Ebla—Belt Minsija Terġaʼ Titfaċċa

Fis-​sajf taʼ l-​1962, Paolo Matthiae, arkeologu żagħżugħ Taljan, spezzjona l-​pjanuri fil-​majjistral tas-​Sirja mingħajr ma kien jaf x’se jsib. Il-​qalba tas-​Sirja kienet meqjusa bħala li kienet fqira f’sens arkeoloġiku. Madankollu, mill-​iskavazzjonijiet li nbdew sentejn wara f’Tell Mardikh, madwar 60 kilometru ’l bogħod min-​nofsinhar t’Aleppo, kienu se joħorġu dawk li ġew meqjusin bħala ‘l-​iktar skoperti arkeoloġiċi importanti tas-​seklu 20.’

XI SKRIZZJONIJIET antiki taw prova li eżistiet belt li kien jisimha Ebla. Madankollu, ħadd ma kien jaf taħt liema għaqba, jew għolja bi fdalijiet taʼ bliet, fost il-​ħafna li kien hemm imferrxin fil-​Lvant Nofsani setgħet tinstab il-​belt. Kitba minnhom tkellmet dwar ir-​rebħa li Sargon, sultan t’Akkad, kellu fuq “Mari, Yarmuti, u Ebla.” Fi skrizzjoni oħra, is-​Sultan Sumerjan Gudea semma l-​injam prezzjuż li rċieva mill-​“muntanji taʼ Ibla [Ebla].” L-​isem Ebla deher ukoll f’Karnak, l-​Eġittu, f’lista taʼ bliet antiki li l-​Fargħun Thutmose III kien rebaħ. Għaldaqstant tistaʼ tifhem għala xi arkeoloġi kienu pprovaw ifittxu l-​belt t’Ebla.

Madankollu, iktar skavazzjonijiet taw ir-​riżultati. Fl-​1968 instabet parti mill-​istatwa taʼ Ibbit-Lim, wieħed mis-​slaten t’Ebla. Fuqha kien hemm iskrizzjoni taʼ wegħda bil-​lingwa t’Akkad li wriet li din l-​istatwa kienet dedikata lill-​alla mara Ixtar, li kienet “tiddi f’Ebla.” Iva, l-​iskoperti arkeoloġiċi bdew jikxfu “lingwa ġdida, storja ġdida, u kultura ġdida.”

Fl-1974/75 kien hemm konferma li Tell Mardikh kienet tikkorrispondi għall-​belt antika t’Ebla meta skoprew it-​twavel kunejformi li għal darba wara l-​oħra rreferew għal dan l-​isem antik. L-​iskavazzjonijiet urew ukoll li l-​belt eżistiet darbtejn. Wara l-​ewwel perijodu bħala qawwa influwenti, hi ġiet meqruda. Imbagħad, Ebla reġgħet inbniet, biex xorta reġgħet spiċċat meqruda darba oħra u spiċċat minsija għal sekli sħaħ.

Belt Waħda, Ħafna Stejjer

L-​iktar bliet antiki kienu nbnew fuq meded t’art li jegħrqu spiss bl-​ilma tax-​xmajjar, bħalma hemm bejn ix-​xmara Tigri u l-​Ewfrat, fejn setaʼ jsir ħafna tkabbir taʼ prodotti tar-​rabaʼ. L-​ewwel bliet imsemmijin fil-​Bibbja kienu jinsabu fil-​Mesopotamja. (Ġenesi 10:​10) Mid-​dehra, l-​isem Ebla jfisser “Ġebla Bajda,” u jirreferi għas-​saff taʼ ġebel tal-​ġir li l-​belt kienet inbniet fuqu. Milli jidher, il-​post intgħażel minħabba s-​saff tal-​ġir li kien jagħti garanzija li kien hemm provvista naturali taʼ l-​ilma, xi ħaġa importanti għal reġjun li kien ’il bogħod minn xmajjar prinċipali.

Minħabba li ma tantx kienet tagħmel xita fl-​inħawi t’Ebla, l-​iktar prodotti li setgħu jiġu kultivati kienu ċ-​ċereali, id-​dwieli, u s-​siġar taż-​żebbuġ. L-​inħawi kienu tajbin ukoll biex irabbu l-​imrieħel, speċjalment in-​nagħaġ. Il-​pożizzjoni strateġika t’Ebla​—bejn il-​Pjanura tal-​Mesopotamja u l-​Kosta Mediterranja​—għenet biex ikun hemm kummerċ taʼ l-​injam, tal-​ħaġar semi-prezzjuż, u tal-​metall. Il-​belt kienet tiddomina reġjun li kien abitat minn 200,000 ruħ, li 10 fil-​mija minnhom kienu jgħixu fil-​belt kapitali.

