Ħajtek—X’Inhu l-Iskop Tagħha?
“Waqt li nżomm ħsiebi fl-għerf . . . ħa nara jekk hux hawn l-hena tal-bniedem . . . tul il-jiem magħduda taʼ ħajjithom.”—KOĦÈLET 2:3.
1, 2. Għala m’huwiex ħażin li jkollok interess raġonevoli fik innifsek?
INT interessat fik innifsek, hux tassew? Dik ħaġa normali. B’hekk nieklu kuljum, norqdu meta ngħajjew, u nieħdu pjaċir inkunu mal-ħbieb u l-maħbubin tagħna. Kultant nilagħbu xi logħba, ngħumu, jew nagħmlu affarijiet oħrajn li nieħdu pjaċir bihom, u dan jirrifletti interess ibbilanċjat fina nfusna.
2 Interess bħal dan fina nfusna huwa fi qbil maʼ dak li Alla qanqal lil Salamun biex jikteb: “M’hemmx aħjar għall-bniedem milli jiekol u jixrob u li jgawdi l-frott taʼ xogħlu.” Mill-esperjenza, Salamun żied: “Imma f[h]imt li dan ukoll minn id Alla ġej, għax min jistaʼ jiekol u jgawdi ħlief bis-saħħa tiegħu?”—Koħèlet 2:24, 25.
3. Il-biċċa l-kbira tan-nies liema mistoqsijiet li jikkonfonduk isibu li m’hemmx tweġibiet għalihom?
3 Int taf, madankollu, li l-ħajja hija iżjed milli sempliċement tiekol, tixrob, torqod, u tagħmel xi ġid. Għandna wġigħ, diżappunti, u inkwiet. U donna mħabbtin wisq biex nirriflettu dwar it-tifsir taʼ ħajjitna. Ma tħossokx hekk int? Vermont Royster, li kien editur taʼ The Wall Street Journal, wara li nnota l-għarfien u l-abbiltajiet miżjudin tagħna, kiteb: “Din ħaġa kurjuża. Meta nikkontemplaw dwar il-bniedem innifsu, dwar id-dilemmi tiegħu, dwar postu f’dan l-univers, ftit ersaqna viċin minn meta beda ż-żmien. Xorta waħda għad baqgħalna mistoqsijiet dwar min aħna u għala neżistu u fejn sejrin.”
4. Għala lkoll kemm aħna għandna nkunu kapaċi nwieġbu mistoqsijiet li jinvolvu lilna?
4 Kif twieġeb int il-mistoqsijiet: Min aħna? Għala qegħdin hawn? U fejn sejrin? Is-Sur Royster miet f’Lulju li għadda. Taħseb int li sa dak in-nhar kien sab tweġibiet sodisfaċenti? Iktar minn hekk, Hemm mezz kif int tistaʼ tagħmel dan? U dan kif jistaʼ jgħinek biex tgawdi ħajja iżjed hienja u taʼ tifsir? Ejjew naraw.
Sors Ewlieni Taʼ Dehen
5. Għala għandna nħarsu lejn Alla meta nkunu qegħdin infittxu dehen fuq mistoqsijiet dwar it-tifsir tal-ħajja?
5 Li kieku konna waħedna qegħdin infittxu x’inhu l-iskop taʼ ħajjitna, forsi kien ikollna ftit jew xejn suċċess, bħalma kien il-każ taʼ ħafna rġiel u nisa, saħansitra dawk b’tagħlim u esperjenza vasta. Imma ma ġejniex mitluqin waħedna. Il-Ħallieq tagħna pprovdielna għajnuna. Meta toqgħod taħseb, m’huwiex hu s-Sors fundamentali taʼ dehen u għerf, billi hu “minn dejjem taʼ dejjem” u billi għandu għarfien sħiħ taʼ l-univers u l-istorja? (Salm 90:1, 2) Hu ħalaq il-bniedem u osserva l-esperjenza umana kollha kemm hi, u għalhekk hu l-Wieħed li lejh għandna nħarsu għal dehen, mhux lejn bnedmin imperfetti, bil-għarfien u l-fehmiet limitati tagħhom.—Salm 14:1-3; Rumani 3:10-12.
6. (a) Il-Ħallieq kif ipprovda dehen meħtieġ? (b) Salamun kif inhu involut?
