Biblia semi taman ke okseki amatajkuilolmej tein ika tajtouaj taneltokalismej. Tel miak xiujmejya millones ika moixyekananij itech inintaneltokalis. Sayoj ke, amo no moajsi okse amatajkuilol ijkon kemej Biblia tein kiteltemolianij tein kijtoua nion maj semi kijijtokan.

Kemej neskayot, sekin taixmatinij amo kineltokaj maj Biblias tein axkan moajsij yekmelauj moijkuilouanij ijkon kemej yekinika amatajkuilolmej. Se taixmatkej itech taneltokalismej kijtoj: “Nion tikyekmatij ox ajsitok tikpiaj tein kijtouayaj yekinika amatajkuilolmej”. Uan no kijtoj: “Sayoj tikpiaj tajkuilolmej tein kipanoltijkej itech okseki amamej tein kipiaj miak nepololmej, uan tel miak mochijchiujkej miak xiujmej satepan ke yekinika amatajkuilolmej uan moita ke semi tatamamej”.

Oksekin amo kineltokaj maj Biblia senkis kijto tein melauak porin taman kemej kinmachtijkej itech inintaneltokalis. Faizal, moskaltij kampa amo taneltokayaj itech Cristo. Kimachtijkej ke Biblia ualeua imako Dios, sayoj ke tajkuilol kipatakej. Yejua kijtoua: “Nejon kichiuak maj amo nitakuaujtamati iniuan akin kinekiaj nechmachtiskej tein kijtoua Biblia. Nikmatia ke amo kipiayaj Biblia tein yekinika kijkuilojkej, ta kipatakaj”.

Sayoj ke, ¿moneki maj se kiita ox kipatakej tein kijtoua Biblia? Xikonnemili nejin: Biblia kijtoua ke mochiuas tein kuali satepan. ¿Uelis tiontakuaujtamatis itech nejon komo amo tikonmati ox ijkuiliujtoya itech yekinika amatajkuilolmej? (Romanos 15:4). Komo Biblias tein axkan moajsij kipiaj nepololmej, ¿ika tionmoixyekanaskia keman tikonixejekoskia se taman itech tekit, iniuan mokalyetouanij oso hasta kemej tikonueyichiuas Dios?

Maski yekinika amatajkuilolmej amo moajsijok, kemaj uelis tikitaskej tein ne uejkauj kipanoltijtiyajkej okseko, ijkon kemej tel miak tein kimaijkuilojkej. Maski Biblia kijkuilojkej itech seki taman tein ijtakaui, kitemouanij kiixpoloskej uan kipataskej tein kijtoua, ¿keniuj moajsi hasta axkan? Tikonmatis nejon, uelis mitsonpaleuis xiontakuaujtamati itech Biblias tein axkan moajsij. Xikonita keniuj monankiliaj nejin netajtanilmej itech okse tamachtilis.

UELISKIA POLIUIS. Biblia kijkuilojkej itech papiro uan pergamino (2 Timoteo 4:13).a ¿Keniuj nejin taman ueliskia kichiuas maj Biblia poliui?

Papiro niman ueli tsayani, kisa itapalyo uan niman kuetaui. Tatemouanij ompa Egipto Richard Parkinson uan Stephen Quirke kijtouaj: “Ijkon kemej panouaj tonalmej, papiro uaki uan mochiua talnex. Keman amo kikuij amatajkuilol tein tetekuiniujtok uelis poxkauis uan palanis porin moajsi kampa takochauak uan keman taltoktok uelis kikuaskej okuilimej tein nemij taltampa, uan okachi askat tein istak”. Satepan keman kinajsikej seki papiros kintalijkej kampa semi tonaya oso kampa takochauaya uan nejon kichiuak maj niman ijtakauikan.

Pergamino amo niman ijtakaui kemej papiro, sayoj ke no ijtakaui komo amo kikuij kemej moneki oso komo moajsi kampa tel tona oso takochaua.b Uan no kijtakouaj okuiltsitsin. Yejua ika, miak uejkauj tajkuilolmej amo moajsijok hasta axkan. Komo Biblia kipanoskia nejon, tein kijtoua ueliskia poliuis.

KENIUJ MOAJSI HASTA AXKAN. Tanauatil tein kinmakakej israelitas kinnauatiaya nochin tekiuanij maj kijkuilokan “Tanauatil itech se amat”, yekinika makuil amaixmej tein kipia Biblia (Deuteronomio 17:18). Uan no, akin kitelmatiaj kipanoltiskej Biblia itech okseki amamej tel miak kimaijkuilojkej, nejon tapaleuij maj itamian yekinika siglo moajsinij itech kalmej kampa taueyichiuayaj judíos noyampa xolal Israel uan hasta Macedonia tein moajsia uejka (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). ¿Keniuj moajsij hasta axkan seki nejon uejkauj amatajkuilolmej?

