Is-“Settanta” Utli fl-​Imgħoddi u fil-​Preżent

RAĠEL influwenti mill-​Etjopja kien qed jivvjaġġa minn Ġerusalemm biex imur lura lejn pajjiżu. Waqt li kien għaddej bil-​karru tiegħu minn triq fid-​deżert, beda jaqra b’leħen għoli minn romblu reliġjuż. L-​ispjegazzjoni li ngħata għall-​kliem li qara tant kellha effett fuqu li ħajtu nbidlet minn dakinhar ’il quddiem. (Atti 8:​26-38) Ir-​raġel kien qed jaqra Isaija 53:​7, 8 mill-​ewwel traduzzjoni li qatt saret tal-​Bibbja—is-​Settanta Griega. Dan ix-​xogħol letterarju tant kellu rwol importanti fit-​tixrid tal-​messaġġ Bibliku matul is-​sekli li ġie msejjaħ traduzzjoni tal-​Bibbja li biddlet id-​dinja.

Meta u taħt liema ċirkustanzi kienet imħejjija s-​Settanta? Għala kien hemm bżonn li ssir din it-​traduzzjoni? Kemm uriet li hi utli matul is-​sekli? Jekk is-​Settanta tistaʼ tgħallimna xi ħaġa llum, x’inhi din il-​ħaġa?

Magħmula għal-​Lhud li Kienu Jitkellmu bil-​Grieg

Fis-​sena 332 Q.E.K., meta Alessandru l-​Kbir immarċja għal ġo l-​Eġittu wara li qered il-​belt Feniċja taʼ Tir, hu ġie milqugħ bħala ħellies. Hemmhekk hu qiegħed is-​sisien għall-​belt taʼ Lixandra, ċentru taʼ tagħlim fid-​dinja antika. Peress li xtaq ixerred il-​kultura Griega qalb in-​nies li kienu jgħixu fil-​pajjiżi konkwistati, Alessandru introduċa l-​Grieg komuni (Koine) fil-​qasam vast tiegħu.

Fit-tielet seklu Q.E.K., f’Lixandra marru joqogħdu ħafna Lhud. Wara l-​eżilju Babiloniż, ħafna Lhud li kienu marru jgħixu f’kolonji mxerrdin ’l hawn u ’l hinn barra l-​Palestina emigraw lejn Lixandra. Dawn il-​Lhud kemm kienu jafuha sew il-​lingwa Ebrajka? Is-​Cyclopedia taʼ McClintock u Strong tgħid: “Huwa fatt magħruf sew li wara li l-​Lhud reġgħu lura mill-​jasar f’Babilonja, peress li kienu tilfu ħafna mill-​għarfien li kellhom taʼ l-​Ebrajk antik, il-​qari mill-​kotba taʼ Mosè fis-​sinagogi tal-​Palestina kien spjegat lilhom bl-​ilsien Kaldajk . . . Il-​Lhud taʼ Lixandra x’aktarx li kellhom jerġaʼ inqas għarfien taʼ l-​Ebrajk; il-​lingwa familjari tagħhom kienet il-​Grieg taʼ Lixandra.” B’mod evidenti, is-​sitwazzjoni f’Lixandra kienet addattata biex issir traduzzjoni taʼ l-​Iskrittura Ebrajka għall-​Grieg.

Aristobulu, Lhudi li għex fit-​tieni seklu Q.E.K., kiteb li verżjoni tal-​liġi Ebrajka ġiet tradotta għall-​Grieg u tlestiet matul ir-​renju taʼ Ptolomew Filadelfu (285-246 Q.E.K.). Mhux kulħadd jaqbel dwar x’ried ifisser Aristobulu bil-​kelma “liġi.” Xi wħud jaħsbu li kien qed jirreferi biss għall-​Pentatewku, waqt li oħrajn jgħidu li forsi kellu f’moħħu l-​Iskrittura Ebrajka kollha kemm hi.

Kien x’kien il-​każ, skond it-​tradizzjoni kienu involuti madwar 72 studjuż Lhudi f’din l-​ewwel traduzzjoni miktuba taʼ l-​Iskrittura mill-​Ebrajk għall-​Grieg. Iktar tard, bdiet tintuża ċ-​ċifra tonda taʼ 70. Għaldaqstant, il-​verżjoni ġiet imsejħa s-​Settanta, li tfisser “70,” u hi nominata LXX, il-​mod kif in-​numru 70 jinkiteb bir-​Ruman. Sa tmiem it-​tieni seklu Q.E.K., il-​kotba kollha taʼ l-​Iskrittura Ebrajka setgħu jinqraw bil-​Grieg. B’hekk, l-​isem Settanta beda jirreferi għall-​Iskrittura Ebrajka kollha kemm hi tradotta għall-​Grieg.