6 Fil-waqt li ma nistgħux nistennew li l-Ħallieq tagħna jfesfsilna f’widnejna xi rivelazzjoni fuq it-tifsir tal-ħajja, hu pprovda sors taʼ dehen—il-Kelma ispirata tiegħu. (Salm 32:8; 111:10) Il-ktieb taʼ Koħèlet huwa partikolarment imprezzabbli f’dan ir-rigward. Alla nebbaħ lill-kittieb tiegħu, biex b’hekk “l-għerf taʼ Salamun kien akbar mill-għerf tan-nies kollha tal-Lvant.” (1 Slaten 3:6-12;1 Slaten5:10-14 [1 Slaten 4:30-34, NW]) “L-għerf kollu taʼ Salamun” tant impressjona lil waħda reġina li żaritu li qalet li ma kienx intqal in-nofs u li dawk li kienu jisimgħu għerfu kienu tassew henjin.a (1 Slaten 10:4-8) Aħna wkoll nistgħu niksbu dehen u hena mill-għerf divin li l-Ħallieq tagħna pprovda permezz taʼ Salamun.
7. (a) Salamun x’ikkonkluda dwar il-biċċa l-kbira taʼ l-attivitajiet taħt is-sema? (b) Liema ħaġa turi l-kalkoli realistiċi taʼ Salamun?
7 Koħèlet jirrifletti għerf mogħti minn Alla, li effettwa qalb u moħħ Salamun. Billi kellu l-ħin, ir-riżorsi, u d-dehen biex jagħmel dan, Salamun eżamina “dak kollu li jsir taħt is-sema.” Ra li l-biċċa l-kbira minnu kien “frugħa u ġiri wara r-riħ,” li huwa kalkolu ispirat li għandna nżommu f’moħħna meta naħsbu dwar l-iskop tagħna fil-ħajja. (Koħèlet 1:13, 14, 16) Salamun kien qiegħed ikun apert, realistiku. Per eżempju, irrifletti fuq dak li qal f’Koħèlet 1:15, 18. Int taf li matul is-sekli n-nies ipprovaw diversi għamliet taʼ gvern, billi xi drabi pprovaw sinċerament isolvu l-problemi u jtejbu l-qagħda tan-nies. Iżda, kien hemm xi ħadd minnhom li verament iddritta dak kollu li hu ‘mgħawweġ’ f’din is-sistema imperfetta? U forsi int rajt kif iktar ma persuna jkollha għarfien, iktar din tirrealizza b’mod ċar li, f’ħajja qasira, huwa impossibbli li tirranġa l-affarijiet għalkollox. Li jkunu konxji taʼ dan iġib frustrazzjoni lil ħafna, imma mhux neċessarjament lilna.
8. Liema ċikli eżistew minn żmien twil?
8 Punt ieħor x’nikkunsidraw huma ċ-ċikli ripetittivi li jeffettwawna, bħalma huma tlugħ u nżul ix-xemx jew il-movimenti tar-riħ u l-ilma. Dawn eżistew fi żmien Mosè, fi żmien Salamun, fi żmien Napuljun, u fi żmien il-bużnanniet tagħna. U jkomplu għaddejjin. Bl-istess mod, “ġenerazzjoni tmur u oħra tiġi.” (Koħèlet 1:4-7) Mill-ħarsa umana, ftit inbidel. Nies tal-qedem u taż-żmien modern kellhom u għad għandhom attivitajiet, tamiet, ambizzjonijiet, u kisbiet komparabbli. Anki jekk fost il-bnedmin xi individwu għamel isem notevoli jew kien jispikka fil-ġmiel jew fl-abbiltà, fejn hi issa dik il-persuna? Mejta u probabbilment intesiet. Dan mhux biex inkunu tedjanti. Il-biċċa l-kbira tan-nies lanqas biss jafu x’kien jisimhom il-bużnanniet tagħhom jew jgħidulek fejn twieldu u ndifnu. Tistaʼ tara għala Salamun ra realistikament frugħa fl-impriżi u l-isforzi umani.—Koħèlet 1:9-11.