Philip Comfort akin motelmachtia tein kipia Nuevo Testamento kijtoua: “Momatia ke judíos kitaliayaj amatajkuilolmej tein motetekuinouayaj itech seki tsotsokolmej uan ijkon amo ijtakauiskiaj”. Uan akin kitojtokayaj Cristo no ijkon kichiujkej. Yejua ika seki amatajkuilolmej tein kipia Biblia moajsinij itech tsotsokolmej, itech cuartos kampa tayouayan, itech tekoyokmej, ijkon kemej kampa tauakyan.

KENIUJ TAPALEUIJ. Tel miak takoton amatajkuilolmej, seki uejkauj kayomej panouaya ome mil xiuit, moajsij hasta itech totonaluan. Nion se uejkauj tajkuilol kipia miak amatajkuilolmej tein tel uejkauj kayomej kemej Biblia.

UELISKIA POLIUIS. Miakej tayekananij itech política uan itech taneltokalis kitemojkej kichiuaskej tein amo kijtoua Biblia. Miakej, kikuikej tanauatil tein kipiayaj uan kichiujkej maj amo akin kipia se Biblia, maj amo kiamakixtikan oso maj amo kitajtolkepakan. Maj tikitakan ome taman kemej kichiujkej:

• Kemej itech xiuit 167 achto itech totonaluan, Tekiuaj Antíoco Epífanes akin ualeuaya itech ichankauan Seleuco, tanauatij maj kiixpolokan Amatajkuilolmej itech tajtol Hebreo porin kinekia kinchikaujkauis judíos maj kiselikan taneltokalis tein kipiayaj griegos. Tatemojkej Heinrich Graetz, kijtoua ke itapaleuijkauan “kitsajtsayanayaj uan kinchichinouayaj kampa kinajsiaj amatajkuilolmej tein tetekuiniujtoyaj kampa ijkuiliujtoya Tanauatil uan kimiktiayaj akin kiajsiaj ke kiixtajtoltijtoya porin kitemouaya maj kiyolchikaua uan maj kiyolseui”.

• Kemej 800 xiujmej achto, seki taixyekananij itech taneltokalis amo kuali kiitayaj maj taneltokanij kiteixmatiltikan tein Biblia tamachtia uan amo tein kineltokaj católicos. Komo kiajxiliayaj se taneltokakej amatajkuilolmej tein amo yeskia amatajkuilol Salmos itech tajtol latín kiteiluiliayaj ke katka se taixnamikkej. Itech se nechikol tein kipiakej tayekananij itech taneltokalis tanauatijkej ke itech sejse tiopan seki takamej monekia kichiuaskej nejin: “Maj kintemokan ika nejmachkayot taixnamikinij [...] itech nochi kalmej uan itech kalmej tein moajsij taltampa kampa kinemiliskiaj ke moajsiskiaj taixnamikinij. [...] Itech kali kampa kiajsiskiaj se taixnamikkej monekia kiixpoloskej”.

Komo akin kinekiaj kiixpoloskej Biblia kichiuaskiaj, amo moajsiskia axkan.

KENIUJ MOAJSI HASTA AXKAN. Tekiuaj Antíco okachi kiixnamikik xolal Israel. Sayoj ke, judíos mokaltalitoj itech okseki altepemej. Taixmatinij kiixejekouaj ke itech yekinika siglo panoua 60% judíos amo nemiajok ompa Israel. Kampa taueyichiuayaj kipiayaj amatajkuilolmej; tein xiujmej satepan no kikuikej oksekin, hasta akin kichiuayaj kemej Cristo (Hechos 15:21).

Kemej 800 xiujmej achto, akin kitasojtayaj Biblia kisentokakej kitajtolkepkej uan kipanoltijkej itech okseki amamej maski kinixnamikiaj. Achto ke nesiskia tepos tein ika kikixtiaj amaixmej kemej itech itajkotian siglo quince, nesi ke moajsiajya seki amatajkuilolmej tein kipia Biblia itech 33 tataman tajtolmej. Itech nejon xiuit uan hasta axkan, okachi ijsiujka moamakixtij uan motajtolkepak Biblia kemej amo keman mochiujtoya.

