ONGULUMAMBO MOINTANETA yiileshomwa yopaMbiimbeli
ONGULUMAMBO MOINTANETA
yiileshomwa yopaMbiimbeli
Oshindonga
  • OMBIIMBELI
  • IILESHOMWA
  • OKUGONGALA
  • w07 5/1 ep. 13-17
  • Eongalo oli lile po oku tu tunga

Oshitopolwa shika kashi na okavidio.

Opu na epuko lyasha, okavidio itaka yi komeho.

  • Eongalo oli lile po oku tu tunga
  • Oshungolangelo tayi tseyitha uukwaniilwa waJehova—2007
  • Uupalanyolo uushona
  • Uuyelele wa faathana
  • Kalunga okwa li ta longifa ovalumenhu voshinakuwanifwa momaongalo
  • Natu kaleni ovadiinini keongalo
  • Ongudi nekanghameno loshili
  • Eongalo nali tange Jehova
    Oshungolangelo tayi tseyitha uukwaniilwa waJehova—2007
  • Aakuluntugongalo ohaya yakula ngiini egongalo?
    Oolye taya longo ehalo lyaJehova kunena?
  • Nkene egongalo lyopaKriste lyu unganekwa
    Kala nonkalamwenyo ombwanawa sigo aluhe — Oonkundathana dhopaMbiimbeli
Oshungolangelo tayi tseyitha uukwaniilwa waJehova—2007
w07 5/1 ep. 13-17

Eongalo oli lile po oku tu tunga

‘Eongalo ola li li nombili nola li tali litungu.’ — OILONGA 9:31.

1. Omapulo elipi hatu dulu okulipula shi na sha ‘neongalo laKalunga’?

POPENTEKOSTE yomo 33 O.P., Jehova okwa li a tambula ko ovahongwa vaKristus ve li oshiwana shipe, ‘Israel yaKalunga.’ (Ovagalati 6:16) Ovakriste ovo ovavaekwa nomhepo ova li va ninga “eongalo laKalunga.” (1 Ovakorinto 11:22) Ndele mbela okukala oshitukulwa sheongalo olo okwa li sha kwatela mo shike? “Eongalo laKalunga” ola li tali ka kala la unganekwa ngahelipi? Ola li tali ka kala tali longo ngahelipi kombada yedu, kashi na nee mbudi kutya oilyo yalo oi li peni? Eongalo ohali dana onghandangala ilipi mokukalamwenyo kwetu nosho yo mokukala kwetu ovanelao?

2, 3. Jesus okwa li a ulika ngahelipi kutya eongalo lopaKriste okwa li tali ka kala la unganekwa?

2 Ngaashi sha kundafanwa moshitukulwa sha tetekela, Jesus okwa li a xunganeka kutya otapa ka totwa eongalo lOvakriste ovavaekwa eshi a li a lombwela omuyapostoli Petrus a ti: ‘Kemanya tuu eli [Jesus Kristus] handi tungile ko eongalo lange, ndele itali ka dulika koivelo yoshovafi.’ (Mateus 16:18) Kakele kaasho, fimbo Jesus a li novayapostoli vaye, okwa li e va yelifila shi na sha nanghee eongalo olo la li tali ka longa.

3 Jesus okwa li a ulika okupitila meendjovo daye nosho yo moilonga yaye kutya opa li tapa ka kala ovo tava kwatele komesho meongalo. Ovakwatelikomesho va tya ngaho ova li tava ka yakula ovaitaveli vakwao momaongalo omo tava nangekwa po va kwatele komesho. Kristus okwa ti: “Nye omu shi shii, ovo haku tiwa ovapangeli voiwana, otave i pangele [ongo oovene] vayo novanene vayo tava [longifa] eenghonopangelo davo muyo. Ndele eshi hasho nashi kale mokati keni. Ndelenee ou a hala a ninge munene mokati keni, ye na kale omukaleli weni. Naau womokati keni a hala a kale wokomesho, ye na kale omupiya waaveshe.” (Markus 10:42-44) Eendjovo odo otadi ulike sha yela kutya “eongalo laKalunga” kala li tali ka kala la fikama po moohandimwe ovo ve lihana, tava longo omuxwanaxwanena, sha hala okutya, nopehe na elandulafano lasha. Mepingafano naasho, eongalo ola li tali ka kala la unganekwa, noilyo yalo oya li tai ka kala hai hafele eendafano noilyo ikwao.

