¿Kenke onka tlauel miak biblias?

¿Kenke Biblia tlauel kitlajtolkueptokej ipan miak tlajtoli? ¿Timoiljuia tlen kitlajtolkueptokej nelia tepaleuia o kichiua amo ma tijkuamachilikaj tlen Biblia tlamachtia? Achtoui moneki tijmatis kenijkatsa pejkej kitlajtolkuepaj Biblia, kiampa tijmatis tlaj nelia tepaleuia.

Achtoui, ma tikitakaj ajkia kichijki ma moijkuilo Biblia uan kema moijkuilok.

NOPA ACHTOUI BIBLIA

Biblia kipia ome tlaxeloli. Nopa achtoui tlaxeloli kipia 39 pilamochtsitsij uan nopaya “toTeko techkauilijtok [...] itlajtol” (Romanos 3:2). ToTeotsij kichijki tlakamej katli kitekipanouayayaj ma kiijkuilokaj nopa pilamochtsitsij. Uejkajkej se 1,100 xiuitl, pejkej ipan 1513 a.u.J. uan tlankej ipan 443 a.u.J. Miak pilamochtsitsij kiijkuilojkej ipan tlajtoli hebreo, yeka nopa tlaxeloli tikixmatij kej Escrituras Hebreas, tlen nojkia kiiljuiaj “Antiguo Testamento”.

Nopa seyok tlaxeloli kipia 27 pilamochtsitsij, uan nojkia eli “itlajtol toTeko” (1 Tesalonicenses 2:13). ToTeotsij kichijki se keskij Jesús itokilijkauaj ma kiijkuilokaj nopa pilamochtsitsij uan uejkajkej se 60 xiuitl, pejkej ipan xiuitl 41 y.u.J. uan tlankej ipan xiuitl 98 y.u.J. Nechka nochi nopa pilamochtsitsij kiijkuilojkej ipan tlajtoli griego, yeka nopa tlaxeloli tikixmatij kej Escrituras Griegas Cristianas, tlen nojkia kiiljuiaj “Nuevo Testamento”.

Nopa 66 pilamochtsitsij kisansejkotilijkej uan nama tikixmatij kej Biblia, uan nopaya eltok nopa kuali tlamachtili tlen toTeotsij kineki ma kimatikaj maseualmej. Uajka, ¿kenke Biblia kitlajtolkuepkej ipan sekinok tlajtoli? Ma tikitakaj eyi tlamantli.

• Kiampa maseualmej kikuamachiliskiaj Biblia ipan inintlajtol.

• Kiampa kiixpoloskiaj tlen amo kuali kiixkopinkej uan kiijkuiloskiaj tlen kinamiki eltos ipan Biblia.

• Kiampa kiyankuiliskiaj uan kipatlaskiaj ika tlajtoli tlen nama motekiuia.

Ma tikitakaj kenijkatsa katli achtoui kitlajtolkuepkej Biblia kiilnamiktoyaj ni eyi tlamantli.

SEPTUAGINTA GRIEGA

Kema poliuiyaya se 300 xiuitl ika tlakatiskia Jesús, judíos katli tlauel ixtlamatiyayaj pejkej kitlajtolkuepaj Escrituras Hebreas ipan seyok tlajtoli. Tlen kitlajtolkuepkej kiixmatkej kej Septuaginta griega. ¿Kenke kitlajtolkuepkej? Pampa kiampa kinpaleuiskiaj miakej judíos katli ayokmo kamanaltiyayaj hebreo ma kikuamachilikaj “nopa tlajkuiloli tlen tlatsejtseloltik” ipan tlajtoli griego (2 Timoteo 3:15).

Nopa Septuaginta nojkia kinpaleuik katli amo eliyayaj judíos uan kamanaltiyayaj griego, ma kikuamachilikaj tlen Biblia tlamachtia. ¿Kenijkatsa kinpaleuik? Nopa tlamachtijketl Wilbert Howard kiijkuilok: “Uelis ipan xiuitl cincuenta, elki ininBiblia nopa Iglesia Cristiana, uan nopa tlajtolmoyauanij yajkej ipan nochi sinagogas uan ‘tenextilijkej ipan itlajtol toTeko Jesús eli Mesías’” (Hechos 17:3, 4; 20:20). Uan Frederick Bruce kiijtok yeka judíos “ayokmo kinejkej kipouasej nopa Septuaginta”.

