Okukonga epangelo ewanawa
“Molwaashoka iigwana yuuyuni oyi ikolelela kiikwawo, osha ningitha opo pu kale omaupyakadhi ogendji muuyuni auhe ngoka iilongo itaayi vulu we okukandula po kuyo yene. Okupitila owala melongelokumwe lyomuuyuni auhe tatu vulu okuungaunga niiponga nosho wo omashongo tagi indjipala ngoka ga taalela aantu.”—Ghulam Umar, omukonakoni gwiinima yopapolitika yaPakistani.
UUYUNI wonena owu udha omakondjithathano. Nonando opu na iinima yopamaliko ya ha, aantu oyendji otaya kondjo unene nomahupilo. Nonando epipi lyongashingeyi ndyoka li shi nawa iinima yopaelektronika otashi vulika lya longwa nawa noli na ontseyo inaashi monika nando onale, aantu oyendji noonkondo otaya kondjo nokumona iilonga yolela. Nonando aantu oya fa ye na emanguluko olindji shi vulithe nale, omamiliyona oge li monkalo yuumbanda, yokwaanegameno noge na omalimbililo. Nonando otu na oompito okuninga iinima oyindji iiwanawa, eyonuko nokwaanompango moondondo adhihe dhuulipamwe oya ningitha aantu oyendji ya kale kaaye na etegameno.
Omaupyakadhi ngoka ga taalela aantu omanene noonkondo, nomolwaashoka kapu na oshigwana shimwe nenge nokuli ongundu yiigwana ndjoka tayi vulu oku ga kandula po. Onkee ano aakonakoni yiinima yontumba oyendji oye ya pehulithodhiladhilo kutya opo ombili negameno yuuyuni yi ye shili, iigwana ayihe oyi na okukala ya hangana kohi yepangelo limwe alike. Pashiholelwa, edhiladhilo ndyoka Albert Einstein okwe li popile uule wethimbo. Mo 1946 okwa tile: “Ondi itaala lela kutya aantu oyendji muuyuni otaya ka hogolola okukala mombili negameno . . . Ehalo lyaantu okukala mombili otali vulu owala okugwanithwa po ngele tapu totwa epangelo limwe alike muuyuni auhe.”
Konima yoomvula 50, ompumbwe ndjika onene oya kala inaayi gwanithwa po natango. Mokutumbula omaupyakadhi gomethelemimvo eti-21, etyokosha limwe moshifokundaneki Le Monde shaParis, Fulaanisa, otali ti: “Osha pumbiwa pu kale epangelo lyopaigwana li na omakankameno ge na ko nasha nokupangela, okulela nokugandja oompango, ndyoka tali vulu okukatuka oonkatu meendelelo shaampono muuyuni ngele tapu holoka omadhipago gopamihoko. Osha pumbiwa wo okuzimina kutya okuza kongashingeyi Evi oli li oshilongo shimwe ashike.” Olye nenge oshike tashi vulu mbela okweeta po epangelo lya tya ngaaka opo ku shilipalekwe kutya aantu otaya kala ye na onakuyiwa yombili?
Mbela Iigwanahangano otayi vulu okweeta ekandulopo?
Aantu oyendji oya kala nokwiinekela kutya ehangano lyIigwanahangano olyo tali ke eta ombili muuyuni auhe. Mbela Iigwanahangano oyo epangelo ndyoka tali vulu okweetela uuyuni ombili yashili negameno? Kapu na omalimbililo, aanapolitika ohaya ningi omauvaneko ogendji ngoka tagi inyenge nawa notaga pe aantu etegameno. Pashiholelwa, Oshigongi shAayehe shIigwanahangano ‘mEtseyitho lyasho lyomEyuvimumvo’ mo 2000, osha ningile etokolotoko ndika tali ti: “Otatu ka ninga ngaashi tatu vulu okumangulula iigwana yokombanda yevi koshiponga shiita, kutya nduno omIilongo nenge opokati kIilongo, mbyoka ya dhipaga oomwenyo dhaantu ye vulithe pomamiliyona 5 moomvula omulongo dha piti.” Omatseyitho ga tya ngaaka oga ningitha Iigwanahangano yi simanekwe kaantu oyendji, nosho wo okusindana Ondjambi yaNobel yOmbili yomo 2001. Mokusimaneka Iigwanahangano momukalo nguka, Okomitiye yaNobel yokoNoole oya ti kutya “omukalo awike tagu eta ombili nelongelokumwe muuyuni auhe ogwo okupitila mIigwanahangano.”
Nonando pu na iinima ayihe mbika, mbela ehangano lyIigwanahangano, lya totwa po mo 1945, olya ningi epangelo ndyoka tali vulu okweeta ombili yashili tayi kalelele muuyuni? Hasho, molwaashoka okwiihola nomalalakano giigwana mbyoka yi li iilyo yalyo oya ponyeke oonkambadhala dhalyo odhindji. Paohapu dhomunyanyangidhiifo gumwe, aantu otaya ti kutya Iigwanahangano oyi li owala “oshiyelekitho shokuulika kutya aantu yomuuyuni otaya dhiladhila ngiini” nonokutya “ohayi kundathana aluhe omikundu ndhoka dha kundathanwa uule woomvula nopwaahe na ekandulopo lyadho.” Epulo ndyoka lya hupu ko olyo: Iigwana yomuuyuni mbela onayi ka kale ngaa ya hangana shili esiku limwe?
Ombimbeli otayi holola kutya uukumwe wa tya ngaaka masiku otau ke ya. Ongiini mbela shika tashi ka ningwa? Nepangelo lini tali ke u eta po? Okumona omayamukulo komapulo ngaka, lesha oshitopolwa tashi landula.
[Ethano pepandja 3]
Einstein okwe shi popile kutya opwa pumbiwa epangelo limwe alike muuyuni auhe
[Edhina lyomuthaneki]
Einstein: U.S. National Archives photo