4, 5. Otu shi shii ngahelipi kutya eongalo lopaKriste okwa li tali ka kala la pumbwa eendja dopamhepo?

4 Jesus, oo e li Omutwe ‘weongalo laKalunga,’ okwa li a ulika kutya ovayapostoli vaye nosho yo ovahongwa vaye vamwe ova li tava ka kala ve na oinakuwanifwa ye likalekelwa meongalo. Omolwashike mbela? Oshinakuwanifwa shavo shimwe sha fimanenena osha li tashi ka kala okuyandja eendja dopamhepo keongalo. Dimbulukwa kutya konima eshi Jesus a nyumunwa, okwa li a pula Petrus moipafi yovayapostoli vakwao a ti: “Simon omona waJohannes, u hole nge tuu?” Petrus okwa nyamukula a ti: “Heeno, Omwene, Ove u shi shii nokutya, ondi ku hole.” Opo nee Jesus okwa ti kuye: “Lifa eedjona dange. . . . Lifa eedi dange.” (Johannes 21:15-17) Kasha li tuu oshinakuwanifwa sha kwata moiti!

5 Eendjovo odo daJesus otadi ulike kutya ovo tava ongelwa meongalo lopaKriste otava faafanifwa needi di li moshiunda. Eedi odo, Ovakriste ovalumenhu novakainhu nounona, oda li tadi ka pumbwa okupalulwa pamhepo nokupashukilwa nawa. Dimbulukwa yo kutya Jesus okwa li a lombwela ovashikuli vaye aveshe va ka ninge ovanhu ovahongwa. Onghee hano, ovo vape ova li tava ka kala va pumbwa okudeulwa shi na sha nanghee ve na okuwanifa po elombwelo lokuninga ovanhu ovahongwa, olo la dja kuKalunga. — Mateus 28:19, 20.

6. “Eongalo laKalunga” ola li la unganekwa ngahelipi konima eshi la totwa po?

6 Okudja eshi “eongalo laKalunga” la totwa po, oilyo yalo oya li hai ongala pandjikilile opo i hongwe okupitila momaongalo nopo i twaafane omukumo. Ombibeli oya popya shi na sha nOvakriste vopefimbo olo ya ti: “Ova diinina okukala melongo lovayapostoli nomekwatafano lavo, nomokupambula omungome nomokwiilikana.” (Oilonga 2:42, 46, 47) Oshinima vali shimwe shididilikwedi mondjokonona yOvakriste oshosho kutya opa li ovalumenhu ovo va pyokoka pamhepo, ovo va li va pewa oshinakuwanifwa shokukwafela meongalo shi na sha noinima yonhumba. Ovalumenhu ovo kava li va nangekwa peendodo doinakuwanifwa da tya ngaho omolwouhongelwe wavo ile molwaashi ngeno ve na ounghulungu wonhumba u na sha noilonga yokomake. Ndelenee omolwaashi va li “ve yadi Omhepo Iyapuki neendunge.” Umwe womuvo okwa li Stefanus, oo a popiwa mOmishangwa taku ti: “Omulumenhu ou e yadi eitavelo nOmhepo Iyapuki.” Molwaashi eongalo lopaKriste ola li la unganekwa nawa, “eendjovo daKalunga [oda li da] tandavela, nomuvalu wovalongwa vomuJerusalem owa hapupala neenghono.” — Oilonga 6:1-7.

Kalunga okwa li ta longifa ovalumenhu voshinakuwanifwa momaongalo

7, 8. (a) Ovayapostoli novakulunhu vomuJerusalem ova li tava longo ve li shike meongalo lopaKriste mefelemudo lotete? (b) Ewiliko olo la li la yandjwa okupitila momaongalo ola li la etifa oidjemo ilipi?