Kema Cristo itokilijkauaj kiselijtiajkej nopa pilamochtsitsij tlen nopa Escrituras Griegas Cristianas, kisansejkotilijtiajkej ika nopa Septuaginta tlen Escrituras Hebreas, kiampa motlamichijki nopa Biblia tlen nama tijpiaj.

VULGATA LATINA

Kema panotoya se 300 xiuitl ika motlamiijkuilojtoya Biblia, Jerónimo, katli tlauel ixtlamatiyaya, kitlamitlajtolkuepki Biblia ipan latín, tlen teipa kiixmatkej kej Vulgata latina. ¿Kenke monekiyaya seyok Biblia tlaj onkayaya miak biblias ipan nopa tlajtoli? Nopa The International Standard Bible Encyclopedia kiijtoua sekinok “amo kuali kitlajtolkueptoyaj, mokuapolojtoyaj uan kitlalilijtoyaj o kikixtilijtoyaj se keski tlamantli”, yeka Jerónimo kinekiyaya kuali kitlajtolkuepas.

Kema Jerónimo kitlajtolkuepki Biblia, amo kichijki kej sekinok uan kitlalik tlen kinamikiyaya nesis. Teipa, nopa Iglesia kichijki se tlamantli tlen amo kinamikiyaya: kiijtok san motekiuiskia nopa Biblia Vulgata latina, uan tlauel miak xiuitl san ya nopa kitekiuijkej. Nopa kichijki maseualmej amo ma kikuamachilikaj Biblia, pampa kej panotiajki tonali, ayokmo kikuamachilijkej latín.

KITLAJTOLKUEPKEJ SEKINOK BIBLIAS

Kej panotiajki tonali, kitlajtolkuepkej sekinok biblias, kej nopa Peshitta siríaca, tlen kichijkej ipan siglo 5. Uan ipan siglo 14, miakej sampa kichijkej kampeka kitlajtolkuepasej Biblia uan kiampa maseualmej kikuamachiliskiaj ipan inintlajtol.

Kema nechka tlamiskia siglo 14, John Wyclef, katli euayaya Inglaterra, pejki kitlajtolkuepa Biblia. Ipan nopa tonali ayokmo motekiuiyaya nopa tlajtoli tlen ika kitlajtolkueptoyaj Biblia, yeka pejki kichijchiua se ipan tlajtoli inglés, kiampa nochi maseualmej kikuamachiliskiaj. Teipa, Johannes Gutenberg kichijchijki se imprenta, uan nopa kichijki ma momoyaua sekinok biblias tlen kitlajtolkueptoyaj ipan se keski tlajtoli tlen motekiuiyaya ipan Europa.

Kema kiski miak biblias ipan inglés, sekij maseualmej kiijtojkej amo monekiyaya ma onka miak ipan nopa tlajtoli. Maske kiampa kiijtojkej, ipan siglo 18, John Lewis kiijtok: “Nochi tlajtoli mopatla kema pano miak xiuitl uan teipa ayokmo tijkuamachiliaj, yeka tlauel kuali tijyankuilisej biblias katli ya uejkaj kitlajtolkuepkej uan kiampa maseualmej uelis kikuamachilisej pampa kitekiuia tlajtoli tlen nama motekiuia”.

Ipan ni tonali, ixtlamatinij kena uelis kiitasej kenijkatsa kitlajtolkueptokej nopa biblias pampa inijuantij kikuamachiliaj kuali nopa tlajtoli tlen ipan moijkuilok Biblia, uan nojkia pampa kipantijtokej miak amatlajkuiloli tlen uejkajkia moijkuilok. Yeka kiitstokej tlake nelia ijkuilijtoya ipan nopa amatlajkuiloli uan tlaj nelia kuali kitlajtolkueptokej.

Maske tlauel techpaleuis tijpiasej se keski Biblia katli kiyankuilijtokej, moneki kuali tijtlapejpenisej tlake Biblia tijpouasej.a Tlaj katli kitlajtolkuepaj Biblia nelia kiikneliaj toTeotsij, uelis timotemachisej tlauel techpaleuis nochi tlen kichiuasej.