9. Kif nistgħu niġu mgħejjunin billi niksbu dehen realistiku dwar is-sitwazzjoni tal-bnedmin?
9 Minflok ma jagħmilna frustrati, dan id-dehen divin fis-sitwazzjoni bażika tal-bniedem jistaʼ jkollu effett pożittiv, billi jqanqalna biex nevitaw li nagħtu valuri żbaljati lil miri jew impriżi li dalwaqt se jkunu telqu u ntesew. Dan għandu jgħinna nikkalkulaw dak li qegħdin nieħdu mill-ħajja u dak li qegħdin nipprovaw inwettqu. Biex nagħtu eżempju, minflok ma nkunu axxetiċi, nistgħu nsibu ferħ f’ikel u xorb ibbilanċjat. (Koħèlet 2:24) U, bħalma se naraw, Salamun jasal għal konklużjoni pożittiva u ottimistika ħafna. Fil-qosor, din hija li għandna napprezzaw profondament ir-relazzjoni tagħna mal-Ħallieq tagħna, li jistaʼ jgħinna biex ikollna futur eternament hieni u taʼ skop. Salamun enfasizza: “Hawn hu l-qofol tad-diskors wara li nstamaʼ kollox: ‘Ħobb lil Alla u ħares il-kmandamenti tiegħu, għax f’dan jinġabar il-bniedem kollu.’”—Koħèlet 12:13.
Skop F’Konnessjoni Maċ-Ċikli Tal-Ħajja
10. Salamun b’liema mod qabbel l-annimali mal-bnedmin?
10 L-għerf divin rifless f’Koħèlet jistaʼ jgħinna iżjed f’li nikkunsidraw l-iskop tagħna fil-ħajja. Kif? Minħabba l-fatt li Salamun iffoka realistikament fuq veritajiet oħrajn li aħna rari naħsbu dwarhom. Waħda tinvolvi similaritajiet bejn il-bnedmin u l-annimali. Ġesù xebbah lis-segwaċi tiegħu maʼ ngħaġ, u madankollu n-nies ġeneralment ma jiħdux pjaċir jiġu mqabblin m’annimali. (Ġwanni 10:11-16) Xorta waħda Salamun semma ċerti fatti li ma tistax tiċħadhom: “Alla jrid iġarrabhom [lil ulied il-bnedmin] biex juri li huma nfushom bħall-bhejjem. Dak li jiġri lill-bniedem jiġri lill-bhima, għax it-tnejn tmiem wieħed għandhom; bħalma tmut il-bhima jmut ukoll il-bniedem . . . Xejn m’hu aħjar il-bniedem mill-bhima; ladarba kollox hu frugħa. . . . [I]lkoll mit-trab saru, u lkoll lejn it-trab jerġgħu jmorru.”—Koħèlet 3:18-20.
11. (a) Iċ-ċiklu tipiku tal-ħajja t’annimal kif jistaʼ jiġi deskritt? (b) Kif tħossok dwar analisi bħal din?
11 Aħseb dwar annimal li tieħu pjaċir tħares lejh, forsi xi żarmuġ jew xi fenek. (Dewteronomju 14:7; Salm 104:18; Proverbji 30:26) Jew forsi ġġib quddiem għajnejk xi skojjattlu (squirrel, bl-Ingliż); hemm madwar 300 għamla madwar id-dinja. X’inhu ċ-ċiklu taʼ ħajtu? Wara li jitwieled, ommu tieħu ħsiebu għal xi ftit ġimgħat. Ma jdumx ma jtellaʼ l-pil u jkun jistaʼ joħroġ barra. Għandek mnejn tarah jiġri ’l hemm u ’l hawn biex jitgħallem isib l-ikel. Imma spiss donnu li jkun biss qiegħed jilgħab, igawdi tfulitu. Wara li jikber għal xi sena, isib sieħba. Imbagħad irid jibni bejta jew ħofra u jieħu ħsieb taż-żgħar. Jekk isib biżżejjed frott, ġewż, u żrieragħ, il-familja taʼ l-iskojjattlu tistaʼ titqawwa u jkollhom ħin biex ikabbru d-dar tagħhom. Imma wara biss ftit snin, l-annimal jixjieħ u jsir iżjed suġġett għal aċċidenti u mard. Taʼ madwar għaxar snin imut. B’differenzi żgħar bejn l-għamliet taʼ skojjattli, dak huwa ċ-ċiklu taʼ ħajtu.