7 Kakele kovayapostoli, opa li yo ovalumenhu vamwe ovo va li tava kwatele komesho meongalo lopaKriste lomefelemudo lotete. Oilonga 14:27 otai hokolola oshiningwanima shimwe osho sha li sha ningwa po eshi pomhito imwe Paulus novaendi pamwe naye va li va alukila kuAntiokia shomuSiria. Omushangwa oo owa ti: “Eshi va fika ko, ova ifana eongalo, ndee tave li hepaululile oilonga opo i fike Kalunga e i longa, eshi Ye a kala pamwe navo.” Ofimbo inava fiya po eongalo olo, opa li pa holoka epulo li na sha nangeenge ovaitaveli ovo va dja moiwana imwe i lili ova li va pumbwa okupita etanda ile hasho. Opo omhata oyo i kandulwe po, opa li pa ningwa omalongekido opo Paulus naBarnabas va ye “kovayapostoli nokovakulunhu kuJerusalem,” ovo va li tava longo ve li olutuwiliki. — Oilonga 15:1-3.

8 Omukriste omukulunhuongalo Jakob, oo a li omumwaina waJesus ndele ka li omuyapostoli, oye a li ta kwatele komesho okwoongala eshi ‘ovayapostoli novakulunhu va li va ongala, va kundafane oshinima osho’ shepitotanda. (Oilonga 15:6) Konima eshi ve shi kundafana moule nokuwilikwa komhepo iyapuki, ova li va fika pexulifodiladilo olo li li metwokumwe nOmishangwa. Opo nee omaongalo aeshe okwa li a tuminwa eenhumwafo di na sha naasho sha tokolwa. (Oilonga 15:22-32) Omaongalo oo okwa li a tambula ko ewiliko olo noku li tula moilonga. Oshidjemo, ovamwatate novamwameme ova li va tungwa nokuladipikwa. Ombibeli oya ti: “Omaongalo a pamekwa meitavelo, nefiku keshe omuvalu wovakwaneongalo owa hapupala.” — Oilonga 16:5.

9. PaMbibeli, ovalumenhu Ovakriste ovo va pyokoka pamhepo ohava nangekwa po momaongalo peendodo doinakuwanifwa dilipi?

9 Ndele omaongalo pauhandimwe okwa li a unganekwa ngahelipi? Diladila pashihopaenenwa komaongalo oo a li kokanhunhu kaKreta. Nonande ovakalimo vahapu vokokanhunhu oko kava li ve na eenghedi diwa, ovo va li va ninga Ovakriste vashili ova li va ninga omalunduluko shi na sha nonghedi yavo yokukalamwenyo. (Titus 1:10-12; 2:2, 3) Nonande Ovakriste ovo ova li hava kala moilando i lili noku lili, oyo i li kokule naJerusalem oko kwa li olutuwiliki, opa li “ovakulunhu,” ovalumenhu va pyokoka pamhepo, ovo va li va nangekwa po momaongalo oo a li muKreta, ngaashi ashike moilongo ikwao. Onghee hano kapa li pe na oupyakadi shi na sha newiliko. Ovalumenhu va tya ngaho ova li va wanifa po oiteelelwa yopamishangwa i na sha nokukala ovakulunhuongalo. Ovakulunhuongalo, ile tu tye ovapashukili ovo va li va nangekwa po momaongalo, ova li ve na oshinakuwanifwa ‘shokukumaida nelongo la pama nokutomha ava tava tu eemhata.’ (Titus 1:5-9; 1 Timoteus 3:1-7) Opa li yo ovalumenhu vakwao ovo va li ve na oupamhepo muwa, ovo va li va wana okuyakula momaongalo ve li ovayakuliongalo. — 1 Timoteus 3:8-10, 12, 13.