Il-​fdalijiet taʼ palazz kbir jagħtu prova tal-​kobor t’Ebla f’dan iż-​żmien partikulari. Biex tidħol ġol-​palazz kellek tgħaddi minn bieb kbir li kien xi 12 jew 15-il metru għoli. Maż-​żmien, il-​palazz kien ġie mkabbar sabiex ikunu jistgħu jintlaħqu l-​bżonnijiet li kienu qed jiżdiedu t’amministrazzjoni qawwija li dejjem kienet qed tikber. L-​uffiċjali ħadmu b’sistema kumplessa taʼ ġerarkija​—is-​sultan u l-​mara tiegħu kienu megħjunin minn “sidien” u “gvernaturi.”

Instabu iktar minn 17,000 tavla tat-​tafal u frammenti. Oriġinalment, wisq probabbli kien hemm iktar minn 4,000 tavla sħiħa li kienu jitpoġġew b’attenzjoni kbira fuq xkafef taʼ l-​injam. Dawn id-​dokumenti jagħtu prova taʼ kemm kien mifrux il-​kummerċ f’Ebla. Per eżempju, il-​belt kienet tinnegozja maʼ l-​Eġittu, bħalma juru xi simboli rjali taʼ żewġ fargħunijiet. It-​twavel kienu primarjament miktubin b’kunejformi Sumerjana. Imma ftit minnhom kienu miktubin bil-​lingwa t’Ebla, lingwa Semitika antika ħafna li setgħet tiġi deċifrata grazzi għal dawn id-​dokumenti. Xi orientalisti kienu sorpriżi li skoprew lingwa Semitika daqshekk antika. Għandek mnejn issib taʼ interess il-​fatt li xi twavel fihom listi b’żewġ lingwi, jiġifieri bis-​Sumerjan u bil-​lingwa t’Ebla. Il-​ktieb Ebla​—Alle origini della civiltà urbana (Ebla​—Fl-​Oriġini taċ-​Ċivilizzazzjoni Urbana) isejħilhom “l-​eqdem dizzjunarji li nafu bihom.”

Milli jidher, Ebla kienet qawwa militari għar-​raġuni li xi xogħlijiet imnaqqxin li ġew skavati juru gwerriera t’Ebla joqtlu lill-​għedewwa tagħhom jew qed jippreżentaw irjus maqtugħin. Madankollu, il-​glorja t’Ebla spiċċat meta l-​Assirja u Babilonja kienu qed jikbru fis-​setgħa tagħhom. M’huwiex faċli tkun taf x’ġara eżattament f’dawk iż-​żminijiet, imma mid-​dehra Ebla l-​ewwel ġiet attakkata minn Sargon I (mhux Sargon li jissemma f’Isaija 20:1) u mbagħad min-​neputi tiegħu Naram-Sin. L-​evidenza arkeoloġika turi li t-​taqbid kien vjolenti u l-​attakki kienu feroċi.

Madankollu, bħalma ssemma diġà, wara xi żmien il-​belt reġgħet inbniet u saħansitra kisbet importanza fir-​reġjun. Din il-​belt ġdida kienet mibnija skond pjan preċiż, b’tali mod li ġagħalha tidher iktar impressjonanti. Fin-​naħa t’isfel tal-​belt kien hemm post sagru dedikat lill-​alla mara Ixtar, li kienet meqjusa wkoll mill-​Babiloniżi bħala l-​alla mara tal-​fertilità. Għandek mnejn smajt bil-​famuż Bieb taʼ Ixtar, li nstab fost il-​fdalijiet taʼ Babilonja. Milli jidher, f’bini impressjonanti partikulari f’Ebla kienu jinżammu xi ljuni li kienu meqjusin bħala sagri għall-​alla mara Ixtar. Dan iwassalna għas-​suġġett tar-​reliġjon t’Ebla.

Ir-​Reliġjon f’Ebla

Bħal kull post ieħor fil-​Lvant tal-​qedem, Ebla kellha panteon, tempju taʼ l-​allat. Xi wħud minnhom kienu Bagħal, Ħadad (isem li kien parti mill-​ismijiet taʼ ċerti slaten tas-​Sirja), u Dagan. (1 Slaten 11:23; 15:18; 2 Slaten 17:16) In-​nies t’Ebla kienu jadurawhom kollha. Huma kienu jonoraw ukoll lill-​allat taʼ popli oħra. Is-​sejbiet arkeoloġiċi jindikaw li, b’mod partikulari fit-​tieni millennju Q.E.K., kienet tingħata qima anki lill-​antenati rjali li kienu meqjusin bħala allat.