12. (a) Realistikament, iċ-ċiklu tal-ħajja taʼ ħafna bnedmin għala huwa bħal dak taʼ ħafna mill-annimali? (b) Dwar liema ħaġa għandna mnejn naħsbu l-ewwel darba li naraw l-annimal li kellna f’moħħna?
12 Il-biċċa l-kbira tan-nies ma joġġezzjonawx għal dak iċ-ċiklu fuq annimal, u m’humiex se jippretendu li skojjattlu jkollu skop imfassal tajjeb fil-ħajja. Madankollu, il-ħajja taʼ ħafna bnedmin m’hijiex wisq differenti minn dak, hux tassew? Jitwieldu u jkollhom min jieħu ħsiebhom bħala trabi. Jieklu, jikbru, u jilagħbu bħala tfal. F’kemm ili ngħidlek isiru adulti, isibu sieħba, u jfittxu post fejn jgħixu u mezz biex jipprovdu l-ikel. Jekk ikollhom suċċess, jistgħu jitqawwew u jespandu d-dar (il-bejta) tagħhom biex fiha jrabbu t-tfal. Imma l-annati malajr jgħaddu, u jixjieħu. Jekk ma jmutux qabel, għandhom mnejn imutu wara 70 jew 80 sena mimlijin b’“taħbit u niket.” (Salm 90:9, 10, 12) Għandek mnejn taħseb dwar dawn il-fatti serji l-ewwel darba li tara xi skojjattlu (jew xi annimal ieħor li kellek f’moħħok).
13. Liema final huwa minnu kemm għall-annimali u kemm għall-bnedmin?
13 Tistaʼ tara għala Salamun qabbel il-ħajjiet tan-nies maʼ taʼ l-annimali. Kiteb: “Kollox għandu żmienu, . . . żmien li titwieled, u żmien li tmut.” Dik l-eventwalità aħħarija, il-mewt, hija simili għall-bniedem u l-bhima, “bħalma tmut il-bhima jmut ukoll il-bniedem.” Żied: “[I]lkoll mit-trab saru, u lkoll lejn it-trab jerġgħu jmorru.”—Koħèlet 3:1, 2, 19, 20.
14. Xi bnedmin kif jipprovaw ibiddlu ċ-ċiklu komuni tal-ħajja, imma b’liema riżultat?
14 M’għandniex għalfejn inqisu din l-evalwazzjoni realistika bħala li hija ħsieb negattiv. Veru, xi wħud jipprovaw ibiddlu s-sitwazzjoni, bħal per eżempju billi jaħdmu iżjed biex itejbu s-sitwazzjoni materjali tagħhom iktar milli kellhom il-ġenituri tagħhom. Għandhom mnejn isegwu iżjed snin t’edukazzjoni biex jipprovdu għal livell ogħla t’għixien, fil-waqt li jipprovaw ikabbru l-fehma tagħhom tal-ħajja. Jew għandhom mnejn jikkonċentraw fuq eżerċizzju jew korsijiet taʼ dieta biex jiksbu saħħa aħjar u ħajja kemm xejn itwal. U dawn l-isforzi jistgħu jġibu ċerti benefiċċji. Imma min jistaʼ jkun żgur li sforzi bħal dawn se jkunu taʼ suċċess? Saħansitra jekk ikunu, kemm se jdumu?
15. Liema kalkolu apert tal-ħajjiet tal-biċċa l-kbira tan-nies huwa validu?
15 Salamun staqsa: “Aktar ma jkun hemm kliem, akbar tkun il-frugħa; mbagħad x’se jieħu l-bniedem minn dan kollu? Min jaf x’inhu tajjeb għall-bniedem f’ħajtu, tul il-ġranet magħduda tal-ħajja fiergħa tiegħu li hu jqattaʼ bħal dell? Min jistaʼ jurih lill-bniedem x’għad isir warajh taħt ix-xemx?” (Koħèlet 6:11, 12) Ladarba l-mewt ittemm x’aktarx malajr l-isforzi taʼ dak li jkun, hemm verament wisq vantaġġ f’li tissielet biex tikseb iżjed affarijiet materjali jew f’li ssegwi snin twal taʼ tagħlim primarjament biex takkwista iżjed? U ladarba l-ħajja hija tant qasira, billi tgħaddi bħal dell, ħafna jindunaw li m’hemmx żmien biex idawru l-isforzi lejn mira umana oħra meta jintebħu li fallew; lanqas ma jistaʼ l-bniedem ikun ċert dwar x’se jiġri lil uliedu “warajh.”