10. PaMateus 18:15-17, ongahelipi omaupyakadi a kwata moiti oo haa holoka pokati kovalongelikalunga e na okukandulwa po?

10 Jesus okwa li a ulika kutya opa li tapa ka kala elongekido lovakulunhuongalo meongalo lopaKriste. Dimbulukwa eendjovo daye odo tadi hangwa muMateus 18:15-17, omo a yelifa nghee ovapiya vaKalunga ve na okukandula po omaupyakadi pokati kavo ngeenge va ningafana nai. Omunhu oo a ningwa nai okwa tiwa kutya oku na okuya kwaao a nyona kuye ndele te mu ‘pukulula’ ve li ovo aveke vavali. Ngeenge inava dula okukandula po oupyakadi oo pauvali wavo, otava dulu okwiifana omunhu umwe ile vavali ovo ve shii kombinga youpyakadi oo, opo va kwafele moshinima osho. Ndele oshike sha li shi na okuningwa po ngeenge nopomhito oyo oupyakadi inau dula okukandulwa po? Jesus okwa ti: ‘Ngeenge ite va udu, shi lombwela eongalo. Ndele ngenge ita udu eongalo, opo nee oku na okutalwa ko ngaashi omupaani nongaashi omufutifi.’ Potete, eendjovo odo daJesus oda li da yukifwa kOvajuda, ovo pefimbo olo va li natango “eongalo laKalunga.”a Ndele eendjovo odo oda li yo di na okutulwa moilonga meongalo lopaKriste, konima eshi la totwa po. Osho oshi li yo oumbangi umwe vali oo tau ulike kutya oshiwana shaKalunga osha li tashi ka kala sha unganekwa opo shi tungwe nokuwilikwa okupitila momaongalo opaKriste.

11. Ovakulunhuongalo ova li va dana onghandangala ilipi mokukandula po omaupyakadi?

11 Mokutala kwaasho sha kundafanwa mokatendo ka tetekela, osha yela kutya ovakulunhuongalo ile tu tye ovapashukili, ova li tava ka kala hava kalele po eongalo lavo mokukandula po omaupyakadi ile mokuungaunga noinima oyo ya kwatela mo omanyono. Naasho oshi li metwokumwe noiteelelwa yovakulunhuongalo oyo ya popiwa muTitus 1:9. Odoshili kutya ovakulunhuongalo ovo navo kava li va wanenena, ngaashi ashike Titus, oo Paulus a li a tuma komaongalo a ka ‘yukife osho inashi yukifwa.’ (Titus 1:4, 5) Kunena, ovalumenhu ovo hava popilwa va ninge ovakulunhuongalo ohava kala va ulika oule wefimbo kutya ove na eitavelo nonokutya ovadiinini. Nomolwaasho oilyo yeongalo oi na okukala ye lineekela ewiliko olo tali yandjwa okupitila movakulunhuongalo.

12. Ovakulunhuongalo ove na oshinakuwanifwa shilipi meongalo?

12 Paulus okwa li a lombwela ovakulunhuongalo veongalo lokuEfeso a ti: “Litaleni hano nye vene, nye mu pashukile noshiunda ashishe, omo mwa nangekwa kOmhepo Iyapuki, eshi e mu ninga ovafita vokulifa eongalo laKalunga, e li lilikolela nohonde [yOmona, NW].” (Oilonga 20:28) Nokunena, ovapashukili ovo va nangekwa po momaongalo ove na ‘okulifa eongalo laKalunga,’ tave shi ningi pahole, ndele hakupangela oshiunda shaKalunga. (1 Petrus 5:2, 3) Ovapashukili ove na okukendabala va tunge nokukwafela ‘oshiunda ashishe.’

Natu kaleni ovadiinini keongalo

13. Omafimbo amwe, oshike osho tashi dulu okuholoka po meongalo, nomolwashike?

13 Ovakulunhuongalo nosho yo oilyo aishe yeongalo inai wanenena, onghee hano efimbo nefimbo otapa ka holoka okuhaudafana ile omaupyakadi, ngaashi ashike sha li mefelemudo lotete eshi ovayapostoli vamwe va li momwenyo. (Ovafilippi 4:2, 3) Omupashukili wonhumba ile omwiitaveli mukweni umwe otashi dulika e ku nyamukule nai ile aha popye oshili yo venevene. Ile otashi dulika tu kale tu udite kutya ope na sha osho tashi ningwa ndele kashi li metwokumwe nomishangwa, novakulunhuongalo ove shi wete, ndele otava monika va fa inava ninga po sha opo va kandule po oupyakadi oo. Ndele paulelalela, oupyakadi oo otashi dulika wa ungaungwa nao nale ile tau ungaungwa nao metwokumwe nOmishangwa nosho yo omauyelele oo tuhe shii. Nonande oshoshili kutya osho tashi ningwa po kashi li metwokumwe nOmishangwa, natu diladile kwaashi: Oule wefimbo meongalo laKorinto, olo la li la hokiwa kuJehova, omwa li omunyoni oo a li ta nyono sha kwata moiti. Ndele mokweendela ko kwefimbo, Jehova okwa li a yukifa oinima, opo enyono olo li ungaungwe nalo monghedi ya yuka. (1 Ovakorinto 5:1, 5, 9-11) Ohatu dulu okulipula kutya, ‘Mbela ngeno onda li muKorinto shonale, mbela ngeno onde li nyenga ngahelipi eshi enyono olo la li tali ungaungwa nalo?’