KENIUJ TAPALEUIJ. Maski uejueyi tekiuanij uan taixyekananij itech taneltokalis kitemouanij kiixpoloskej, Biblia yejua amatajkuilol tein okachi momoyaua uan tein okachi motajtolkepani. Itech miak altepemej kikuinij seki taman tein kijtoua Biblia itech inintajtol uan keman kiixtaliaj tanauatilmej, uan kinpaleuiani tel miakej millones.

UELISKIA POLIUIS. Biblia moajsi hasta axkan maski kijkuilojkej itech seki taman tein ijtakaui uan kitemojkej kiixpoloskej. Sayoj ke moajsinij tajkuilouanij uan tajtolkepanij akin kitemouanij kipataskej tein kijtoua Biblia uan ijkon kipaleuiskej tein yejuan tamachtiaj uan amo tamachtiaj tein kijtoua Biblia. Xikonita seki taman:

• Kampa taueyichiuayaj. Kemej itech naujpatika uan ojpatika siglo achto itech totonaluan, akin kijkuilojkej Pentateuco Samaritanoa satepan kiajxitilijkej itech Éxodo 20:17 tajtolmej “itech Tepet Gerizim. Uan ompa tikchijchiuas se altar”. Ijkon, samaritanos kitemojkej maj amatajkuilolmej kijtokan ke kuali yetoya maj kichijchiuakan se templo ompa Tepet Gerizim.

• Tamachtilis ika Trinidad. Maski yekin panoka trescientos xiujmej ijkuak motamiijkuilojka Biblia, se tajkuilojkej akin taneltokaya itech Trinidad kiajxitilij itech 1 Juan 5:7 tajtolmej “itech iluikak: toTajtsin, Tajtol uan Yektikatsin Espíritu; nejin eyi sayoj se”. Nejin tein kijtoj amo moajsi itech yekinika amatajkuilolmej. Bruce Metzger akin motelmachtia tein kipia Biblia, kijtoua: “Itech chikuasentika siglo uan hasta axkan, [nejin tajtolmej] okachi miakpa moajsi itech amatajkuilolmej tein moixmatij kemej Versión Latina Antigua uan Vulgata latina”.

• Itokay Dios. Miakej akin kitajtolkepkej Biblia moixyekankej ika se taneltokalis tein amo melauak tein kipiayaj judíos uan kiixtalijkej amo kijkuiloskej itokay Dios itech amatajkuilolmej. Uan kiixpatakej ika tajtolmej kemej Dios oso toTeko, itech Biblia amo sayoj ika kinotsaj Tachijchiujkej, ta no takamej, tein yeski taman tein ika taueyichiuaj uan hasta Amokuali (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).b

KENIUJ MOAJSI HASTA AXKAN. Maj ika titajtokan yekinika taman. Maski seki tajkuilouanij amo kijkuilojkej Biblia ika nejmachkayot nion ika melaujkayot, miakej kemaj kichiujkej ika miak nejmachkayot. Kemej itech chikuasentika uan majtaktika siglo, masoretas kipanoltijkej amatajkuilolmej itech tajtol Hebreo itech okseki amamej uan kichijchiujkej tein moixmati kemej tajkuilol masorético. Moijtoua ke kipouayaj tajtolmej uan letras tein kinpaleuiaya maj amo mopolokan. Keman kiitayaj ke tajkuilol kipiaya se nepolol, kijkuilouayaj inakastan tein monekia. Masoretas amo kinekkej kipataskej tein kijtoua Biblia. Tamachtijkej Moshe Goshen-Gottstein, kijtoua ke masoretas, “kiitayaj ke katka se ueyi tajtakol” kipataskej tein Biblia kijtoua.

Maj tikitakan ojpatika taman. Axkan moajsij miak amatajkuilolmej tein kinpaleuia akin motelmachtiaj tein kipia Biblia maj kiitakan nepololmej tein kipia. Tel miak xiujmej, taixyekananij itech taneltokalis tamachtijkej ke Biblias itech tajtol latín tein yejuan kikuiaj ijkuiliujtoya kemej yekinika amatajkuilolmej. Yejua ika kiajxitilijkej itech 1 Juan 5:7 tajtolmej tein amo melaujkej tein ika titajtojkejya itech nejin tamachtilis. Hasta itech Biblia Reina-Valera tein semi moixmati tein kitajtolkepkej itech español no kiajxitilijkej nejon tajtolmej. Sayoj ke, keman kiajsikej okseki tajkuilolmej tein kimaijkuilojkaj, ¿toni kinextijkej? Bruce Metzger akin motelmachtia tein kipia Biblia, kijkuiloj: “Tajtolmej [itech 1 Juan 5:7] amo ixnesij itech nion se uejkauj tajkuilol (itech siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo), sayoj itech tajtol latín”. Yejua ika, Biblias tein oksepa kinitakej kemej Reina-Valera kiajchiuanij nejon tajtolmej tein amo melaujkej.