Utli fl-​Ewwel Seklu

Is-​Settanta kienet tintuża ħafna mil-​Lhud li kienu jitkellmu bil-​Grieg qabel u matul iż-​żmien taʼ Ġesù Kristu u l-​appostli tiegħu. Ħafna mil-​Lhud u l-​proseliti li nġabru Ġerusalemm nhar jum il-​Pentekoste tas-​sena 33 E.K. kienu mid-​distrett taʼ l-​Asja, l-​Eġittu, il-​Libja, Ruma, u Kreta—postijiet fejn in-​nies kienu jitkellmu bil-​Grieg. Bla dubju, il-​Lhud u l-​proseliti kellhom id-​drawwa li jaqraw mis-​Settanta. (Atti 2:​9-11) B’hekk, din il-​verżjoni kienet influwenti fit-​tixrid taʼ l-​aħbar tajba fl-​ewwel seklu.

Per eżempju, meta kien qed jitkellem maʼ rġiel minn Ċireni, Lixandra, iċ-​Ċiliċja, u l-​Asja, id-​dixxiplu Stiefnu qal: “Ġużeppi bagħat iġib [minn Kangħan] lil Ġakobb missieru u lil qrabatu kollha, li kienu b’kollox ħamsa u sebgħin ruħ.” (Atti 6:​8-10; 7:​12-14) It-​test Ebrajk f’Ġenesi kapitlu 46 jgħid li l-​qraba taʼ Ġużeppi kienu sebgħin fin-​numru. Imma s-​Settanta tuża n-​numru ħamsa u sebgħin. Milli jidher, Stiefnu kkwota mis-​Settanta.—Ġenesi 46:​20, 26, 27.

Hekk kif l-​appostlu Pawlu dar l-​Asja Minuri u l-​Greċja matul it-​tieni u t-​tielet mawra missjunarja tiegħu, hu ppriedka lil ħafna Ġentili li kellhom il-​biżaʼ t’Alla u lil “Griegi li kienu jqimu lil Alla.” (Atti 13:​16, 26; 17:4) Dawn in-​nies kienu saru jibżgħu minn Alla jew bdew iqimuh għaliex kienu kisbu xi għarfien dwaru mis-​Settanta. Meta ppriedka lil dawn in-​nies li kienu jitkellmu bil-​Grieg, Pawlu kemm-il darba kkwota minn porzjonijiet taʼ din it-​traduzzjoni jew għamel parafrażi tagħhom.—Ġenesi 22:18; Galatin 3:8.

L-Iskrittura Griega Kristjana fiha xi 320 kwotazzjoni diretta u total kombinat taʼ forsi 890 kwotazzjoni u referenza mill-​Iskrittura Ebrajka. Il-​biċċa l-​kbira minn dawn huma bbażati fuq is-​Settanta. Minħabba f’hekk, il-​kwotazzjonijiet li ttieħdu minn din it-​traduzzjoni u mhux mill-​manuskritti Ebrajċi saru parti mill-​Iskrittura Griega Kristjana mnebbħa. X’fatt sinifikanti dan! Ġesù kien bassar li l-​aħbar tajba tas-​Saltna kienet se tiġi pridkata fl-​art kollha abitata. (Mattew 24:14) Biex iwettaq dan, Jehovah kien se jippermetti li l-​Kelma mnebbħa tiegħu tiġi tradotta bid-​diversi lingwi moqrijin min-​nies madwar id-​dinja.

Utli Llum

Is-​Settanta tibqaʼ tkun taʼ valur illum u tintuża biex tgħin ħalli jinkixfu l-​iżbalji tal-​kopisti li setgħu daħlu baxx baxx fil-​manuskritti Ebrajċi li ġew kopjati iktar tard. Per eżempju, ir-​rakkont f’Ġenesi 4:8 jgħid: “U Kajjin qal lil ħuh Abel: ‘Ħa mmorru fir-​rabaʼ.’ U kif kienu fir-​rabaʼ Kajjin qam għal ħuh Abel, u qatlu.”