14, 15. Omolwashike vamwe va li va efa po okushikula Jesus, naasho otashi tu hongo oshilihongomwa shilipi?

14 Diladila vali konghalo imwe oyo tai dulu okuholoka po meongalo. Natu tye nee ngeno ope na umwe oo e wete ehongo lonhumba lopamishangwa lidjuu okuudiwa ko nota anye oku li tambula ko. Otashi dulika a konga omauyelele mOmbibeli nomoishangomwa yopaKriste nokwa konga ekwafo kOvakriste vakwao va pyokoka, mwa kwatelwa nokuli ovakulunhuongalo. Ndele nande ongaho, ke udite ko ehongo olo nota anye oku li tambula ko. Mbela oku na okuninga po shike? Omudo umwe fimbo Jesus ina fya, opa li onghalo ya yukila oko. Jesus okwa li a lombwela ovahongwa vaye kutya oye “omungome womwenyo” nokwa ti yo kutya opo omunhu a mone omwenyo waalushe oku na ‘okulya ombelela yOmona wOmunhu nokunwa ohonde yaye.’ Eendjovo odo oda li da halukifa vamwe vomovahongwa vaye. Ponhele yokupula Jesus e va yelifile eityo leendjovo odo, ile ngeno va teelele ashike nelidiiniko nonelineekelo kutya Jehova ota ka yukifa oinima pefimbo laye la wapala, vahapu vomovahongwa vaJesus “inava enda vali naye.” (Johannes 6:35, 41-66) Ndele mbela ngeno otwa li po pefimbo olo, mbela ngeno otwa ninga po shike?

15 Mefimbo letu, ope na vamwe ovo va efa po okweendafana neongalo lopaKriste, tava diladila kutya otava dulu okulongela Kalunga nopehe na okweendafana novalongelikalunga vakwao. Ohava tomhafana kutya ova efa po okweendafana neongalo molwaashi ova handukifwa, ile tava diladila kutya ope na epuko lonhumba olo inali yukifwa, ile inava hala okutambula ko ehongo lonhumba. Mbela ova katuka pandunge? Nonande oshoshili kutya Omukriste keshe oku na okukala e na ekwatafano lopofingo naKalunga, otu na okudimina kutya Kalunga ota longifa eongalo lomounyuni aushe, ngaashi ashike a li a ninga pefimbo lovayapostoli. Kakele kaasho, Jehova okwa li a longifa omaongalo omefelemido lotete noku a nangeka noupuna mokunangeka po ovakulunhuongalo nosho yo ovayakuliongalo va pyokoka omolwouwa womaongalo. Naasho osho shi li yo ngaho kunena.

16. Ngeenge Omukriste okwa kwatwa keamo lokufiya po eongalo lopaKriste, oku na okudiladila kushike?

16 Ngeenge Omukriste ota diladila kutya osha wana ashike okukala nekwatafano naKalunga noina pumbwa okweendafana neongalo, ote litongola ko kelongekido laKalunga, sha hala okutya, keongalo loshiwana shaKalunga lomounyuni aushe nosho yo keongalo lokondadalunde omo a kala. Ngeenge okwe litongola ko keongalo lopaKriste ndele ta kala kuye mwene ile e liameke kokangudu konhumba koohandimwe, ota ka mona ngahelipi ouwa moilongayakulo yovakulunhuongalo novayakuliongalo? Shididilikwedi, eshi Paulus a li a shangela eongalo lokuKolossi onhumwafo, oyo a ti kutya nai leshelwe yo Ovalodikea, okwa li a popya shi na sha ‘nokutwama nokulitungila muKristus.’ Ovo va li momaongalo oo ovo ashike va li tava dulu okumona ouwa monhumwafo oyo. Ndele ovo va li ve litongola ko komaongalo oo ova li tave liimbi ouwa wa tya ngaho. — Ovakolossi 2:6, 7; 4:16.