¿Kinextiaj amatajkuilolmej tein okachi uejkauj kayomej ke tein Jiova kineki kitematiltis mopatani? Itech xiuit 1947 keman kiajsikej amatajkuilolmej ompa mar Muerto, momachtianij uelik kiitakej tajkuilol masorético itech tajtol hebreo iuan nejin amatajkuilolmej tein panoua mil xiujmej okachi uejkauj kayomej. Se akin poui iuan oloch tajkuilouanij tein kiitaj amatajkuilolmej tein moajsikej ompa mar Muerto, kijtoj ke se amatajkuilol “senkis kinextia ke judíos akin kijkuilojkej amatajkuilolmej itech panoua mil xiujmej kichiujkej ika miak nejmachkayot”.

Itech Biblioteca Chester Beatty ompa Dublín (Irlanda) moajsij miak amatajkuilolmej tein kipia Escrituras Griegas Cristianas, tein kijkuilojkej itech papiro, ijkon kemej seki amatajkuilolmej tein mochijchiujkej kemej itech ojpatika siglo, keman yekin panoka cien xiujmej satepan ke Biblia motamiijkuiloj. Amaix The Anchor Bible Dictionary, kijtoua: “Maski papiros kiteixmatiltiaj miak taman tein yankuik kemej ijkuiliujtoya amatajkuilolmej, no kinextiaj ke itech nochi xiujmej tein panouanij amo teyi kipatilijkej”.

KENIUJ TAPALEUIJ. Miak uejkauj tajkuilolmej tein moajsij tapaleuiani maj Biblia okachi kipatiuitakan. Sir Frederic Kenyon, kijkuiloj: “Nion se uejkauj amatajkuilol kipia miak taman tein kiixnextia ke melauak, uan nion se momachtijkej akin kipia se kuali tanemilil kijtoskia ke tajkuilol tein tikpiaj axkan amo uelis senkis itech se takuaujtamatis”. Momachtijkej William Henry Green ika tajtoj amatajkuilol itech tajtol Hebreo, yejua senkis kijtoj: “Uelis tikijtoskej ke nion se uejkauj amatajkuilol senkis moijkuilouani ajsitok ijkon kemej Biblia”.

Biblia amo poliuik, yejua ika axkan tejuatsin ueli tikonpia se uan ueli tikonixtajtoltia. Keman tikonixpejpena se Biblia tein kuali kitajtolkepkej, uelis tikonyekmatis ke tikonixtajtoltijtok se amatajkuilol tein mokixtij ijkon kemej ijkuiliujtoyaj yekinika amatajkuilolmej.a Sayoj ke, ¿keyej moajsi Biblia hasta axkan, ta kijkuilojkej itech se taman tein ueli ijtakaui, senkis kitemojkej kiixpoloskej uan kitemojkej kipataskej tein kijtoua? ¿Toni kichiua maj se kimoujkaita nejin amatajkuilol?

Miakej momachtianij ika Biblia no kiitanij ke melauak tein kijtoua Pablo se imomachtijkauj Jesús, akin kijkuiloj: “Nochi in Tajkuilolamatsitsin nochi yejuan Dios kichiuak ika ichikaualisuan” (2 Timoteo 3:16). Nejon momachtianij kineltokaj ke Biblia amo poliuini porin yejua iTajtol Dios uan yejuatsin kichiuani maj moajsi hasta axkan. Faizal, akin ika titajtojkej itech yekinika tamachtilis, kiixtalij momachtis Biblia uan ijkon kiajsis itanankililuan netajtanilmej tein kipiaya. Kimoujkaitak tein momachtij porin niman kiajsikamatik ke miak taman tein tamachtiaj taneltokalismej amo yejua tein Biblia tamachtia. Uan no, kiyololinij kimatis tein Dios kiixtalia kichiuas nikan taltikpak, ijkon kemej kimelaua iTajtol.

Faizal, kijtoua: “Axkan nikyekmati ke Biblia tein nikpia se netetayokolil tein Dios nechmakak. Komo Dios uelik kichijchiuak nochi iluikak uan taltikpak, ¿amo ueliskia techmakas uan kiyekpias iTajtol uan ijkon tejuan ueliskia tikpiaskej? Nikijtos ke amo ijkon, yeskia kemej nikijtos ke Dios amo kipia chikaualis. Uan, ¿toni nichiujkej nejua maj nikijto ke Dios amo ueli kichiua nejin taman?” (Isaías 40:8).