Żmien Biex Tagħmel Isem Tajjeb
16. (a) X’għandna nagħmlu li l-annimali ma jistgħux jagħmluh? (b) Liema verità oħra għandha teffettwa l-ħsieb tagħna?
16 Kuntrarju għall-annimali, aħna l-bnedmin għandna l-kapaċità li naħsbu, ‘X’inhu t-tifsir taʼ l-eżistenza tiegħi? Huwa biss ċiklu fiss, bi żmien biex nitwieled u żmien biex immut?’ F’dak ir-rigward, ftakar fil-verità taʼ kliem Salamun dwar il-bniedem u l-bhima: “[I]lkoll lejn it-trab jerġgħu jmorru.” Ifisser dan li l-mewt ittemm għal kollox l-eżistenza taʼ dak li jkun? Sewwa, il-Bibbja turi li l-bnedmin ma jippossedux ruħ immortali li tibqaʼ ħajja wara l-mewt tal-ġisem. Il-bnedmin huma erwieħ, u r-ruħ li tidneb tmut. (Eżekjel 18:4, 20, KŻ) Salamun elabora: “Il-ħajjin, għallinqas, jafu li għad imutu, iżda l-mejtin ma jafu xejn; lanqas ħlas ma baqaʼ għalihom għax imqar it-tifkira tagħhom intesiet. Kull ma ssib x’tagħmel, agħmlu b’ħiltek kollha għax ma jkunx hemm ħidma jew ħsieb, xjenza jew għerf, f’Art l-Imwiet fejn inti sejjer.”—Koħèlet 9:5, 10.
17. Koħèlet 7:1, 2 x’għandu jġagħalna nirriflettu dwaru?
17 Minħabba dak il-fatt inevitabbli, ikkunsidra din l-istqarrija: “Aħjar fama tajba miż-żejt prezzjuż, aħjar jum il-mewt minn jum it-twelid. Aħjar tmur f’dar il-vistu milli f’dar fejn hemm festa; għax hemm il-ħaj iġib f’moħħu kif dak hu tmiem il-bniedem.” (Koħèlet 7:1, 2) Ikollna naqblu li l-mewt kienet u għadha “tmiem il-bniedem.” Ebda bniedem ma rnexxielu jixrob xi eliżir, jieħu xi taħlita taʼ vitamini, isegwi xi dieta, jew jieħu sehem f’xi eżerċizzju li jirriżulta f’ħajja eterna. U normalment “it-tifkira tagħhom intesiet” ftit wara mewthom. Allura fama (“isem,” NW) tajba għala hija “aħjar . . . miż-żejt prezzjuż, aħjar jum il-mewt minn jum it-twelid”?
18. Għala nistgħu nkunu żguri li Salamun kien jemmen fl-irxoxt?
18 Bħalma nnotajna, Salamun kien realistiku. Kien jaf dwar l-antenati tiegħu Abraham, Iżakk, u Ġakobb, li ċertament għamlu isem tajjeb mal-Ħallieq tagħna. Billi kien jafu tajjeb lil Abraham, Alla Jehovah wiegħed li jbierek lilu u liż-żerriegħa tiegħu. (Ġenesi 18:18, 19; 22:17) Iva, Abraham kellu isem tajjeb m’Alla, billi sar il-ħabib tiegħu. (2 Kronaki 20:7; Isaija 41:8; Ġakbu 2:23) Abraham kien jaf li ħajtu u l-ħajja taʼ ibnu ma kinux sempliċement parti minn ċiklu taʼ twelid u mewt li ma jintemm qatt. Żgur li kien hemm wisq iżjed minn hekk. Kellhom il-prospett assigurat li jgħixu mill-ġdid, mhux għax kienu jippossiedu ruħ immortali, imma għaliex kienu se jiġu rxoxtati. Abraham kien konvint li “Alla kellu s-setgħa saħansitra li jqajjem [lil Iżakk] mill-mewt.”—Lhud 11:17-19.
