Okse taman tein kinextia ke melauak tein kijtoua Biblia

¿Kinextia ke melauak tein kijtoua Biblia tein kiajsinij tatemouanij? Itech xiuit 2014, revista Biblical Archaeology Review kichiuak nejin netajtanil: “¿Kanachimej akin ixnesij itech Biblia Hebrea kinextiani tein kiajsinij tatemouanij ke yekmelauj nenkej?”. Tanankilil: “Kemej cincuenta”. Se akin amo ixnesia itech nejon revista katka Tatenai. ¿Akoni katka? Maj tiksenitakan tein Biblia kijtoua.

Seki xiujmej Jerusalén pouik itech ueyi tekiuajyot Persia. Jerusalén moajsia kampa ika pankalaki tonaltsin ompakauin itech ueyiat Éufrates, kampa akin kayomej Persia kitokaytiayaj “Oksekopa itech ueyiat”. Satepan ke moaxkatilijkej Babilonia, persas kinkaujkej judíos akin ompa kinuikakaj maj yakan Jerusalén kiyekchijchiuatij itemplo Jiova (Esdras 1:1-4). Sayoj ke, akin kintauelitayaj judíos amo kinekiaj maj kiyekchijchiuakan templo uan kijtojkej ke ika nejon kiixnamiktoyaj altepet Persia (Esdras 4:4-16). Se ueyichiujkej akin kayot Persia akin motokaytiaya Tatenai kitemoj ox melauak tein kinijtouiliayaj judíos keman taixyekantoya Darío I (522-486 a.i.t.). Biblia kitokaytia “akin taixyekanaya oksekopa itech Ueyiat” (Esdras 5:3-7).

Hasta axkan moajsijok miak tapalkamej tein kinextiaj tein kichiujkaj ikalyetouanij Tatenai, kampa ixnesi itokay. Itech semej tapalkamej kinextia ke itech xiuit veinte keman taixyekanaya Darío I (502 a.i.t.) se akin pouik itech nejon kalyetouanij tapaleuij itech se tanamakalis uan ompa ixnesi itokay Tatenai akin ika tajtoua Biblia. Tapalkat kijtoua ke se akin kiitak tanamakalis katka se itekitikauj “Tattannu, akin taixyekanaya Oksekopa itech ueyiat”, yejua Tatenai akin ixnesi itech amatajkuilol Esdras.

¿Toni tekit kipiaya Tatenai? Itech xiuit 535 achto itech totonaluan, ueyi tekiuaj Ciro kinxejxeloj altepemej tein kinixyekanaya uan semej kitokaytij “Babilonia uan oksekopa itech ueyiat”. Satepan nejin xolal motajkoxeloj uan semej motokaytij “Oksekopa itech ueyiat”. Uan ompa pouia Celesiria, Fenicia, Samaria uan Judá uan xa xolal tein kinixyekanaya katka Damasco. Tatenai ompa taixyekanak kemej itech xiuit 520 hasta 502 achto itech totonaluan.

Tatenai yajki Jerusalén kiitato ox yekmelauj taixnamiktoyaj judíos. Satepan kimatiltij Darío ke judíos kijtouayaj ke Ciro kinkaujka maj kiyekchijchiuakan itemplo Jiova. Amatajkuilolmej tein moajsiaj itech kaltekiuaj kinextijkej ke katka melauak tein kijtouayaj judíos (Esdras 5:6, 7, 11-13; 6:1-3). Yejua ika Tatenai kinauatijkej maj amo kintsakuiliani uan ijkon kichiuak (Esdras 6:6, 7, 13).

Tein melauj, Tatenai “akin taixyekanaya oksekopa itech Ueyiat” amo tayekantok itech Biblia. Sayoj ke, ompa ixnesi itokay uan kitokaytia ika tekit tein kichiuaya. Nejin yejua okse taman tein kiajsinij tatemouanij tein kinextia ke tein kijtoua Biblia senkis ajsitok.