Il-​klawsola “ħa mmorru fir-​rabaʼ” ma tinsabx fil-​manuskritti Ebrajċi datati mill-​għaxar seklu E.K. ’l hawn. Madankollu, tiġi inkluża f’manuskritti iktar qodma tas-​Settanta u fi ftit referenzi oħrajn tal-​bidu. It-​test Ebrajk għandu l-​kelma li s-​soltu tintroduċi d-​diskors, imma ebda kelma oħra ma titlissen. X’setaʼ ġara? F’Ġenesi 4:8 hemm żewġ klawsoli wara xulxin li jintemmu bl-​espressjoni “fir-​rabaʼ.” Is-​Cyclopedia taʼ McClintock u Strong tissuġġerixxi: “L-​għajn tal-​kopista Ebrew x’aktarx li ġiet żvijata mill-​[istess] kelma . . . li temmet iż-​żewġ klawsoli.” B’hekk, il-​kopista għandu mnejn ħalla barra l-​klawsola li tispiċċa bl-​espressjoni “fir-​rabaʼ” d-​darba li dehret qabel. Jidher ċar li s-​Settanta, kif ukoll manuskritti eqdem oħrajn li għadhom jeżistu, tistaʼ tkun utli biex tidentifika żbalji li saru f’kopji tat-​test Ebrajk li saru wara.

Mill-banda l-​oħra, kopji tas-​Settanta huma wkoll suġġetti għall-​iżball, u kultant issir referenza għat-​test Ebrajk biex jiġi korrett il-​Grieg. B’hekk, meta l-​manuskritti Ebrajċi jitqabblu mal-​Griegi u maʼ traduzzjonijiet b’lingwi oħrajn, ir-​riżultat ikun li jinstabu l-​iżbalji tat-​traduzzjoni kif ukoll dawk tal-​kopisti u jassigurana li jkollna traduzzjoni eżatta tal-​Kelma t’Alla.

Illum jeżistu kopji sħaħ tas-​Settanta li jmorru lura fiż-​żmien saħansitra sar-​rabaʼ seklu E.K. Manuskritti bħal dawn u kopji oħrajn li saru wara ma fihomx l-​isem divin, Jehovah, rappreżentat fl-​Ebrajk mit-​Tetragrammaton (YHWH). Dawn il-​kopji poġġew il-​kliem Grieg għal “Alla” u “Mulej” kulfejn jidher it-​Tetragrammaton fit-​test Ebrajk. Madankollu, skoperta li saret fil-​Palestina xi 50 sena ilu tefgħet dawl fuq din il-​kwistjoni. Ċertu tim li kien qed jesplora l-​għerien ħdejn ix-​xatt tal-​punent tal-​Baħar il-​Mejjet żvela frammenti minn romblu tal-​ġild antik tat-​12-il profeta (minn Hosegħa sa Malakija) miktubin bil-​Grieg. Dawn il-​kitbiet kienu datati bejn is-​sena 50 Q.E.K. u s-​sena 50 E.K. F’dawn il-​frammenti iktar bikrin, it-​Tetragrammaton ma kienx ġie mibdul bil-​kliem Grieg għal “Alla” u “Mulej.” Għalhekk, l-​użu taʼ l-​isem divin fil-​verżjoni bikrija taʼ l-​Iskrittura tas-​Settanta ġie konfermat.

Is-sena 1971 rat il-​ħruġ taʼ pubblikazzjoni taʼ frammenti minn romblu antik tal-​papiru (il-papiri Fouad 266). X’irrivelaw dawn il-​porzjonijiet tas-​Settanta li jmorru lura fiż-​żmien sat-​tieni jew l-​ewwel seklu Q.E.K.? L-​isem divin kien jinsab fihom ukoll. Dawn il-​frammenti bikrin tas-​Settanta jipprovdu evidenza qawwija li Ġesù u d-​dixxipli tiegħu fl-​ewwel seklu kienu jafuh l-​isem t’Alla u użawh.

Illum, il-​Bibbja hija l-​iktar ktieb fl-​istorja li ġie tradott b’lingwi differenti. Iktar minn 90 fil-​mija mill-​familja umana għandhom aċċess għallinqas għal parti minnha bil-​lingwa tagħhom stess. Aħna grati b’mod partikulari għal traduzzjoni eżatta b’lingwa moderna, in-​New World Translation of the Holy Scriptures, li issa hija disponibbli sħiħa jew parti minnha f’iktar minn 40 lingwa. In-​New World Translation of the Holy Scriptures—With References fiha mijiet taʼ noti taʼ taħt li jirreferu għas-​Settanta u għal manuskritti antiki oħrajn. Tabilħaqq, is-​Settanta tkompli tkun taʼ interess u taʼ valur għall-​istudenti tal-​Bibbja fi żmienna.

[Stampa f’paġna 26]

Id-dixxiplu Filippu spjega silta li nqrat mis-​“Settanta”

[Stampi f’paġna 29]

L-appostlu Pawlu kemm-il darba kkwota mis-​“Settanta”