19. Liema dehen nistgħu niksbu minn Ġob dwar it-tifsir taʼ Koħèlet 7:1?
19 Dik hija ċavetta biex nifhmu kif “aħjar fama tajba miż-żejt prezzjuż, aħjar jum il-mewt minn jum it-twelid.” Bħalma kien Ġob qablu, Salamun kien konvint li Dak li ħalaq il-ħajja umana jistaʼ jirrestawraha. Jistaʼ jġib lura għall-ħajja bnedmin li mietu. (Ġob 14:7-14) Il-leali Ġob qal: “Malli ssejjaħli [int Jehovah], jien inwieġbek, għal xogħol idejk Inti tixxennaq.” (Ġob 14:15, Saydon) Aħseb dwar dak! Għall-qaddejja leali tiegħu li mietu, il-Ħallieq tagħna ‘jixxennaq.’ (“Int tkun trid tara għal darb’oħra xogħol idejk.”—The Jerusalem Bible.) Billi japplika s-sagrifiċċju bħala rahan taʼ Ġesù Kristu, il-Ħallieq jistaʼ jirxoxta lill-bnedmin. (Ġwanni 3:16; Atti 24:15) B’mod ċar, il-bnedmin jistgħu jkunu differenti minn sempliċi annimali li jmutu.
20. (a) Meta jkun li jum il-mewt hu aħjar minn jum it-twelid? (b) L-irxoxt taʼ Lażżru kif ċertament effettwa lil ħafna?
20 Dan ifisser li jum il-mewt jistaʼ jkun aħjar minn jum it-twelid taʼ l-individwu, jekk wieħed ikun bena isem tajjeb maʼ Jehovah, li jistaʼ jirxoxta lil uħud leali li jmutu. Salamun Akbar, Ġesù Kristu, ta prova taʼ dan. Per eżempju, qajjem lura għall-ħajja lir-raġel leali Lażżru. (Luqa 11:31; Ġwanni 11:1-44) Bħalma tistaʼ timmaġina, ħafna minn dawk li kienu xhieda tar-ritorn taʼ Lażżru għall-ħajja ġew effettwati bil-kbir, billi wrew fidi fl-Iben t’Alla. (Ġwanni 11:45) Taħseb int li ħassewhom mingħajr skop fil-ħajja, billi ma kellhom l-ebda idea min kienu u fejn kienu sejrin? Għall-kuntrarju, setgħu jaraw li ma kienx hemm għalfejn ikunu sempliċi annimali li jitwieldu, jgħixu għal xi żmien, u mbagħad imutu. L-iskop tagħhom fil-ħajja kien marbut direttament u intimament maʼ li jkunu jafu lil Missier Ġesù u li jagħmlu r-rieda Tiegħu. Xi ngħidu għalik? Għenitek din id-diskussjoni biex tara, jew biex tara iżjed ċar, kif ħajtek tistaʼ u għandha jkollha skop reali?
21. Liema aspett dwar kif insibu tifsir f’ħajjitna għadna rridu neżaminaw?
21 Madankollu, li jkollok skop ġenwin u sinjifikanti fl-għixien ifisser wisq iżjed milli taħseb dwar il-mewt u dwar li tgħix mill-ġdid wara l-mewt. Jinvolvi x’qegħdin nagħmlu b’ħajjitna minn jum għal jum. Salamun dan ukoll iċċarah f’Koħèlet, kif se naraw fl-artiklu li jmiss. (w97 2/15)
[Nota taʼ taħt]
a “Ir-rakkont dwar ir-Reġina taʼ Xeba jenfasizza l-għerf taʼ Salamun, u l-istorja taʼ spiss issejħet leġġenda (1 S. 10:1-13). Imma l-kuntest jindika li ż-żjara tagħha lil Salamun kienet verament konnessa mal-kummerċ u bħala tali tagħmel sens; l-istoriċità tagħha m’għandhiex għala tiġi ddubitata.”—The International Standard Bible Encyclopedia (1988), ir-IV Volum, paġna 567.
Tiftakar Int?
◻ L-annimali u l-bnedmin b’liema modi huma komparabbli?
◻ Il-mewt għala tenfasizza li ħafna mill-isforzi u l-attivitajiet umani huma frugħa?
◻ Jum il-mewt kif jistaʼ jkun aħjar minn jum it-twelid?
◻ Li jkollna skop sinjifikanti fil-ħajja jiddependi minn liema relazzjoni?
[Stampi f’paġna 10]
Ħajtek kif inhi differenti b’mod sinjifikanti minn dik taʼ l-annimali?