas-​salamun. Marda minnhom tikkaġuna ulċeri fil-​ġilda tal-​ħuta u eventwalment din tmut. It-​tinġis industrijali u l-​pestiċidi li jispiċċaw fix-​xmajjar ukoll jistgħu jkunu taʼ periklu mortali li jrid jikkumbatti miegħu s-​salamun, kif ukoll ħlejjaq oħra li jgħixu fl-​ilma.

B’dawn il-​perikli kollha li jrid jiffaċċja, mhux taʼ b‘xejn li r-​“Re tal-​Ħut” jinsab fl-​inkwiet. Minkejja l-​isforzi kbar li qed isiru minn ħafna nies, is-​salamun ikompli jkollu l-​problemi. Huwa biss meta l-​Ħallieq taʼ l-​art, Alla li Jistaʼ Kollox, iwaqqaf lill-​bniedem milli jkompli jirrovina l-​art li n-​natura terġaʼ tikseb il-​bilanċ tagħha.​—Isaija 11:9; 65:25.

[Dijagramma/Mappa f’paġna 22, 23]

(Ghall-formazzjoni shiha tat-​test, ara pubblikazzjoni)

Is-​salamun taʼ l-​Atlantiku jivvjaġġa minn xmajjar taʼ pajjiżi ’l bogħod bħalma huma l-​Istati Uniti, ir-​Russja, u Spanja lejn postijiet fejn isib l-​ikel biswit il-​Gżejjer Faeroe u Greenland qabel ma jirritorna biex ibid fix-​xmara fejn twieled

[Mappa]

Stati Uniti

Greenland

Islanda

Gżejjer Faeroe

Russja

Franza

Spanja

[Dijagramma/Stampi f’paġna 23]

ĊIKLU TAʼ ĦAJJA MERAVILJUŻ

Adult ← Smolt

↓ ↑

Ibid Parr

↓ ↑

Il-​bajd Fry

↓ ↑

Bajd bl-​għajnejn → Alevin

[Stampi]

Alevin

Parr

[Sors]

Iċ-​ċiklu taʼ ħajtu: © Atlantic Salmon Federation/J.O. Pennanen; alevin: U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.; parr: © Manu Esteve 2003

[Stampi f’paġna 24, 25]

Is-​salamun li jirritorna jistaʼ jaqbeż din il-​kaskata jew jgħaddi mir-​rotta li hi iktar faċli billi juża l-​“fish ladder” (il-kaxxa ż-​żgħira hija mkabbra fl-​istampa fuq il-​lemin)

[Stampi f’paġna 24, 25]

It-​theddid għas-​salamun jinkludi s-​sajd bla kontroll u l-​mard f’postijiet kummerċjali fejn irabbuh

[Sorsi]

Ritratt: Vidar Vassvik

UWPHOTO © Erling Svensen

[Sors taʼ l-​Istampa f’paġna 22]

© Joanna McCarthy/SuperStock