In-nies t’Ebla ma kinux jafdaw għalkollox fl-​allat tagħhom. Ebla l-​ġdida kellha wkoll swar kbar u doppji madwar il-​belt li kienu jimpressjonaw lill-​għedewwa kollha. It-​tul tas-​swar taʼ barra kien madwar 3 kilometri. Wieħed għadu jistaʼ jagħrafhom ċar sa llum.

Minkejja dan, anki din Ebla li kienet reġgħet inbniet mill-​ġdid waslet fi tmiemha. Wisq probabbli, madwar is-​sena 1600 Q.E.K., il-​Ħittin rebħu lil dik li xi darba kienet qawwa kbira. Skond poeżija antika, Ebla ġiet “imfarrka bħal vażun tal-​fuħħar.” Malajr bdiet tgħib mill-​istorja. Dokument miktub mill-​kruċjati li kienu fi triqithom lejn Ġerusalemm fl-​1098 isemmi l-​post fejn darba kien hemm Ebla, u jirreferi għalih bħala rokna mwarrba fil-​pajjiż, imsejjaħ Mardikh. Tistaʼ tgħid li Ebla kienet intesiet, u reġgħet ġiet skoperta biss wara ħafna sekli.

[Kaxxa f’paġna 14]

EBLA U L-​BIBBJA

Artiklu li ġie pubblikat fl-​1976 fir-​rivista Biblical Archeologist qajjem il-​kurżità taʼ l-​istudjużi tal-​Bibbja. Il-​wieħed li ddeċifra t-​twavel t’Ebla qal li kien hemm possibbiltà li, fost affarijiet oħrajn, fit-​twavel kien hemm imniżżlin ismijiet taʼ nies u postijiet li ssemmew fil-​Bibbja sekli wara. Forsi billi bdew jassumu iktar affarijiet milli l-​artiklu semma fir-​realtà, xi wħud bdew jiktbu li Ebla tat evidenza arkeoloġika li r-​rakkont tal-​Ġenesi huwa taʼ min joqgħod fuqu.a Il-​ġiżwita Mitchell Dahood qal li “t-​twavel tal-​fuħħar [minn Ebla] jitfgħu dawl fuq dak li m’huwiex ċar fil-​Bibbja.” Per eżempju, hu emmen li setgħu jsolvu “l-​problema dwar kemm kien ilu jintuża l-​isem taʼ l-​Alla taʼ Iżrael.”

Issa dawn il-​kitbiet qed jiġu eżaminati b’iktar reqqa. Minħabba li kemm l-​Ebrajk u kemm il-​lingwa t’Ebla huma lingwi Semitiċi, hemm il-​possibbiltà li xi ismijiet taʼ bliet u individwi għandhom mnejn ikunu simili jew identiċi għal dawk li hemm fil-​Bibbja. Madankollu, dan ma jagħtix prova li jirreferu għall-​istess postijiet jew nies. Għadna ma nafux kemm l-​iskoperti f’Ebla se jinfluwenzaw l-​istudji li jsiru dwar il-​Bibbja. Rigward l-​isem divin, il-​kittieb taʼ l-​artiklu fil-​Biblical Archeologist qal li hu qatt ma semma li “Jaħweh” jinsab fil-​kitbiet t’Ebla. Għal xi wħud, is-​sinjal kunejformi interpretat bħala ja jindika biss wieħed mill-​ħafna allat li kien hemm fil-​panteon, it-​tempju t’Ebla, filwaqt li għadd taʼ speċjalisti oħrajn jgħidu li dan m’hu xejn ħlief sinjal grammatikali. Hu x’inhu l-​każ, ma jirreferix għall-​uniku Alla veru Ġeħova.​—Dewteronomju 4:​35; Isaija 45:5.

[Nota taʼ taħt]

[Mappa/Stampa f’paġna 12]

(Għall-formazzjoni sħiħa tat-test, ara pubblikazzjoni)

IL-​BAĦAR IL-​KBIR

KANGĦAN

SIRJA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Ix-​Xmara Ewfrat

[Sors]

Arkeologu: Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Stampa f’paġna 13]

Ġiżirana tad-​deheb mill-​1750 Q.E.K.

[Stampa f’paġna 13]

Il-​fdalijiet taʼ palazz kbir

[Stampa f’paġna 13]

Xogħlijiet taʼ twavel tat-​tafal magħmulin minn artist miżmumin f’kamra taʼ l-​arkivji

[Stampa f’paġna 13]

Tavla kunejformi

[Stampa f’paġna 13]

Arma Eġizzjana rjali, 1750-​1700 Q.E.K.

[Stampa f’paġna 13]

Gwerrier t’Ebla bl-​irjus taʼ l-​għedewwa

[Stampa f’paġna 14]

Stela dedikata lill-​alla mara Ixtar

[Sors]

Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Sors tal-Istampa f’paġna 13]

L-​istampi kollha (minbarra l-​fdalijiet tal-​palazz): Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’