Ongudi nekanghameno loshili

17. Timoteus wotete 3:15 okwa popya shike shi na sha neongalo?

17 Eshi omuyapostoli Paulus a li a shangela omukulunhuongalo Omukriste Timoteus onhumwafo oshikando shotete, okwa li a tumbula mo oiteelelwa oyo ovalumenhu Ovakriste ve na okuwanifa po opo va dule okunangekwa po ve li ovakulunhuongalo nosho yo ovayakuliongalo momaongalo. Diva konima yaasho, Paulus okwa li a popya kutya “eongalo laKalunga omunamwenyo, olo ongudi nekanghameno loshili.” (1 Timoteus 3:15) Eongalo alishe lOvakriste ovavaekwa lomefelemido lotete ola li shili ongudi yoshili. Onghee hano, osha yela kutya Omukriste keshe okwa li ashike ta dulu okulihonga oshili oyo unene tuu okupitila meongalo, molwaashi ohali hongo oshili noku i popila. Kakele kaasho, Ovakriste ohava tungwa ngeenge tava endafana neongalo.

18. Omolwashike okwoongala kwopaKriste kwa fimanenena?

18 Kunena, eongalo lopaKriste lomounyuni aushe oli li eumbo laKalunga, “ongudi nekanghameno loshili.” Onghedi ya fimanenena omo hatu dulu okupameka ekwatafano letu naKalunga nosho yo okulihonga kutya ehalo laye olilipi oyo okukala hatu kala pokwoongala kweongalo pandjikilile nokukufa ombinga muko. Eshi Paulus a li a shangela eongalo lomuKorinto, okwa li a yandja omayele e na sha nanghee Ovakriste tava dulu okutungafana pokwoongala kwavo. Okwa li e va lombwela kutya okwa hala keshe osho tashi popiwa pokwoongala shi kale sha yela noshi shii okuudiwa ko, opo ovo ve li pokwoongala va ‘tungwe.’ (1 Ovakorinto 14:12, 17-19) Nafye kunena ohatu dulu okutungwa okupitila momaongalo opaKriste, ngeenge otwa dimina kutya Jehova Kalunga oye a nangeka po ovakulunhuongalo novayakuliongalo momaongalo nonokutya ote a yambidida.

19. Omolwashike u na okukala nolupandu shi na sha neongalo lopaKriste?

19 Doshili, tu li Ovakriste ngeenge otwa hala okutungwa pamhepo, otu na okukala oshitukulwa sheongalo lopaKriste. Eongalo ola kala tali dana onghandangala mokwaamena Ovakriste vashili vaha nwefwe mo komahongo oipupulu, na Kalunga okwa kala te li longifa opo onghundana iwa yOuhamba wopaMessias i udifwe mounyuni aushe. Nopehe na omalimbililo, eongalo lopaKriste ola kala tali dana onghandangala ya fimanenena mokuwanifwa kwehalo laKalunga. — Ovaefeso 3:9, 10.

[Eshangelo lopedu]

a Omuhongwanhu umwe wOmbibeli, Albert Barnes, okwa ti kutya eendjovo daJesus di na sha ‘nokulombwela eongalo’ otashi dulika tadi ulike “kwaavo va li ve na oshinakuwanifwa shokutokola oikoya ya tya ngaho, sha hala okutya, ovakalelipo vongeleka. Moinagoga yOvajuda omwa li hamu kala ovakulunhuongalo ovo hava tokola oikoya oyo va etelwa.”

Oto dimbuluka?

• Omolwashike itashi kumwifa eshi Kalunga ta longifa omaongalo kombada yedu?

• Onghandangala ilipi ovakulunhuongalo hava dana momaongalo, nonande inava wanenena?

• Ohatu tungwa ngahelipi pamhepo okupitila momaongalo opaKriste?

[Efano pepandja 15]

Ovayapostoli novakulunhu vomuJerusalem ova li tava longo ve li olutuwiliki

[Efano pepandja 16]

Ovakulunhuongalo nosho yo ovayakuliongalo ohava pewa edeulo opo va wanife po oinakuwanifwa yavo meongalo

    Ndonga Publications (1987-2025)
    Za mo
    Inda mo
    • Oshindonga
    • Tumina yalwe
    • Hogolola
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ngele to longitha ongulumambo yetu
    • Uuyelele wiinima yopaumwene
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Inda mo
    Tumina yalwe